Drych yr Amseroedd/Sir Feirionydd a Threfaldwyn

← Yr erlidwyr am atal llwyddiant crefydd

Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon

Yr ymraniad rhwng Rowlands a Harris

YMOF. Yr wyf yn rhwymedig iawn i chwi, am adrodd y pethau tra rhyfedd a ddygwyddasant yn ein gwlad yn mysg ein hynafiaid: a chan ddarfod i chwi grybwyll rhai o'r pethau mwyaf nodedig yn achos crefydd, mewn pedair o Siroedd Gwynedd, a ellwch chwi gofio am ryw bethau neillduol a ddygwyddasant yn Sir Feirionydd a Threfaldwyn?

SYL. Am Sir Feirionydd, gellwch gael hanesion lled helaeth yn y Drysorfa, mewn ymddiddanion rhwng Scrutator a Senex. Ond gellir ychwanegu ychydig. Yr oedd, ryw bryd, ryw nifer mawr o bobl, nid llai a phump a deugain, wedi myned mewn llestr i'r Deheudir, o Sir Gaernarfon, i'r cyfarfod mawr yn Llangeitho. Cyn dyfod yn ol, trôdd y gwynt, fel y gorfu i ni ddyfod adref ar hyd y tir. Wrth weled y fath' rifedi o honom, cawsom ein dirmygu a'n gwawdio i'r eithaf yn Aberdyfi: ac o'r braidd y gadawsant i ni ddyfod trwy dref y Tywyn, heb ein herlid dra llidus.

Erbyn ein dyfod i Abermaw yr oedd hi yn dechreu nosi; ac yn dymhestl fawr o wynt a gwlaw. Lled gynhyrfus oedd y pentref ar ein dyfodiad yno; ond bu llawer o'r trigolion mor dirion a lletya cynifer ag a arosasant yno. Aethai rhai yn mlaen i ymofyn lletyau yn y wlad. Felly cafodd pawb y ffafr o le i orphwys y noson hono. Yr oedd yno un wraig, yr hon pan ofynwyd iddi am le i letya, a safodd ar y drws, ac a ddywedodd yn haerllug; "Na chewch yma gymaint a dafn o ddwfr; nid wyf yn amheu na roddech fy nhŷ ar dân cyn y bore, pe gollyngwn chwi i mewn." Ond buan y cyrhaeddodd llaw Duw hi am ei thraha a'i chreulondeb; canys cyn y bore yr oedd y tŷ yn wenfflam, a braidd gymaint ag oedd ynddo yn lludw. Yr oedd y tŷ yn y pen nesaf i'r afon o rês o dai oeddynt i gyd yn gydiol a'u gilydd. Troes y gwynt, yn y cyfanser, i chwythu ymaith y tân a'r gwreichion, oddiwrth y tai ereill; pe amgen, buasai y rhai hyny yn debyg o gael eu llosgi oll. Dychwelodd y gwynt yn ol cyn y bore, i'r lle y buasai am lawer o ddyddiau cyn hyny; a lle yr arosodd lawer o ddyddiau wedi hyny hefyd.

Dranoeth, ar ein taith tuag adref, fel yr oeddym yn dyfod trwy dref Harlech, cododd y trigolion fel un gŵr i'n hergydio â cheryg, fel pe buasent yn tybio mai eu dyledswydd oedd ein llabyddio. Tarawsant rai yn eu penau, nes oedd y gwaed yn llifo. Cafodd un ergyd ar ei sawdl, fel y bu yn gloff am wythnosau.

Dywedwyd cryn lawer, yn y Drysorfa, o hanes Dolgelley; ond rhy faith, pe gellid cofio, fyddai adrodd un o lawer o'r helyntion a'r erlidigaethau a ddyoddefodd llawer yno o hen bererinion cywir; pa rai, gan mwyaf, sydd yn awr yn gorphwys yn dawel oddiwrth eu llafur. Gorfu tros rai blynyddoedd fyned yn ddystaw iawn i'r dref, yn y nos, a chadw yr oedfaon cyn dydd, a myned ymaith ar doriad y wawr cyn i'r llewod godi o'u gorweddfaoedd. Byddai un yn aros i fyny trwy y nos, i fyned o amgylch i alw pawb oedd yn caru gwrando, i ddyfod ynghyd at yr amser. Llwyddodd Duw ei waith yn rhyfedd yno, yn wyneb pob stormydd. Ond y mae yno, er's hir amser, bob tawelwch i bregethu yr efengyl.

Bu terfysg ac erlid chwerw iawn mewn cyfarfod misol yn Ffestiniog. Aflonyddwyd y cyfarfod fel na chafwyd pregathu; curwyd a baeddwyd rhai yn dra chreulon. Nid hir y bu y farn heb oddiweddyd y rhai oedd yn blaenori fwyaf yn yr erlid hwnw.

Tro nodedig iawn a fu mewn pentref bychan, a elwir Abergynolwyn. Anturiwyd yno i bregethu ar brydnawn Sabbath. Erbyn dyfod yno, yr oedd golwg lidus, greulon, erlidgar, ar y dorf luosog a ddaethai ynghyd, fel yr oedd yn aeth ac yn ddychryn meddwl wynebu arnynt; canys nid oedd odid un o honynt a welsai bregethwr, nac ychwaith broffeswr erioed yn un lle. Cafwyd llonydd gweddol i gadw y cyfarfod mewn modd annysgwyliedig Ond erbyn clywed pa fodd y cafwyd llonyddwch, canfuwyd fod llaw ddirgelaidd Rhagluniaeth yn sicr yn y tro. Dygwyddodd fod gŵr yn byw yn yr ardal a elwid John Lewis; buasai hwnw dro neu ddau yn gwrando pregethu, ac yr oedd wedi ei dueddu i feddwl ei fod yn waith da. Yr oedd gan y gŵr hwn fab-yn-nghyfraith, (neu fab gwŷn, fel y galwent ef,) ag oedd yn aruthrol o gryf. Dywedodd yr hen wr wrtho fod y rhai'n a'r rhai'n yn bwriadu erlid ac amharchu y gŵr dyeithr yno heddyw: "ac (ebe fe,) ni byddai raid i ti ond eu bygwth, mae yn sicr y byddent yn ddigon llonydd." Bu y dyn yn falch o'r swydd; bygythiodd hwynt yn erwin, a pharodd ei arswyd yn nhir y rhai byw. Ni bu y cyfarfod heb radd o arddeliad arno. Ac o hyny hyd heddyw, mae pregethu yn yr ardal, a gradd o lwyddiant ar y gwaith.

Ond cyn gadael Meirionydd, er fod genyf y parch mwyaf i ysgrifenydd y Drysorfa, eto yr wyf yn deall iddo gael yr hanes am y wraig a safodd rhwng y pregethwr a'r erlidiwr, yn amherffaith, ac mewn rhan yn gamsyniol. Fel hyn y bu am y tro hwnw. Yr oedd y cyfeillion yn Nolgelley wedi cael eu herlid yn echryslon y nos Sul o'r blaen, ac un wedi cael ei daro â chareg, fel у bu yn hir mewn llewyg; er nad oedd yno y tro hwnw neb yn pregethu. Y nos Sabbath ganlynol daeth yno ddau i bregethu; a chwi ellwch feddwl na allai natur lai nag ofni. Pa fodd bynag, wedi ymgasglu o'r gwrandawyr i'r tŷ, eisteddodd y wraig, sef Cathrine Owen, yn y ffenestr oedd ar gyfer y pregethwyr, gan ddywedyd yn siriol iawn: "Ni chânt eich taro oni tharawant chwi trwyddof fi." Bu hyn yn rym i feddwl y pregethwyr wrth ei gweled mor ddisigl yn ei hymddiried yn yr Arglwydd. Cafwyd llonyddwch y tro hwn heb ei ddysgwyl.

YMOF. Adroddwch ychydig bellach o'r hyn a alloch gofio am Sir Drefaldwyn: mae'n debyg fod yno ryw bethau wedi dygwydd, teilwng i sylwi arnynt.

SYL. Cododd yr haul yn foreuach ar y sir yma nag odid un o siroedd Gwynedd. Bu Mr. Vavasor Powell, Mr. Walter Cradoc, Mr. Huw Owen, a Mr. Henry Williams, yn ddefnyddiol i daenu yr efengyl trwy amryw barthau o'r wlad hon yn adeg yr erlidigaeth greulon yn amser Charles II. Bu gweinidogaeth Mr. Lewis Rees, yn mhen blynyddoedd ar ol hyny, yn fendithiol i lawer trwy amryw fanau o'r Sir, yn enwedig Llanbrynmair. Nid oes odid fan yn Nghymru y bu y ganwyll gyhyd heb ddiffodd a'r ardal yma. Ar ol i Mr. Howell Harris gael ei ddeffro am ei gyflwr, fel pechadur colledig, noeth, ac agored i ddigofaint Duw dros dragywyddoldeb, a chael datguddiad o Gyfryngwr y Testament Newydd yn ddigonol Waredwr oddiwrth y llid a fydd; ni allodd ymatal heb ddyrchafu ei lais fel udgorn i waeddi ar bechaduriaid, lle bynag y cai afael arnynt, gan eu cymhell i ffoi ar frys i'r noddfa: canys yr oedd y gair fel tân wedi ei gau o fewn ei esgyrn. Tarawodd allan, fel un o feibion y daran, yn ddidderbyn wyneb i'r prifffyrdd a'r caeau, trefydd a phentrefi i ddeffrous argyhoeddi torwyr Sabbathau, tyngwyr, meddwon, celwyddwyr, &c., gan ddarlunio y farn ofnadwy megys o flaen eu llygaid, a gwreichion tân uffern, mewn ystyriaeth, yn eu plith. Bu yn offerynol i ddeffro llawer o drymgwsg pechod. Yr oedd gallu y nef yn у nerthol weithio trwy ei weinidogaeth. Erbyn hyn yr oedd y diafol a'i weision yn dechreu cynhyrfu, a'r cryf arfog yn ymgynddeiriogi rhag colli ei neuadd. Ond er pob dichell a malais uffernol, llwyddo yr oedd y gwaith.

Yn mhen rhyw gymaint o amser, anturiodd Mr. Harris i Wynedd; ac y mae yn lled sicr mai i Sir Drefaldwyn y daeth gyntaf. Tybia rhai mai yn Llanbrynmair y dechreuodd efe bregethu yn y sir hono. Cafodd amryw eu galw yn yr ardal, a. fu yn ffyddlon a defnyddiol dros eu hoes. Ond daeth rhyw wynt drwg oddiar yr anialwch, ac a ddiffrwythodd y gwaith i raddau mawr dros hir amser. Er hyny yr Arglwydd, o'i ddaioni, a ymwelodd wedyn yn rasol, a'r ardal. Torodd allan ddiwygiad nerthol, a thywalltiadau grymus o alar a gorfoledd, fel tywalltiad o wlaw graslawn. Cafodd lluoedd o ieuengctyd eu galw a'u chwanegu at yr eglwys, fel llu banerog. Oddeutu y flwyddyn 1762 y bu hyn. Y tro cyntaf y daeth Mr. Harris i'r wlad yma, aeth o Lanbrynmair i blwyf Llanwnog; ac oddiyno i'r Tyddyn, yn Llandinam, cartref Mrs. Bowen. Bu yno dderbyniad croesawgar i'r efengyl amryw fynyddoedd: ac y mae llawer o'i hiliogaeth, nid yn unig yn barchus ac yn glyd eu sefyllfa, ond hefyd amryw o honynt yn ddefnyddiol yn yr eglwys. Yn nhŷ y wraig hon y cynaliwyd y cyfarfod neillduol cyntaf yn y sir. Cafodd Mr. Harris lonydd i bregethu yn, neu yn agos i dref Llanidloes y tro cyntaf: ond ar ol hyny, ni chafodd ef na'i frodyr, dros amryw flynyddoedd, ond eu herlid a'u lluchio yn ddidrugaredd. Un tro, pan oedd pregethwr ar ei liniau yn gweddïo, daeth benyw ysgeler, warthus, yn llawn o gythraul, a chanddi yn ei dwylaw gryman drain; cynygiodd hollti y. gwr âg ef: ond goruwchreolodd Rhagluniaeth yr ergyd. Ci mawr gwneuthurwr menyg o'r dref a gafodd y dyrnod, nes tori asgwrn ei gefn. Wrth weled hyn, rhuthrodd perchen y ci ati, a tharawodd hi nes oedd hi yn ymdreiglo ar hyd yr heol. Felly y dybenwyd y terfysg y tro hwnw. Ond y mae yno yn awr, er's llawer o amser, bob llonyddwch i'r efengyl; ac y mae yr eglwys yn siriol ac yn cynyddu.

Tua'r amser cyntaf y daeth Mr. Harris i'r wlad yma cynygiodd bregethu yn agos i'r Cemmaes: a daeth marchog y sir, offeiriad y plwyf, a dau ustus heddwch, a'r cwnstabl gyda hwynt, a llawer o'r gwerinos, i derfysgu ac i'w gymeryd ef i fyny fel drwg-weithredwr. Ond wedi iddynt ei ddwrdio a'i fygwth, gollyngasant ef yn rhydd.

Ar ei ddychweliad yn ol o Sir Feirionydd, pregethodd yn Ninas Mawddwy: ac aeth ymlaen i Fachynlleth, lle y ceisiodd lefaru mewn drws agored uwchlaw y bobl; ond gorfu arno yn fuan roddi heibio, gan swn y dorf yn bloeddio, yn tyngu a rhegi, a thaflu cerig neu y peth cyntaf y caent afael arno. Daeth ato gyfreithiwr, dan ymwylltio, a'i araith yn dra uffernol; ac yr oedd gŵr boneddig, a'r offeiriad hefyd yn yr un yspryd a hwythau, yn flaenoriaid ar y werin derfysglyd: ond er eu holl greulondeb, gwaredwyd ef o'u canol heb gael llawer iawn o niwaid. Parhaodd trigolion Machynlleth a'r ardaloedd, mewn eithaf gelyniaeth at grefydd am lawer o flynyddoedd. Cawsant afael mewn pregethwr unwaith, llusgwyd ef gerbron rhai o'u pendefigion, ac am na ddarfu i'r rhai hyny gospi digon arno i foddio eu cynddaredd hwy, curasant a baeddasant ef eu hunain yn dra chreulon, ac oni buasai i ryw ŵr â mwy o dosturi na hwy ei achub, buasai yn debyg o gael ei ladd ganddynt. Cafodd yr un gŵr ei guro a'i faeddu yn Llan y Mawddwy wrth fyned oddiyno; gorfu arno roi cyflog i ddyn am ei anfon tros Fwlch y groes tua'r Bala. Byddai yn berygl, y dyddiau hyny, i grefyddwyr fyned hyd yn nod i'r farchnad, rhag cael eu herlid gan drigolion y dref. Yn mhen talm o amser wedi hyn, cynygiodd Mr. D. Jones o Langan bregethu yno, ond, allan o law, cyfododd terfysg nid bychan—cipiwyd y Bibl o'i law, ac wedi baeddu ychydig arno, gofynodd rhai o'r mawrion iddo, a wnai efe addaw, os cai fyned ymaith yn heddychlon, na ddeuai efe yno byth mwyach i bregethu. Atebodd yntau yn bwyllog ac yn siriol: "Nid oes un addewid yn perthyn i chwi na'ch tad.". A diau nad oes un addewid i neb mwy nag i'r diafol, os byddant fyw a marw yn eu hannuwioldeb. Gollyngwyd ef yn rhydd, ond ni chafodd bregethu.

Cafodd y dref ei darostwng i adael llonydd i grefydd mewn modd tra rhyfedd. Daeth merch ieuange grefyddol i wasanaethu at ŵr boneddig yn y dref (sef y cyfreithiwr y soniwyd eisoes am dano,) yr hon, trwy ei diwair a'i sobr ymarweddiad, ynghyda'i diwydrwydd gonest, a fu yn foddion i beri i'r gŵr newid ei farn am grefyddwyr. Bu y gŵr mor dirion ar ol hyny a chynyg, o hono ei hun, le i bregethu yn y dref, a'i osod hefyd i'r dyben. A chan fod gan hwn lywodraeth go fawr yn y dref, ac wrth weled y gŵr yma yn dangos tynerwch at grefydd, ni feiddiodd neb yno erlid nemawr hyd heddyw. Faint o fendith a all gweinidog duwiol fod mewn teulu, fel y llangces fechan hono gynt yn nhŷ Naaman y Syriad!

Bu cryn derfysg mewn cyfarfod misol, mewn pentref bychan yn y sir hon, a elwir Manafon. Erbyn dyfod ynghyd i'r cyfarfod, yr oedd yno ddarpariaeth go ryfedd wedi ei barotôi yn eu herbyn. Gorchymynodd yr eglwyswr parchedig ganu y gloch; danfonodd yn mhell am drum a rhyw Offer ereill, megys padell ffrio, &c., y rhai fyddai debycaf o ddyrysu y cyfarfod. Dechreuodd y ddwy oedfa ar unwaith: y gŵr urddasol yn trefnu у fyddin, a bagad o'r gwerinos dylion yn trin eu celfi trystfawr yn dra ewyllysgar; ac yn eu mysg y clochydd, yr hwn sydd yn rhwym i ddywedyd Amen yn wastad gyda ei feistr. Ond am yr oedfa arall nid oedd arfau milwriaeth hono yn gnawdol, ond yn nerthol, trwy Dduw, i fwrw cestyll i'r llawr: ac ni lwydda un offeryn a lunir yn erbyn yr efengyl. Ac er yr holl drwst a'r terfysg, methasant atal sain Drum yr efengyl. Cafodd y gwrandawyr hamdden i glywed gair y gwirionedd, ac ymadael yn siriol.

D.S. Er na choffawyd yn yr adroddiad uchod ond am ychydig o bregethwyr, yr oedd amryw o'r dechreuad yn cydlafurio o'r Deau a'r Gogledd; a rhyw nifer yn y wlad hono wedi cael eu cymhwyso i bregethu yn eu hardaloedd, a manau ereill hefyd.

YMOF. Crybwyllasoch gryn lawer am y blinderau a gafodd ein hen dadau ar eu taith tua'r bywyd; a pha ryfedd? "canys felly yr erlidiasant hwy y prophwydi a fu o'ch blaen chwi:" ie, "a phawb sy'n ewyllysio byw yn dduwiol yn Nghrist Iesu, a erlidir." Ond pa beth oedd hyn i'w gydmaru â'r dirboenau a'r arteithiau marwol a ddyoddefodd yr hen ferthyron duwiol yn Itali, Ffraingc, Ynys Brydain, &c.? Dymunwn gael clywed genych yn mhellach, pa fodd yr oedd crefyddwyr yn dyfod yn mlaen yn y dyddiau terfysglyd hyn?

SYL. Llwyddo yr oedd y gwaith er pob moddion a arferid i geisio ei wrthsefyll. Yr oedd proffeswyr y dyddiau hyny yn debyg i'r Hebreaid yn yr Aipht: "Fel y gorthryment hwynt felly yr amlhaent ac y cynyddent." Mae y wir eglwys wedi ei hadeiladu ar y graig, a phyrth uffern nis gorchfygant hi. Yr oedd zêl wresog a diwydrwydd mawr mewn llawer y dyddiau hyny, nid yn unig i fod yn ddyfal i ddylyn moddion gras yn eu hardal, ond hefyd i deithio yn mhell i glywed gair y bywyd. Yr oedd y gair y pryd hyny yn cyrhaeddyd trwodd, ac yn dwysbigo y galon, fel ag yr oedd cellwair a choeg-ddigrifwch, i raddau, wedi cwympo i lawr, fel Dagon o flaen yr arch. Ar ol gwrando athrawiaethau yr efengyl, y rhai a gyfrifid yn fwy gwerthfawr nag aur coeth, eu hadgoffa ac ymddiddan am danynt oedd prif ddifyrwch y rhai grasol y pryd hyny, yn ol cynghor yr apostol, "Dal yn well ar y pethau a glywsent, rhag un amser eu gollwng hwy i golli." Treuliai rhai nosweithiau cyfan i ymdrechu â Duw, fel Jacob gynt. Yr oedd dull eu hwynebau yn tystio fod sobrwydd ac ofa Duw yn meddiannu eu calonau. Yr oedd hyd yn nod eu gwisgoedd gweddus yn brawf eu bod yn ffieiddio balchder a choeg-wisgiadau. Yr oedd anwyldeb ganddynt am eu gilydd, fel nad oedd dim yn fwy hoff ganddynt na chyfeillach eu gilydd; yr oedd cariad brawdol fel rhosyn peraroglaidd yn arogli yn beraidd yn eu plith; er nad oeddynt ar y goreu heb eu brychau ac efrau yn gymysgedig â hwy.

YMOF. Gan fod cymaint o elyniaeth tuag at yr efengyl yn y gwledydd y dyddiau hyny, pa fodd y cafwyd lle i bregethu mewn amrywiol fanau yn Ngogledd Cymru?

SYL. Eiddo yr Arglwydd y ddaear a'i chyflawnder; ac efe sydd yn llywodraethu yn mreniniaeth dynion. Cafodd rhai eu galw trwy bregethiad y gair, ag oedd yn feddianwyr ar eu tir a'u tai eu hunain. Yr oedd hefyd rai o'r boneddigion mor dyner a pheidio gorthrymu eu deiliaid yn achos crefydd. A phan y bwrid rhai allan o'u trigfanau am arddel crefydd, trefnai Rhagluniaeth ymwared iddynt o le arall. Cododd amryw yn y gwledydd i arfer eu doniau i hyfforddi eu gilydd yn y pethau a berthynent i'w tragywyddol ddyogelwch a'u hapusrwydd; a gwnaeth yr Arglwydd ddefnydd o honynt i oleuo amryw i weled eu cyflwr truenus ac andwyol, a'u cyfarwyddo i'r wir noddfa, a'u taer gymhell i ddyfod at Grist, ac i gredu ynddo, fel у caent fywyd yn ei enw; gan ddangos y perygl o hyderu ar eu cyfiawnderau eu hunain, ac na chyfiawnheir neb trwy weithredoedd y ddeddf: a dangos hefyd, nad yw gwir ffydd yn gadael neb sydd yn feddiannol arni yn segur na diffrwyth, ond yn eu gwneuthur yn awyddus i weithredoedd da: ac er nad oedd eu gwybodaeth a'u doniau ond bychain, eto yr oeddynt mewn zêl ac awyddfryd duwiol â'u holl galon am i'r bobl gael eu hachub.

Yr amser hyny y sefydlwyd cyfarfodydd neillduol trwy, y Deheudir a'r Gogledd; a diau fod y diafol a'i weision yn dra digllawn wrthynt. Dechreuwyd eu cablu a'u henllibio, gan eu galw y WEDDI DYWYLL, a haeru yn haerllug mai godineb a phuteindra oedd yn cael eu cyflawni ynddynt: pan, mewn gwirionedd, Duw yn dyst, y gorchwyl fyddai yno, ac y sydd eto, yw darllen y Bibl, gweddïo, canu mawl, addysgu eu gilydd yn y pethau a berthynent i fywyd a duwioldeb, ac anog eu gilydd i gariad a gweithredoedd da. Y cyfarfod cyntaf o'r natur yma a gynaliwyd yn Sir Gaernarfon, mewn lle ar dir Plas Llangwynadl. Ac er yr holl ddirmyg a'r diystyrwch parhaus a fwrid ar yr ychydig grefyddwyr tlodion oedd yn y wlad, ac er gwaeled oedd yr offerynau, eto llwyddo yn raddol Yr oedd y gwaith.