Drych yr Amseroedd/Yr erlidwyr am atal llwyddiant crefydd
| ← Siroedd Dinbych a Fflint | Drych yr Amseroedd gan Robert Jones, Rhoslan golygwyd gan Hugh Humphreys, Caernarfon |
Sir Feirionydd a Threfaldwyn |
YMOF. A arferwyd rhyw ddichellion heblaw amherchi cyrph dynion, tuag at atal pregethu yr efengyl?
SYL. Do, yn ddiau, amryw ffyrdd. Weithiau trwy deg, eu perswadio i ochel cymeryd eu twyllo i adael ffydd yr Eglwys, ac i wadu eu bedydd. Bryd arall bygythid hwy yn dra ffyrnig: oni pheidient y byddent yn gas gan bawb; ac y gwnai y mawrion yr hyn a allent o ddrwg iddynt. Pregethai yr Eglwyswyr yn eu herbyn; gan eu dynodi yn dwyllwyr, yn gau brophwydi, yn hereticiaid, ac mai hwy yw y rhai y dywedir am danynt eu bod yn ymlusgo i deiau, yn llwyr-fwyta tai gwragedd gweddwon, a hyny yn rhith hir weddïo, a'r cyffelyb. Codwyd amryw o leoedd eu preswylfod, heb un achos ond eu bod yn glynu yn eu proffes. Anfonwyd gwarantau allan i ddal cynifer a ellid cael gafael arnynt, gan eu herlid allan o'r wlad yn sawdwyr. Ni feiddiai amryw o honynt gysgu yn eu gwelyau dros hir amser, rhag rhuthro arnynt ganol nos. Bu un o honynt, sef Hugh Thomas, yn gorfod ffoi tua Chaernarfon a Llanberis. A phan wybu nad oedd allan o'r perygl yno, ymroddodd i ddyfod adref, deued a ddelai. Bu rhyw gymydog mor dirion a gwneuthur math o luest iddo mewn clawdd, a swp o wellt yn lle dôr arno, lle y treuliodd chwech wythnos o amser, nos a dydd, yn y sefyllfa anghysurus hono, fel y rhai hyny gynt, "Mewn tyllau ac ogofeydd y ddaear." Byddai raid i'r wraig ddwyn lluniaeth iddo yn ddirgelaidd iawn, rhag i neb fynegi neu ddatguddio y lle yr oedd. Ond cafodd ei ryddhau yn ol hyny trwy ffafr un o fawrion y wlad. Daliwyd un pregethwr, a elwid Hugh Griffith, gerllaw Aberdaron, gan ddau ddyn awyddus i'r gorchwyl; ond gan ei fod yn ddyn bywiog, chwimwth, diangodd o'u dwylaw; methodd ganddynt (er iddynt braidd golli eu hanadl yn rhedeg) a'i oddiweddyd; ac fe aeth drosodd i Fôn, ac a wladychodd yno hyd ddydd ei farwolaeth. Ond er i lawer gael eu cuddio rhag eu dal yn y rhwyd, er hyny daeth amryw i'r fagl. Yn mysg ereill, un Morgan Griffith, yr hwn fyddai yn arfer ei ddoniau i bregethu yn achlysurol, yn yr un gymydogaeth. Pan y dygwyd ef i Bwllheli, ger bron yr Ustusiaid, a'r rhagswyddwyr, daeth a'i blant bychain mewn cewyll i'w gosod ger bron y swyddwyr; yr oedd hefyd wedi claddu ei wraig yn ddiweddar; ac er y cyfan, nid oedd gradd o dosturi yn cael ei ddangos tuag ato ef na'i rai bach amddifaid: canys, fel y dywed Solomon: "Tosturi y drygionus sydd greulon." Gadawyd hwynt ar yr heol, o'u rhan hwy, heb lygad i dosturio wrthynt. Ond, yn ol ei addewid, Tad уг amddifaid yw Duw. Gofalodd Rhagluniaeth am danynt oll: ac y mae rhai o'i hiliogaeth, yn bresenol, mewn amgylchiadau cysurus ac yn barchus yn eu hardal. Ond er pob peth, myned a orfu arno ef, druan gwr, gyda bagad o'i gyfeillion, ar eu taith tua gwlad y Saeson. Rhoddwyd hwy oll i letya yn ngharchar Conwy, heb ddim ond gwellt i ymdrôi ynddo. Pan glywodd trigolion y dref am eu dyfodiad yno, ymgasglodd lluaws o honynt, a llusernau yn eu dwylaw, i gael golwg arnynt. Yr oeddynt hwythau, erbyn hyn, wedi cysgu yn eu lludded; ond darfu iddynt ddeffro yn ebrwydd wrth ddadwrdd y dorf a ddaethai i'w gweled. Cododd Morgan Griffith i fyny, ac a'u cyfarchodd yn debyg i hyn: "Myfi feddyliwn mai i'n gweled y daethoch. Mae i chwi gyflawn groesaw. Fe allai na byddai yn anfoddhaol genych glywed am ba beth y cawsom ein gyru yma. Bydded hysbys i chwi oll, mai nid am un trosedd yn erbyn cyfraith ein gwlad: ond am ddarllen yr ysgrythyrau, gweddïo, a chanu mawl i Dduw, a chynghori ein gilydd i geisio yr Arglwydd tra gellir ei gael, a galw arno tra fyddo yn agos, yr ydym yn cael ein gyru o'n gwlad, ac oddiwrth ein teuluoedd, heb ddysgwyl eu gweled byth mwy. Ond y mae ein cydwybodau yn dawel; ac yr ydym yn llawen am ein cyfrif yn deilwng i ddyoddef anmharch er mwyn ei enw ef." Ac â chyfryw ymadroddion y cynghorodd ac yr anogodd efe hwynt i ymofyn am wir dduwioldeb, fel y gallent ddiangc rhag y digofaint sydd ar ddyfod. Ymaflodd y gair mewn modd deffrous yn meddyliau gwr ieuaingce heinif oedd yno. Methodd ganddo gael y saeth o'i gydwybod yn llwyr, er gwaethaf y diafol a'i hudoliaethau, yn nghyda llygredd ei galon ddrygionus ei hun. Bu lawer o flynyddoedd heb wneyd proffes gyhoeddus o grefydd. Ac er bod yr hâd yn hir megys yn guddiedig yn y ddaear, er hyny torodd allan yn amlwg mewn amser. Bu y gŵr yn ddefnyddiol yn ei hen ddyddiau dros achos yr efengyl yn ardal dywyll Dwygyfylchi; cadwodd ei ddrws yn agored i bregethu yr efengyl hyd ddydd ei farwolaeth: ac y mae ei deulu, y rhai sydd barchus a galluog yn y byd, yn parhau i wneyd yr un modd.
Ryw dalm o amser o flaen hyn, bu erlid creulon mewn lle a elwir Tŷ ceryg, yn Aberdaron. Daeth Mr. Lewis Rees, o'r Deheudir, yno i gynyg pregethu. Erbyn dyfod i'r lle, yr oedd yno dorf ddirfawr o erlidwyr; ac un Mr. Morris Griffith yn flaenor arnynt. Pan ddaeth Mr. Rees i'r lle, cyfarfu Mr. Griffith ag ef a'i gleddyf noeth yn ei law. "Pa beth," ebe fe, "os dywedi air yma heddyw, myfi a'th redaf â'r 'cleddyf." Atebodd Mr. Rees, yn addfwyn, "Yr ydych yn llaw gwr arall, Syr." Gyda y gair hwnw gostyngodd ei gleddyf i lawr, fel pe na buasai grym ynddo i'w ddal i fyny yn hwy. Ond yn mlaen â'u gorchwyl ysgeler yr aeth y dyrfa afreolus; i guro a baeddu, nid yn unig y pregethwr, ond hefyd cynifer o broffeswyr ag, oedd yno yn bresenol. Y merched, trwy gael eu hanog, oeddynt yn hytrach yn waeth na'r dynion. Cawsanty pregethwr i lawr yn fuan. Gorweddodd un arno rhag ofn iddynt ei ladd, gan dderbyn y dyrnodiau yn ei le. Ar ol i'r terfysg lonyddu ychydig, llusgasant Mr. Roes i ryw dy, i'w gadw yn garcharor hyd dranoeth. Dygwyd ef oddi yno o flaen ustus, a'r hen_Ganghellwr creulon a ymddygodd tuag ato yn dra ffyrnig. Er y cyfan cafodd ddychwelyd adref heb lawer iawn o niwaid. Gorfu rhoddi Mr. Morris Griffith yn llaw y gyfraith. Daeth swyddog o Sir Ddinbych i'w ddal; ac er ei fod yn ddyn cryf o gorpholaeth, ac yn peri ei arswyd yn nhir y rhai byw, er hyny pan ymaflodd y swyddog ynddo, dflanodd fel bretyn dan ei law. Och, mór egwan a brawychus yw cydwybod euog!
Goddefwch i mi adrodd ychydig yn rhagor o bethau, a ddygwyddasant yn fwy diweddar. Lluniwyd cyfarfod i bregethu nid ymhell oddiwrth Benmorfa. Erbyn dyfod yn nghyd nid oedd fawr hamdden i gynyg pregethu, gan dorf afreolus a ddaethai yno i derfysgu ac i erlid. Yr oedd yn eu mysg ddyn ieuangc, oedd yn tra rhagori ar bawb ereill oedd yno am gellwair, gwawdio, a dirmygu y gwaith hyd y gallai. Nid wyf yn sicr a gafodd ef weled haul yn codi, cyn gorfod ymddangos yn y farn, yn adyn truenus fel yr oedd. Parodd hyny fraw yn meddyliau amryw yn y gymydogaeth.
Nid yn mhell o'r un ardal yr anturiodd gŵr dderbyn pregethu i'w dŷ, er bod y wraig foneddig oedd berchen y lle yn byw yn lled agos ato: ac er bod yno bregethu er's amryw flynyddoedd, mae yn lled sicr nad oedd y wraig foneddig yn gwybod hyny; ond dygwyddodd i ŵr urddasol o gyfaill iddi ddyfod i ymweled â hi, a chymerodd ei daith un bore i ymweled âg eglwyswr ieuangc oedd yn y gymydogaeth. Yn mysg ereill o'u hymddiddanion, adroddodd y gŵr ieuangc wrtho fod pregethu yn nhŷ tenant i'r wraig foneddig, a hyny nid yn mhell oddiwrth ei phalas; a'i fod yn ofni yn fawr nad oedd neb mor ffyddlon a mynegi iddi. "A ydyw y peth yn wir?" ebe y gŵr urddasol. "O ydyw," meddai y llall, "yn ddigon sicr." Dywedodd yntau, Wel, ni fwytaf fi fy nghiniaw heddyw nes ei gwneyd yn hysbys." Ac felly y gŵr a ddychwelodd yn ol i'r palas. Erbyn ei ddyfod yno gofynodd y morwynion rywbeth iddo; ond ni chawsant un ateb ganddo er gofyn eilwaith ac eilwaith. Cyffrôdd y rhai hyny, a rhedasant i alw ei briod i lawr o'r llofft. Daeth hòno ar frys ato, mewn braw a dychryn, fel y gallwn feddwl, gan ddymuno arno ddywedyd rhywbeth wrth hi; ond ni ddywedodd efe ddim wrth hòno na neb arall tra y bu byw! Bu farw yn mhen ychydig ddyddiau, heb ddywedyd eto fod y tenant tylawd yn derbyn pregethu i'w dŷ. Cafodd hwn a'i wraig lonydd o hyny allan i gadw eu drws yn agored i'r efengyl hyd ddydd eu marwolaeth.
Ni allaf lai na dwyn ar gof i chwi am ddau dro tra neillduol a ddygwyddasant yn Arfon. Cytunwyd â gwraig oedd yn cadw tafarn, mewn lle a elwir y Dolydd Byrion, i gael cynal cyfarfod misol yn ei thŷ. Erbyn dyfod yno at yr awr a bennodasid i bregethu, yr oedd y tŷ yn llawn o ddynion o bell ac agos, a ddaethent yno yn fwriadol, mewn eithaf gelyniaeth, i rwystro y gwaith: ac amryw o fawrion yn eu plith. Dygasent gyda hwy ryw nifer o ynau a thabyrddau; offerynau tra amberthynasol i amddiffyn yr Eglwys; oblegyd dan y lliw o wneuthur hyny, mae yn debyg, yr oeddynt wedi dyfod yn nghyd. A chan na chaid lle yn y tŷ, nac yn agos ato, i gynyg pregethu, cyhoeddodd rhywun yn y drws, ar fod i bawb oedd yn chwennych gwrando, ddyfod i le gerllaw yno, a elwid Rhos Tryfan. A chyn dechreu y cyfarfod, dyma swn y tabwrdd yn dyfod ar ein hol; ac yn mhen enyd aeth yn gwbl ddystaw. Cyn pen nemawr clywem ei thrwst yn dynesu atom eilwaith; ac eto yr oeddym yn methu deall ei bod fawr nês nag o'r blaen. Clywsom wed'yn beth oedd yr achos na ddaeth y gwr a'r tabwrdd hyd atom: wedi dyfod tua chan' llath oddiwrth y tŷ, dechreuodd y dyn grynu yn arswydus: aethant ag ef yn ol i'r tŷ, gan roddi iddo yr hyn a fynai o ddiod gadarn, tuag at ei wneyd yn ddigon calonog. Rhoddwyd cynyg eilwaith i fyned yn mlaen â'r gorchwyl; ond ni allasant fyned ddim pellach na'r waith gyntaf: dechreuodd y dyn grynu yn erchyll fel oʻr blaen. Diddymwyd eu hamcan; gorfu arnynt ddychwelyd yn ol i'r dafarn, i orphen eu diwrnod gyda rhyw ddifyrwch arall: a chafwyd llonyddwch i gadw y cyfarfod yn heddychol. Wrth i ni ddyfod yn ol o'r cyfarfod heibio iddynt, gollyngasant amryw ergydion dros ein penau. Cafodd un wraig feichiog, oedd yn sefyll ger llaw iddynt, y fath fraw, wrth iddynt ollwng ergyd yn ei hymyl, ag a fu yn achos o angeu iddi.
Yr oedd cyfarfod, ryw bryd arall, wedi ei gyhoeddi yn yr un lle, sef Rhos Tryfan, ar brydnawn Sabbath; a daeth lluaws yn nghyd i wrando. Yr oedd gan wr yn y gymydogaeth darw a fyddai yn arfer rhuthro yn erchyll, fel yr oedd yn berygl bywyd myned yn agos ato. Trôdd y gwr yr anifail yn union at y gynulleidfa: ac yr oedd yn dyfod yn mlaen, dan ruo a lleisio yn ddychrynllyd, tuag at y bobl. Ond cyn ei ddyfod atynt, canfu fuwch encyd oddiwrtho: gadawodd bawb yn llonydd a rhedodd ar ol hono. Addawodd Duw wneuthur amod dros ei bobl ag anifeiliaid y maes, &c. Ond mhen tro o amser, rhuthrodd y creadur afreolus ar y gŵr ei hun, gan ei gornio yn ddychrynllyd; ac o'r braidd y cafodd ddiangc gyda ei einioes.