Dyddgwaith/Amser a Lle
| ← Cynnwys | Dyddgwaith gan Thomas Gwynn Jones |
Cysgu a Deffro → |
I
BORE
AMSER A LLE
AMSER A LLE
OFER i ddyn nad yw'n "fod cyfrifol," chwedl Daniel Owen gynt, geisio deall damcaniaethau rhifofyddion ein cyfnod ni am amser a lle. Pe dywedent wrthym nad yw amser ond lle ac nad yw lle ond dim, ni byddai i ni ond ceisio edrych yn ddoeth a llefaru pa derm bynnag y dywedid wrthym ei fod yn cyfleu'r gwirionedd hwnnw. Cof gennyf am fwy nag un cydnabod a fyddai, flynyddoedd yn ôl, tua'r adeg y cyhoedd wyd rhyw lyfr neu'i gilydd, yn sôn fyth a hefyd am" y pedwerydd dimensiwn." Nid oedd gennyf un syniad am ystyr y term. Wrth eu holi o dro i dro, cefais nad oedd ganddynt hwythau chwaith. Eto, pery amser a lle, fel y byddwn ni'n meddwl amdanynt, yn bethau diddorol a phwysig ym. mân gynlluniau dynion cyffredin a llygod bach, fel y sylwodd Robert Burns.
Boed y gwir am y ddeubeth fel y bo, cof gennyf eu cydio â'i gilydd pryd nad oedd fy mhrofiad o'r naill a'r llall ond bychan iawn. Yr oeddwn eisoes wedi deall na allwn i (nid oeddwn mor sicr am fy mam) ddim bod mewn dau le ar unwaith, ac wedi dysgu cyfrif hyd bump neu chwech, o leiaf. Ym muarth y cartref yr oedd Un; Dau ychydig ymlaen ar y lôn o'r buarth i'r ffordd fawr; Tri a Phedwar fwy fyth ymlaen, a Phump wrth y llidiard, rhwng y ddwy goeden ywen. Wedi hynny cymerth pob rhif o chwech hyd ddeuddeg ei le gydag ochr y ffordd fawr, ac yr oedd Deuddeg ei hun wrth y groesffordd, ddau led cae oddi wrth y lôn o'r ffordd fawr i'r buarth. Yn ymyl y groesffordd, trôi'r tri ar ddeg tua'r cae ar y dde, ac ymlaen i'r cae hwnnw ar ychydig o sgiw y rhedai'r rhifau hyd ugain. Trôi'r un ar hugain i'r un cyfeiriad â'r ffordd fawr eto, ac ymlaen â'r rhifau wedyn gan agosáu at y ffordd yn raddol a'i chroesi yn rhywle rhwng yr wyth a'r deg ar hugain a dal ymlaen i'r chwith. Yr oedd y tri deg ei hun ar fin nant fechan ym mhen draw'r cae pellaf oedd yn perthyn i ni. O'r tri deg hyd dri deg a naw, rhedai'r rhifau i lawr o ymyl y nant hyd ei gwaelod. Yna dechreuai deugain ar fin y nant eto, ychydig pellach na'r tri deg, a rhedai'r rhifau hyd naw a deugain i waelod y nant fel y lleill. Felly bob deg oddi yno hyd naw deg a naw. Yr oedd hwnnw ar waelod y nant wrth y terfyn rhwng y cae a'r coed oedd yno yn ymestyn i fyny, ni wyddwn i ba mor bell. Lle gwlyb tywyll oedd gan naw deg a naw, ar ymyl pwll bychan du, tan gysgod ysgawen a'i changhennau'n gwyro dros y dwfr du yn y pwll. Ar fin y nant eto, ond drosodd yn y coed, yr oedd y cant. Ac yna, yr anhysbys a'r di-gyfrif.
Yr un modd, yr oedd lle i bob llythyren o'r egwyddor, o'r A hyd yr Y, ond i'r cyfeiriad arall yr âi honno, i lawr gyda'r afon, yr A yn y buarth isaf a'r Y ar lan yr afon, lle'r oedd afon arall yn rhedeg iddi, a choed lawer yn tyfu. Nid oes, efallai, ryw gysylltiad pendant rhwng y pethau hyn ag amser, ond yr un llwybr a gymerth y meddwl ieuanc pan ddysgodd ryw faint am fis a blwyddyn. Rhwng y buarth a'r coed a dyfai o boptu i un o'r ddwy afon y soniwyd amdanynt, yr oedd cae agored a thipyn o lethr ynddo a'i ddisgyniad i lawr at yr afon ar y chwith ac ymlaen tua'r coed. O ben y llethr i lawr at y coed, yr oedd hen glawdd cnapiog. Gyda sawdl y clawdd hwnnw, tyfai briallu yn y gwanwyn, ac yr oedd yno afallen wyllt a choed cyll. Ar hyd gyda'r clawdd hwnnw yr oedd misoedd y flwyddyn, Ionawr yn y pen nesaf i'r buarth, Ebrill yn y lle y byddai'r briallu, Mai lle'r oedd yr afallen, Awst lle'r oedd y cyll, a Rhagfyr lle'r oedd y coed yn dechrau. A'r coed, fel tragwyddoldeb, lle'r oedd y blynyddoedd i gyd. yn darfod-y coed lle'r oedd llawer rhyfeddod a dirgelwch, lle y gallech golli'ch ffordd. Ond ystori arall yw'r ystori honno, a gasglodd bethau diweddarach iddi ei hun yng nghwrs y blynyddoedd.
Ymhen blynyddoedd lawer, pan ddigwyddodd i mi sôn am y peth, dywedodd fy nhad wrthyf y byddai ganddo yntau yn hogyn leoedd yma ac acw i'r adnodau a'r penillion a ddysgai. Ni byddai gennyf i le i adnodau na phenillion, ond cofiais y byddai gennyf le i'r Pader Lladin, a ddysgais flynyddoedd wedi'r cyfnod hwn, man ar ganol buarth y pedwerydd cartref, ei lle ei hun i bob brawddeg, a'r cwbl ar lun rhyw ffigur troeog.
O'm rhan fy hun, hyd heddiw, yn yr un lleoedd y mae pob rhif a llythyren a mis, ac yno yr ymgasgl popeth y gellir ei gyfrif gan ddyn cyffredin, pob sain y gellir ei seinio a phob mis y bo cof amdano o'r misoedd a fu. Yno y mae'r canrifoedd, yn ansicr o'r gyntaf hyd y chweched, yn gliriach oddi yno ymlaen, bob un wrth ei phriod rif—yr ŷm yn awr newydd droi o ganol y cae lle y mae'r ugain ac oddi yno yn cyrchu tuag at y ffordd ac i gyfeiriad y nant. Yr wyf innau eisoes wedi croesi'r nant o'i min i'w gwaelod am y trydydd tro. Draw, o hyd, y mae'r anhysbys, yn y coed . . .