Fy Mhererindod Ysbrydol/Pennod III
| ← Pennod II | Fy Mhererindod Ysbrydol gan Evan Keri Evans |
Pennod IV |
III
Y MAE y chwe blynedd nesaf yn gyfnod pwysig yn hanes fy nhererindod, er bod fy mhrofiad ynddynt yn dra gwahanol i forio mewn llifeiriant. Yr oedd fy llong fechan braidd yn ddidrefn, ac eisiau ei gwneuthur yn ship-shape: yn arbennig yr oedd eisiau esmwythau a chryfhau gweithrediad ei llyw a'i galluogi i redeg cwrs mwy sicr ac union, a llai at drugaredd y gwynt a'r tonnau.
Yn union wedi gorffen fy mhrentisiaeth, euthum i Forgannwg i gyrchu cadair Eisteddfod Treherbert, Nadolig, 1879. Gan fod fy chwaer yn byw yn Fern- dale, arhosais gyda hi, ac yna, yn nhŷ fy mrawd yn Amwythig am rai misoedd. Dyma fy ymweliad cyntaf â Morgannwg, ac yr oedd yn newid awyr mewn mwy nag un ystyr i mi. Er godidoced yr olygfa o Ben Rhys, blinid fi'n fawr yn y cwm gan liw yr afon, a chan nad oedd yr hwyl farddonol wedi peidio eto, cofiaf ganu, pe troid Teifi a Cheri "i'r un lliw â dyfnder nos" ac "oddi rhwng eu glennydd rhos"
I orfod llifo drwy ddyrysni
Glynnau gwelw o fŵg a thân,
Ffoai cerdd o donnau Teifi
Ni wnâi Ceri furmur cân.
Ond nid i farddoni y treuliais fy amser yn Ferndale ac Amwythig, ond i ddarllen yr awduron Saesneg, yn feirdd a nofelwyr, gyda llawer o fudd a chyfoethogiad meddwl.
Wedi dychwelyd adref ym Mai, synnwyd fi gan waith eglwys y Drewen yn pasio penderfyniad, heb unrhyw gais oddi wrthyf, nac ymgynghoriad â mi, i ofyn i mi ddechrau pregethu. Ni wyddwn y pryd hwnnw fod y saint yn pwysleisio bod i arweiniad dwyfol ochr wrthrychol a goddrychol (subjective), h.y., na ddylai neb, er enghraifft, fynd i bregethu oblegid teimlo tuedd i hynny, heb fod yr eglwys hefyd yn agor drws iddo. Y wedd oddrychol oedd wannaf ynofi—yr oedd braidd yn negyddol, gan mai y mwyaf allwn ddweud oedd nad oeddwn yn teimlo ar fy nghalon i barhau yn saer, a bod ynof edmygedd mawr o'r pulpud a chydymdeimlad gwir â chrefydd. Yr oeddwn yn hoff o wrando pregethau, a bûm lawer tro yn mynd gyda Howel Lewis o Ysgol Ramadeg Emlyn, fel gwrandawr i fwynhau'r bregeth, ac fel cyfaill i gynnal ei freichiau yn yr eglwysi cylchynol. Fodd bynnag, gan i'r drws gwrthrychol agor, euthum i mewn drwyddo. Ni wn a ddylai'r ffaith i gystadlu eisteddfodol syrthio ymaith fel hugan oddi amdanaf—heb unrhyw benderfyniad nac ymdrech ar fy rhan—fy nghadarnhau yn y gred i mi wneud yn iawn. Ond felly y bu, gydag un eithriad. Gan fod gennyf bythefnos wedi pasio i Goleg Caerfyrddin cyn ei bod yn amser danfon y cyfansoddiadau i mewn i Eisteddfod Genedlaethol Merthyr, ac arnaf innau eisiau pres, cyfansoddais gywydd ar Haearn," ac ennill hanner y wobr. Nid wyf yn cofio a ddechreuais yn Eden ai peidio, ond gorffennais yn hollol uniongred gyda'r milflwyddiant, pan fydd
Cloddiwr yn trin y cleddy'
I waedgochi'r lon fron fry;
A gloyw ffagl y wayw—ffon
Yn bladur i ladd blodion.
Ymddengys bod fy mhapurau yn arholiad y Coleg yn ddigon da yng ngolwg yr awdurdodau i'w cyfiawnhau i'm cymell i fynd i mewn am y "London Matric," ac addo rhyddid oddi wrth wersi cyffredin y Coleg os gwnawn hynny. Derbyniais y cynnig yn eiddgar, ac ymdeflais i'r gwaith o ddifri. Nid tasg fechan ydoedd i un a fu chwe blynedd yn barddoni wrth ei bleser. Yr oedd rhai testunau i'w meistroli o'r gwael od, megis Ffrangeg, Physics a Fferylliaeth—yr olaf heb help un experiment (fel y cefais allan), a'r testunau eraill oll, ag eithrio Groeg, heb nemor ddim o help athro. Ond llwyddais i basio yn y dosbarth cyntaf. Yna digwyddodd peth tra hynod. Yr oedd hysbyseb am Ysgoloriaeth Dr. Williams ar fur y tu mewn i'r Coleg. Gwelais ef ugeiniau o weithiau wrth fynd i mewn ac allan heb iddo wneuthur un argraff neilltuol arnaf, ond un dydd, wedi dychwelyd o'r Coleg, ar ganol fy nghinio, fflachiodd i'm meddwl y dylwn. gystadlu am yr ysgoloriaeth. Ni wyddwn ddim am bwysigrwydd strong impulse y saint, ond prin y gellais orffen fy nghinio cyn rhedeg i lawr am fanylion yr ysgoloriaeth. Wedi eu cael, gyrrais am y clasuron oedd i'w paratoi heb ymdroi, ynghŷd à llyfr ar Trigonometry a oedd yn destun newydd i mi. Gweithiais arnynt hwy yn bennaf yn ystod y tymor, er nad esgeuluswn wersi'r Coleg. Eisteddais yr arholiad yr hydref dilynol, ac enillais un o dair ysgoloriaeth.[1]
Yr oedd gadael Castellnewydd am y Coleg Presbyteraidd fel gwthio fy nghwch o Geri i Deifi, ond yr oedd gadael y Coleg Presbyteraidd am Brifysgol Glasgow fel mynd o Afon Teifi i mewn i Fae Aberteifi —o ddosbarth o ddeg i ddosbarth o gannoedd, a sôn dim am y dosbarthau eraill a oedd yno. Heblaw hyn, yr oedd yr holl beirianwaith addysgol o draddodi darlithiau a chymryd nodiadau, yn hytrach na pharatoi adran o lawlyfr ac ateb cwestiynau yr athro arni, yn wahanol—yn brofiad newydd a disgyblaeth newydd. Deuai ysbrydoliaeth newydd hefyd o weithio dan wyr cyfarwydd (experts) cydnabyddedig drwy Ewrob, megis Caird, a Jebb, a'r Arglwydd Kelvin (er mai'r darlithwyr oedd yr athrawon gorau yn nhestun yr olaf.) Nid braint fechan, ychwaith, oedd dod i gyffyrddiad â myfyrwyr disglair a ddaeth yn enwog yn ôl llaw. Yr oedd David Smith (awdur The Days of His Flesh) yn gystal ysgolor mewn Groeg a Lladin ag oedd yn y Saesneg. Y mae gennyf anrheg o lyfr (Sartor Resartus) oddi wrtho, ac ar ei ddechrau, yn yr iaith Roeg, "Ducpwyd y llyfr hwn oddi arnafi, David Smith. Y lleidr yw E. K. Evans." Yr oeddwn yn meddwl—yn wir, yn sicr yn fy meddwl —hyd onid euthum i symud y llwch oddi arno'n ddiweddar, mai'r Dr. Griffith Jones a roddodd y llyfr i mi: tric o eiddo peirianwaith y cof, yn ddiau, yn cysylltu'r rhodd nid â'r rhoddwr, ond â'r hwn a'i dug gyntaf i'm sylw. Nid oeddwn yn yr un dosbarthau ag Alfred E. Garvie, ond bûm yn cynrychioli Prifysgol Glasgow gydag ef, yn erbyn y tair prifysgol arall, am Ysgoloriaeth Ferguson, yr hon sydd yn agored i'r pedair prifysgol. Un sydd wedi sgrifennu llyfrau mwy byw nag un o'r ddau yw Ernest F. Scott. Cofiaf gyfarfod ag ef ganol nos yn Crewe, ef yn dod o Rydychen a minnau o Gastellnewydd, i gystadlu am y George A. Clark Fellowship, ac yn byrhau'r ffordd oddi yno i Glasgow drwy adrodd "Locksley Hall" ar yn ail.
Yr oedd Hugh Black yno hefyd, gyda'i lais llafar godidog. Yr oeddwn innau'n dipyn o ganwr y pryd hwnnw yr oeddwn wedi agos anghofio hyn hyd oni ddarllenais yng nghofiant Sylvester Horne yn ddiweddar gyfeiriad canmoliaethus ataf fel y cyfryw yn ei ohebiaeth â'i dad. Disgleiriai Horne mewn llawer peth, ond yn bennaf yn y Debating Society—yr oedd o'i ysgwyddau i fyny yn uwch na neb a oedd yno fel siaradwr difyfyr rhydd a rhwydd ar bynciau gwleidyddol.
Iswasanaethgar i'r gwaith mawr o bregethu'r Efengyl y bwriedid i'r blynyddoedd hyn fod, ond fel y mae yna duedd gyson i'r moddion fynd yn amcan, felly yr aeth dysg, 'rwy'n ofni, yn brif amcan gyda minnau, neu o leiaf yn un a'm rhwystrai i weld mawredd y prif amcan. Rhaid i mi gyffesu na welswn y mawredd hwnnw yn glir o'r blaen, ond aeth yn llai clir. Eto ni chollais olwg arno, fel y dengys y ffaith i mi wrthod mynd i mewn am gwrs pellach yn Rhydychen. Wedi i mi ennill Ysgoloriaeth Ferguson, gwahoddodd yr Athro Edward Caird fi i'w dŷ i'm hannog i fynd i Rydychen. Atebais fod y blynyddoedd yn pasio, a'm bod am setlo i lawr i waith bywyd, ond yr hoffwn fynd i un o brifysgolion yr Almaen am flwyddyn. Yn garedig iawn, ymgymerodd â dwyn y mater o flaen y Senate a sicrhau i mi y ddwy ysgoloriaeth (Ferguson, a'r Ewing a enillaswn yn flaenorol) i'm cynnal yno, er bod telerau'r olaf yn gofyn i mi aros yn Glasgow i baratoi myfyrwyr ar gyfer gradd yr M.A. mewn athroniaeth. Trefnwyd i mi fynd i Leipsic, yn bennaf am mai yno yr oedd Wundt, ond bûm hefyd yn gwrando darlithiau Luthardt ar Ddiwinyddiaeth, Roscher a Brentano ar Economeg, ac Elster ar Goethe. Ni allaf ddweud i mi dyfu dim yn ysbrydol (mewn un ystyr) yn yr Almaen. Arferwn fynychu yr eglwys fechan y bu Bach yn organydd ynddi fore'r Sul, gyda rhyw ddwsin eraill, ac am chwech o'r gloch wasanaeth Saesneg a gynhelid gan yr Americaniaid a oedd yno. Nid oedd gwasanaeth hwyrol yn yr eglwysi Almaenaidd hyd y gwelais i, ond digon o gyngherddau o bob math.
Nodiadau[golygu]
- ↑ Rhoddwyd y lleill i Dr. J. H. Stowell, a fu farw'n ddiweddar, ac i Norman de Garis Davies, gwaith yr hwn ar Egyptology a gydnabuwyd yn ddiweddar gan Brifysgol Rhydychen.