Geiriadur Bywgraffyddol o Enwogion Cymru 1867-Cyf I/Alban
| ← Alan Forgan | Geiriadur Bywgraffyddol o Enwogion Cymru 1867-Cyf I gan Josiah Thomas Jones |
Albanactus |
ALBAN, y Cristion cyntaf a ddyoddefodd ferthyrdod yn Mhrydain. Ganwyd ef yn Verulam, neu St. Alban, yr haner ddiweddaf o'r drydedd ganrif. Yn ol Mathew o Westminster, Thomas o Welsingham, ac awdurdodau ereill, ei rieni oeddynt Frythoniaid. Megys Aaron, o bosibl iddo fabwysiadu yr enw Albanus yn lle ei enw gwreiddiol Prydeinig, ar amser ei droedigaeth. Yn ei ieuenctyd efe a aeth i Rufain, yn cael ei ganlyn gan Amphibalus, a gwasanaethodd saith mlynedd yn myddinoedd yr ymerawdwr Dioclesian. Wedi iddo ddy- chwelyd adref, efe a sefydlodd yn ei dref enedigol, lle y bu byw mewn parch mawr hyd yr erledigaeth dan yr ymerawdwr hwnw. Yn y cyfryw amser yr oedd wedi ei ddychwelyd at Gristionogaeth gan Amphibalus; a rhoddwyd ef i farwolaeth yn y flwyddyn 303. Adroddir hanes ei ferthyrdod yn fyr gan Gildas, ond yn fwy amgylchiadol gan Bede, yr hwn a ddywed i Alban pan yn bagan, neu cyn ei bod yn gyffredinol wybodus ei fod wedi cofleidio Cristionogaeth, noddi Amphibalus yn ei dy. Wedi i'r ymerawdwr Rhufeinig glywed ei fod yn noddi Cristion, efe a anfonodd filwyr i'w ddal; ond Alban a osodai am dano wisg ei letywr, ac a gyflwynai ei hun yn ei le, a chafodd ei gymeryd o flaen yr ynad hwnw. Pan ddygid Alban o'i flaen, dygwyddai ei fod yn aberthu i'r duwiau; ac ar ei waith yn gwrthod cyduno yn y defodau, a chyffesu ei hun yn Gristion, gorchymynodd ar iddo gael ei ddienyddio yn uniongyrchol, pan y bu ei ymddygiad yn offerynol i ddychwelyd llawer o'r edrychwyr at Gristionogaeth. Torwyd ymaith ei ben ar y degfed dydd o Orphenaf. Gellir canfod hanes cyflawn o hono yn y gyfrol gyntaf o'r Biographia Britannica.