Gwaith Goronwy Owen Cyf I/Cywydd y Gem, neu'r Maen Gwerthfawr

Gwaith Goronwy Owen Cyf I

gan Goronwy Owen

golygwyd gan Owen Morgan Edwards

CYWYDD Y GEM.

At William Morris, Medi 21, 1752.

DRWG iawn ac athrist gennyf y newydd o'r golled a gawsoch am eich mam. Diau mai tost a gorthrwm yw y ddamwain hon i chwi oll, a chwith anguriol ac anghysurus, yn enwedig i'r hen wr oedrannus; eithr nid colled i neb fwy nag i'r cymydogion tlodion. Chychwi oll, trwy Dduw, nid oes arnoch ddiffyg o ddim o'i chymorth hi yn y byd hwn, ac a wyddoch gyd â Duw i ba le yr aeth, sef i Baradwys, mynwes Abraham, neu wrth ba enw bynnag arall y gelwir y lle hwnnw o ddedwyddyd; lle mae eneidiau y ffyddloniaid yn gorffwys oddi wrth eu llafur, hyd oni ddelo cyflawniad pob peth; ac yno, wedi canu o'r udgorn diweddaf, a dihuno y rhai oll a hunasant yn y llwch, y caiff pob enaid oll eu barnu yn ol eu gweithredoedd yn y cnawd; a chymaint un a hunasant yn yr Arglwydd a drosglwyddir i oruchafion nefoedd, yno i fod gyd â'r Arglwydd yn oes oesoedd.

Ond nid wyf fi yma yn ameanu pregethu mewn llythyr; ac afraid ysgatfydd fuasai i mi ddywedyd dim wrthych chwi ar y fath achos; oblegid eich Fod chwi, yr wyf yn dyall, yn fwy cydnabyddus â Brenin y dychryniadau na myfi; ac felly yn llai eich arswyd o honaw; canys mi glywais iddo o'r blaen fod yn anian agos atoch, cyn nesed a dwyn ymaith yr ail ran o honoch eich hun, sef asgwrn o ch esgyrn, a chnawd o 'ch cnawd chwi. Duw, yr hwn a'i galwodd hi i ddedwyddwch, a roddo i chwi oll amynedd a chysur!

Da iawn a fyddai gennyf ddyfod i fyw yn Mon, os gallwn fyw yn ddiwall ddiangen; ac nid wyf yn ameu na byddai Llangristiolus yn ddigon i mi í fagu fy mhlant, pe caid. Ni rwgnach ffrencyn er dwyn llen gyfan o bapur mwy na phed fai onid hanner hynny, ac am hynny mi yrrais i chwi ar y tu arall i'r llen ryw fath o gywydd, nid y gorau, ond y diweddaf a wnaethum. Mi a'i gyrrais i Geredigion yn y llythyr diweddaf; ond ni chlywais eto pa un ai da, ai drwg, ai canolig ydyw. Dyma fo i chwi fal y mae gennyf finnau.

Llawer iawn o drafferthion a phenbleth a roes Duw i'm rhan i yn y byd brwnt yma; ac onide, mi fuaswn debyg i yrru i chwi ryw fath o gywydd coffadwriaeth am yr hen wraig elusengar o Bentref Eiriannell; ond nis gallaf y tro yma. Mae'r ysgol ddiflas yma agos a'm nychu fi. Pa beth a all fod yn fwy diflas a dihoenllyd i ddyn a fae yn myfyrio na gwastadol gwrnad a rhincyn cywion Saeson? Prin y caf odfa i fwyta fy mwyd ganddynt. Bychan a fyddai fod cell haiarn i bob un o honynt o'r neilldu, gan yr ymddyrru a'r ymgeintach y byddant; ac fel tynnu afanc o lyn yw ceisio eu gwastrodedd. Ond nid hynny mo gorff y gainc 'chwaith. Mae'r rhieni yn waeth ac yn dostach na 'r plant; pobl giaidd, galedion, ddigymwynas, anoddefus ydynt oll, a'r arian yn brin, a'r cyflog yn gwta, a'r cegau yn aml, a'r porthiant yn ddrud gyda minnau. Duw a'm dyco o'u mysg hwynt i nef neu Gymru, yr un a welo yn orau.

GORONWY OWEN.

P.S.-If Llangristiolus could be had at all, I suppose it would not be till after the death of the present incumbent. Mi adwaen yr hen Gorff, a. hen Walch gwydn yw, mi a'i gwarantaf.

CYWYDD Y GEM.

CHWILIO y bum uwch elw byd,
Wedi chwilio, dychwelyd;
Chwilio am em bêrdrem bur,
Maen iasbis, mwy anisbur.
Hynodol em wen ydoedd,
Glaerbryd, a DEDWYDDYD oedd.
Mae, er Naf, harddaf yw hi,
Y gemydd a'i dwg imi?
Troswn, o chawn y trysor,
Ro a main, daear a môr;
Ffulliwn hyd ddau begwn byd
O'r rhwyddaf i'w chyrrhaeddyd;
Chwiliwn, o chawn y dawn da,
Hyd rwndir daear India,
Dwyrain, a phob gwlad araul,
Cyfled ag y rhed yr haul;
Hyd gyhydlwybr yr wybren,
Lle'r a wawl holl awyr wen.
Awn yn noeth i'r cylch poethlosg,
Hynt y llym ddeheuwynt llosg,
I rynbwynt duoer enbyd
Gogledd, anghyfannedd fyd.
Cyrchwn, ni ruswn, oer ôd,
Rhyn, oerfel, rhew anorfod,
A gwlad yr ia gwastadawl,
Crisian-glawdd na thawdd, na thawl;
Od iawn i'r daith drymfaith draw,
Ofered im' lafuriaw.
Gwledydd ormod a rodiais
Trwy bryder ac ofer gais;
Llemdost i mi 'r bell ymdaith;
A phellaf, gwacaf y gwaith.

Chwilio ym man am dani,
Chwilio hwnt heb ei chael hi.
Nid oes dŵr, na dwys diredd,
Na goror ym môr a'i medd.
Da gŵyr lesu, deigr eisoes
Dros fy ngran drwstan a droes.
Pond tlawd y ddihirffawd hon,
Chwilio gem, a chael gwmon?
Anturiais ryw hynt arall
O newydd, yn gelfydd gall;
Cynnull, a gwael y fael fau,
Traul afraid, twr o lyfrau,
A defnyddion dwfn addysg
Sophyddion dyfnion eu dysg.
Diau i rhai 'n, o daer hawl,
Addaw maen oedd ddymunawl—
Maen a'i fudd uwchlaw rhuddaur,
Maen oedd a wnai blwm yn aur.
Rhoent obaith ar weniaith wag.
O byst aur â'u bost orwag.
Llai eu rhodd; yn lle rhuddaur
Bost oedd, ac ni chawn byst aur.
Aur yn blwm trathrwm y try,
Y mae son mai haws hynny.
Fluant yw eu hoff faen teg,
Ffol eiriau a ffiloreg..
Deulyfr a ddaeth i'm dwylaw
Llawn ddoeth, a dau well ni ddaw;
Sywlyfr y brenin Selef,
A llyfr pur Benadur nef.
Deufab y brenin Dafydd,
Dau Fugail, neb ail ni bydd.
Gwiwfawr oedd un am gyfoeth,
Brenin mawr, dirfawr, a doeth,

Rhi 'n honaid ar freninoedd,
Praff deyrn, a phen-prophwyd oedd.
Ba wledd ar na bu i'w lys?
Ba wall, o bai ewyllys?
Ba fwyniant heb ei finiaw?
Ba chwant heb rychwant o braw'?
Ar ol pob peth pregethu,
"Mor ynfyd y byd," y bu.
Gair a ddwedai gwir, ddidwyll,
"Llawn yw 'r byd ynfyd o dwyll;
A hafal ydyw hefyd
Oll a fedd gwagedd i gyd."
O'i ddwys gadarn ddysgeidiaeth.
Wir gall, i'm dyall y daeth,
Na chaf is law ffurfafen
Ddedwyddyd ym myd, em wen!
Ni chair yr em hardd-ddrem hon
Ar gyrrau 'r un aur goron,
Na chap Pab, na chwfl abad,
Na llawdr un ymerhawdr mad.
Llyna sylwedd llên Selef.
Daw 'n ail efengyl Duw nef.
D'wedai un lle nad ydoedd:
A'r ail ym mha le yr oedd.
Daw i ddyn y diddanwch
Yn nefoedd, hoff lysoedd fflwch.
Fan deg yw nef fendigaid,
Tlws ar bob gorddrws a gaid;
Pob carreg sydd liwdeg, lwys,
Em wridog, ym Mharadwys;
Ac yno cawn ddigonedd,
Trwy rad yr Ion mad a'i medd.
Duw 'n ein plith, da iawn ein plaid,
F'a 'n dwg i nef fendigaid.

Drosom Iachawdwr eisoes
Rhoes ddolef daer gref ar groes;
Ac eiddo ef nef a ni,
Dduw anwyl, f' a'i rhydd ini.
Molaf fy Naf yn ufudd;
Nid cant, o'm lladdant, a'm lludd.
Dyma gysur pur, heb ball,
Goruwch a ddygai arall—
Duw dy hedd; rhyfedd er hyn
Bodloni bydol innyn.
Boed i anghor ei sorod;
I ddiffydd gybydd ei god;
I minnau boed amynedd,
Gras, iechyd, hawddfyd, a hedd.

Nodiadau