Gwaith Goronwy Owen Cyf I/Hanes Bywyd

Gwaith Goronwy Owen Cyf I

gan Goronwy Owen

golygwyd gan Owen Morgan Edwards

II. YN DONNIGTON

HANES BYWYD.

[Llythyr at Richard Morris, Mehefin 22, 1752.]

SYR,—Mi a dderbyniais eich epistol, a rhyfedd oedd gennyf weled un yn dyfod ataf o Lundain, a thra rhyfedd gweled enw gŵr na welais erioed â'm llygaid. Ffafr oedd hon heb ei disgwyl; eithr " po lleiaf y disgwyliad, mwyaf y cymeriad." Er na ddigwyddodd i'm llygaid erioed ganfod mo honoch, eto nid dieithr imi mo 'ch enw; tra fu fyw fy mam, mi a'i clywais yn fynych. Gan ofyn o honoch pa fath fywiolaeth sydd arnaf, cymerwch fy hanes fel y canlyn.

Nid gwiw gennyf ddechreu son am y rhan gyntaf o'm heinioes, ac yn wir prin y tâl un rhan arall ei chrybwyll, oblegid nad yw 'n cynnwys dim sydd hynod, oddigerth trwstaneiddrwydd a helbulon; a'ch bod chwithau yn gorchymyn yn bendant i mi roi ryw draws amcan o'm hanes Tra bum a'm llaw yn rhydd, chwedl pobl Mon, neu heb briodi, byw yr oeddwn fel gwŷr ieuainc eraill, weithiau wrth fy modd, weithiau yn anfoddlon; ond pa wedd bynnag, a digon o arian i'm cyfreidiau fy hun, a pha raid ychwaneg? Yn y flwyddyn 1745, e'm hurddwyd yn ddiacon, yr hyn a eilw ein pobl ni, "offeiriad hanner pann." Ac yno fe ddigwyddodd fod ar Esgob Bangor eisieu curad y pryd hynny, yn Llanfair Mathafarn Eithaf, yn Mon. A chan nad oedd yr esgob ei hun gartref, ei gaplain ef a gytunodd â mi i fyned yno. Da iawn oedd gennyf y fath gyfleusdra i fyned i Fon, oblegid yn sir Gaernarfon a sir Ddinbych y buaswn yn bwrw 'r darn arall o'm hoes, er yn un-ar-ddeg oed, ac yn enwedig i'r plwyf lle 'm ganesid ac y'm magesid. Ac yno yr aethum, ac yno y bum dair wythnos, yn fawr fy mharch a'm cariad, gyda phob math, o fawr i fach; a'm tad yr amser hwnnw yn fyw ac iach, ac yn un o'm plwyfolion. Eithr ni cheir y melust heb y chwerw." Och! O'r cyfnewid! Dyma lythyr yn dyfod oddi wrth yr esgob, Dr. Hutton, at ei gapelwr, neu gaplain, yn dywedyd fod un Mr. John Ellis, o Gaernarfon, "a young clergyman. of a very good fortune," wedi bod yn hir grefu ac ymbil ar yr esgob am ryw le, lle gwelai ei arglwyddiaeth yn oreu, o fewn ei esgobaeth ef; ac ateb yr esgob oedd, "Os Mr. Ellis a welai yn dda wasanaethu Llanfair," y lle y gyrasai y capelwr fi, "yr edrychai efe," yr esgob, "am ryw le gwell iddo ar fyrder." Pa beth a wnai drwstan? Nid oedd wiw achwyn ar y capelwr wrth yr esgob, nac ymryson â neb o honynt, yn enwedig am beth mor wael; oblegid na thalai 'r guradiaeth oddi ar ugain punt yn y flwyddyn. Gorfu arnaf fyned i sir Ddinbych yn fy ol, ac yno y cefais hanes curadiaeth yn ymyl Croesoswallt, yn sir y Mwythig, ac yno y cyfeiriais. Ac er hynny hyd y dydd heddyw, ni welais ac ni throediais mo ymylau Mon, nac ychwaith un cwr arall o Gymru, onid unwaith pan orfu i mi fyned i Lan Elwy i gael urdd offeiriad.

Mi fum yn gurad yn nhref Croesoswallt ynghylch tair blynedd; ac yno y priodais yn Awst, 1747. Ac o Groesoswallt y deuais yma ym Medi, 1748. Ac yn awr, i Dduw y byddo 'r diolch, y mae gennyf ddau lanc teg; a Duw a roddo iddynt ras, ac i minnau iechyd i'w magu hwy.

Enw'r hynaf yw Robert, a thair blwydd yw er dydd Calan diweddaf. Enw'r llall yw Goronwy, a blwydd yw er y pumed o Fai diweddaf.

Am fy mywiolaeth, nid ydyw onid go helbulus; canys nid oes gennyf ddim i fyw arno, onid enillwyf yn ddigon drud. Pobl gefnog, cyfrifol yw cenedl fy ngwraig i; ond ni fumi erioed. ddim gwell erddynt, er na ddygais mo honi heb eu cennad hwynt; ac na ddigiais monynt. ychwaith. Ni fedr fy ngwraig i ond ychydig iawn o Gymraeg; eto hi ddeall beth; ac ofni'r wyf, onid af i Gymru cyn bo hir, mai Saeson a fydd y bechgyn; canys yn fy myw ni chawn gan y mwyaf ddysgu un gair o Gymraeg. Mae gennyf yma ysgol yn Donnington, ac eglwys yn Uppington i'w gwasanaethu; a'r cwbl am 26 punt yn y flwyddyn; a pha beth yw hynny tuag at gadw ty a chynifer o dylwyth, yn enwedig yn Lloegr, lle mae pob peth yn ddrud, a'r bobl yn dostion ac yn ddigymwynas? Er hynny, na ato Duw imi anfoddloni, o herwydd "po cyfyngaf gan ddyn, ehangaf gan Dduw." Nid oes ond gobeithio am well troiad ar fyd.

Fe addawodd eich brawd Llywelyn o Geredigion yr edrychai ryw amser am ryw le imi yng Nghymru; ac nis gwaeth gennyf fi frwynen yn mha gwr o Gymru. Duw a gadwo iddo ef iechyd a hoedl, ac i minnau ryw fath o fywiolaeth ac amynedd i ddisgwyl. Nid oes gennyf yn awr neb arall i ddisgwyl wrtho. Ni waeth gan y bobl yma, am a welaf fi, er yr hwyed y cadwont ddyn. danodd, os cânt hwy eu gwasanaethu, deued a ddêl o'u gwasanaethwr. Ni phrisiant hwy ddraen. er gwario o hono ei holl nerth a'i amser; ie, a gwisgo o hono ei gnawd oddi am ei esgyrn, yn eu gwasanaeth hwynt.

Ysgotyn yw 'r gŵr yr wyf fi yn ei wasanaethu yn awr, a Douglas yw ei enw. Ysgatfydd chwil a'i hadwaenoch. Y mae yn Llundain yn awr, a'r rhan fwyaf o'i amser, gyda Iarll Baddon, yn dysgu ei fab ef. Efe yw'r gŵr a gymerth blaid y prydydd Milton yn erbyn yr enllibiwr algas, gau, Lauder. Pa wedd bynnag, tost a chaled ddigon ydyw hwnnw wrthyf fi. Yr wyf yn dal rhyw ychydig o dir, sy 'n perthyn i'r ysgol, ganddo ef; ac er ei fod yn rhy ddrud o'r blaen, eto fe yrrodd eleni i godi fy ardreth i, rhag ofn a fyddai i gurad druan ynnill dim yn ei wasanaeth ef, neu gael bargen rhy dda ar ei law ef.

Mae gennyf ryw awydd diwala i ddysgu cymmaint ag a allwyf, ond ni fedraf gael mo 'r llyfrau i ddysgu dim a dalo ei ddysgu. Ni adnabum i neb erioed yn Llan Elian, na nemawr yn un lle arall yn Mon, oddigerth ychydig ynghylch y cartref, a thua Dulas, a Bodewryd, a Phenmon, &c., lle yr oedd ceraint fy mam yn byw. Er pan aethum i'r ysgol gyntaf, hynny oedd ynghylch deg neu un ar ddeg oed, nid oeddwn arferol o fod gartref ond yn unig yn y gwyliau; ac felly nid allwn adwaen mo 'r llawer. Mi a wn amcan pa le mae Tref Castell yn sefyll, er nas gwyddwn pwy a'i pioedd. Y tro cyntaf erioed yr euthum i'r ysgol, diane a wneuthum gyda bechgyn eraill heb wybod i'm tad a'm mam; fy nhad a fynnai fy nghuro, a'm mam nis gadawai iddo. Ba wedd bynnag, trwy gynhwysiad fy mam, yna y glynais. hyd oni ddysgais ennill fy mywyd. A da iawn a fu i mi; oblegid ynghylch yr amser yr oeddwn yn dechreu gallu ymdaro trosof fy hun, fe fu farw fy mam, ac yna nid oedd ond croesaw oer gartref i'w ddisgwyl. I Dduw y bo yr diolch, mi a welais ac a gefais lawer o adfyd, ac yr wyf eto yn methu cefnu 'r cwbl; ond gobeithio 'r wyf weled o honof y darn gwaethaf o'm bywyd eisus heibio. Da iawn a fydd gennyf glywed oddi wrthych. pan gaffoch gyfleusdra, a goreu po gyntaf. Bid sier i chwi, os gwelwch yn dda, gael rhyw gywydd yn y nesaf, ac yn mhob un o hyn allan. Chwi a gawsech "Gywydd y Farn" yn hwn oni buasai fy mod yn meddwl mai gwell i chwi ei gael yn argraffedig. Os nid ellwch yn hawdd ddidolli 'ch llythyr â ffrencyn, gyrrwch ef ymlaen heb yr un. Ni wna grotan na 'm dwyn na 'm gadael.

Eich, &c.,

GORONWY OWEN.

Nodiadau