Gwaith Gwilym Hiraethog/Adgofion Mebyd ac Ieuenctid

← Cynhwysiad

Gwaith Gwilym Hiraethog gan William Rees (Gwilym Hiraethog) golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Gwennol gyntaf y tymor

LLANSANNAN.

"Sibrwd rhediad afon Aled
Tros y cerrig llyfnion man."

---

ADGOFION MEBYD AC IEUENCTID,

AWEN! telyn fwyn fy ieuenctid,
Ti felusaist lawer awr,
Fuasent hebot ti ofid
Prudd, ac annifyrrwch mawr:
Chwarae ar dy dannau mwynion,
A'm difyrrai pan yn syn
Gyrrodd fyrdd o ddrwg ysbrydion
"Ymaith lawer gwaith cyn hyn.

Sibrwd rhediad afon Aled,
Tros y cerrig llyfnion mân,
A dy demtiai wrth ei glywed,
Lawer gwaith i eilio cân:
Tyner fysedd yr awelon,
Pan chwareuent ar y-dail,
A'th enynnent dithau'n union
I wneyd pennill bob yn ail.

Pan y byddai blinder llwythog,
Neu ryw nychdod dan y fron,
Awel iachus hen Hiraethog,
A adferai iechyd llon;
Llawer hafddydd ar ei fryniau,
Dreuliais yn dy gwmni gynt,
Lle ni safai ein gofidiau
Mwy na'r uso flaen y gwynt,

Mae'm dychymyg yn delweddu
Hen lanerchau'r funud hon,
Buost, Awen fwyn, yn tynnu
Llawer pigyn o fy mron;
Wrth adgofio hen linellau,
Mae myfyrdod yn fy nwyn
Eto'n ol i'r hyfryd fannau
Cefais bob rhyw linell fwyn.

Nid oes heddyw ond yr adgof
Am y pethau hynny gynt—
Adgof swn y ffrwd risialog,
Si y dail wrth chwarae â'r gwynt:
Adgof awel iach y mynydd,
Adgof bref y defaid mân,
Adgof hen deimladau dedwydd-
Adgof ydyw'r oll o'm cân.

Adgof sydd yn ennyn hiraeth—
Hiraeth! d'wedwch, pa beth yw?
Math o ddelw, neu ddrychiolaeth?
Nage, mae yn deimlad byw !
Drach ei gefn, a thros ei ysgwydd,
Syllu mae ar bethau fu,
Heb ofalu beth a ddigwydd,
Beth a ddaw, neu beth y sy.

Chwilia holl gilfachau'r galon,
Am ad-gof o bethau gynt,
Cwyd hwy i fyny fel ysbrydion,
O'r dyfnderau ar eu hynt;
Chwydda'r fynwes gan deimladau
Drylliog iawn, a llwythog fydd,
Eto'r ocheneidiau a'r dagrau
Roddant ryw hyfrydwch prudd.

Un fu'n chwarae'n moreu'i fywyd
Ar Hiraethog, fynydd iach,
Un fu'n byw ar lannau hyfryd
Afon loew Aled fach—
Ewch â hwnnw o'i gynhefin,
I ryw Seisnig, fyglyd dre',
Os oes dan yr awyr undyn
Edwyn hiraeth—dyna fe!

Hiraeth a'm dych'mygol huda
Dros y môr a thros y wlad,
I roi tro i Chwibren Isa',
Hen dreftadaeth teulu 'nhad:
Awn i'r hen ystafell honno
Lle tarawai'r galon hon
Guriad cyntaf bywyd yno,
Yn y fynwes dan fy mron.

Awn i rodio hyfryd fryniau
Hen gynhefin praidd fy nhad,
Lle bu Tango'r ci a minnau,
'R ddau ddedwyddaf yn y wlad:
Mi ni wyddwn, mwy na Thango,
Am ofidiau bywyd gau,
On' bai'r ddafad ungorn honno,
Buasem berffaith ddedwydd ddau.

Y mae crybwyll Tango 'n peri
Imi gofio llawer ci
Enwog arall, allwn enwi,
Yn eu hoes, adwaenwn i:—
Cwrt, y Wern, a Mot, yr Acrau,
Bute, hynafgi Sion y go'—
Hedger fawr y Priddbwll, yntau,
Heliwr cadarn ydoedd o,

Keeper, Chwibren Isaf hefyd,
Gi cyfrwysddrwg, mawr ei ddawn,
Dygodd hwnnw yn ei fywyd
Gig a bara, lawer iawn;
Hefyd Toss, cydymaith Tango,^[1]
Ein defeidgi ffyddlon ni,
Credu'r wyf na bu yn rhodio
Daear ddiniweitiach ci.

Catch, o Ddeunant, filgi hynod,
Ystwyth, ysgafn iawn ei droed,
Llawer iawn o 'sgyfarnogod,
Ddaliai 'r helgi hwnnw 'rioed:
Gallwn roddi rhestr o enwau
Cwn gyfrifid gynt yn gall,
Ac 'r oedd, meddid, ragoriaethau
Yn perthynu i'r naill a'r llall.

Maddeu, fy narllenydd synllyd,
Hyn o wendid; dal mewn co'
Mai adgofion dyddiau mebyd
Yw fy nhestyn hyn o dro:
Ffol blentynaidd ydyw hiraeth;
A phan gaffo ryddid llawn,
Tywallt allan wna yn helaeth
Ryw ffolineb rhyfedd iawn.

Hoff yw ganddo son a syllu
Ar hen bethau dyddiau fu;
Enwau cwn y dyddiau hynny,
'N gysegredig ganddo sy:
Ef ar reswm byth ni wrendy,
Teimlad yw yr unig iaith

Fedr ddeall a llefaru,
Nid oes arno reol chwaith.

Dyna ryw fras ebargofiad
Am Lansannan wen ei gwawr,
Nid oes yno gi na dafad
A adwaenwn i yn awr;
Ambell un o'm hen gymdeithion
A geir yno, trwm yw 'r co',
A tho arall o drigolion
Gyfaneddant yn y fro.

Hunodd Tango gyda'i dadau,
Mewn bodolaeth mwy nid yw;
A'r hen ddafad ungorn, hithau,
Nid yw chwaith ar dir y byw.
Mae y llwybrau gynt a rodiwn
Wedi llwyr anghofio 'm troed,
Ond mae'r bryniau lle chwareuwn,
Eto'n aros fel erioed.

Fyth y defaid mân a borant
Ar Hiraethog, fel o'r blaen,
Fyth y grug a'r brwyn a dyfant
Ar y bryn ac ar y waen;
Fyth e dreigla afon Aled,.
Gan ddolennu megys gynt,
Fyth mae swn y dail i'w glywed
Uwch ei phen wrth chwarae â'r gwynt.

Minnau ddygwyd, megis Dafydd,
O fugeilio 'r defaid mân,
I fugeilio ar Sion fynydd,
Braidd yr Ion—ei eglwys lân:
Mi gyfarfum, gallaf gwyno,
Ambell ddiriad ddyn di ras,

Barai imi fynych gofio
Am y ddafad ungorn gas.

Ni feddyliwn fod bryd hynny
Gan Ragluniaeth ddoeth y nen,
Law mewn amgylchiadau felly,
A bwriadau i'w dwyn i ben—
Gosod croesau ysgeifn hynod,
Ar fy ysgwydd fechan, wan,
Er fy mharotoi i gyfarfod
Croesau trymach yn y man.

Hi a drefnai 'r groes a'r adfyd,
Un yn llai, a'r llall yn fwy;
Trefnai waredigaeth hefyd,
Gyferbyniol iddynt hwy:
Os y ddafad barai flinder,
Poen a phryder fore a hwyr,
Trefnid Tango ar ei chyfer,
Rhag fy nigalonni 'n llwyr.

Er y diwrnod y gadewais
Lannau Aled, hyfryd fro,
Llawer blinfyd chwerw brofais,
Yn y byd o dro i dro;
Gwell yw tynnu llenni trostynt,
Gwell yw peidio i go' eu dwyn,
Ond yn unig un o honynt—
Colli fy Angharad^[2] fwyn.

Fy ngholomen fwyn ddiniwed,
Hoffder llygaid mam a thad,
Ergyd trwm in' oedd ei cholli,
Hir fu'n hiraeth ei barhad;

Heilltion ddagrau tros ein gruddiau,
A dreiglasant lawer tro,
Nid aeth ugain o flynyddau,
Ag Angharad fach o'n co'.

Buasai 'n deilwng ferch i Moses,
Yn llarieidd-dra 'i thymer fwyn,
Hudai 'i gwedd a'i llygad serchus
Bawb i'w charu, gan eu swyn;
Oedd ry dvner i anialwch
Oer a garw 'n daear ni,
Ac i wlad o ddiogelwch,
Angel ddaeth, a chipiodd hi.

Bellach wyf ar oriwared
Gyrfa bywyd is y nen,
Byddaf cyn bo hir yn myned
Atii orffwys dan y llen;
Tad a mam, a brawd a phlentyn,
Aent o'm blaen i'r distaw dir,
Minnau'n brysur sy'n eu dilyn—
Byddaf yno cyn bo hir!

---

BRONNAU LLANSANNAN

"Ond mae'r bryniau lle chwareuwn
Eto'n aros fel erioed."

---

Nodiadau

1. Yr oedd teulu y bardd wedi symmud o Chwibren Isa', i'r Rhydloew, yn nyddiau y cwn a goffeir yma.
2. Geneth fechan chwech mlwydd oed a gladdasom yn Heol Mostyn.