Gwaith Gwilym Hiraethog/Awdl Heddwch rhan I

← Pwy, Pwy yw Ef

Gwaith Gwilym Hiraethog gan William Rees (Gwilym Hiraethog) golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Awdl Heddwch rhan II →

HEDDWCH
Oddiwrth y darlun gan Syr Edwin Landseer

HEDDWCH.

O! EIN daear andwyol— ei chyflwr,
Och! ei haflwydd moesol;
Arni saif truenus ol
Briwiau y cwymp boreuol.

Dygwyd ei chreadigol—addurniar.t
Oddiarni yn hollol,
Ei hafddydd newydd yn ol
Droai'n nos druenusol.

Y chwiorydd, Hedd a Chariad,—oedd gwir
Hawddgarwch y cread;
Tirion ces eu teyrnasiad,
Bri hon fu o fyr barhâd.

Un Sabbath llawn o seibiant—yn dywydd
O dawel orffwysiant,
Fu i anian yn fwyniant,
Cyn troi 'i thon, cyn torri 'i thant.

Y bore hwnnw, y ser wybrenol
A gydganasant mewn nwyfiant nefol;
Tonau cariad o'u tannau cyweiriol,
A glybu 'r ddaear fwynwar glustfeiniol—
Hon wnai anfon yn ol—i lys nef lân
Adseiniau eirian y gân blygeiniol.
Holl feibion Ion a'i weision unasant
Yn thronau fil a tharanau o foliant,
Orwychaf fiwsig a ddyrchafasant—
"I dy gu enw, O! dod ogoniant!"
Y nefol lysoedd siglasant—teml Naf
Hyd gyrion isaf y byd grynasant.

Yn y fwyn berorfa honno—dau lais
Oedd dlysach yn seinio

Mawl eu Ner, na'r miliwn o
Benceirdd oedd yn cydbyncio.

Adda ac Efa gyfion—yn Eden,
Roent y nodau mwynion:

Eu lleisiau hwy yn llys Ion—wnaent chwyddaw
Yn mhell uwch law i alaw angylion.

Duw lor uchel edrychodd,
Eu haberth fawl, bu wrth ei fodd;
A derbyniodd wirfoddawl
Offrymiad mwynfad eu mawl.
A'r hael Ior agorai 'i law,
Ei ddihalog ddeheulaw,

A thaenellai ei fendithion allan
Y dydd hwnnw i fedyddio anian.
Afon o fywyd ymlifai'n fuan,
Ymchwyddai, Íledai dros y byd llydan;
Dim dolur amhur yn unman—yn bod,.
Neb un i'w ganfod dan boen i gwynfan.

Awyr iach y ddaear hon—oedd beraidd,
Heb arogl clefydon,
Ar ei chwyl drwy'r uchelion—ymsïai;
Bywyd a chwiwiai drwy'r byd a'i chwaon.

Pob awel dawel deuai—â'i mwyniant,
Ei mynwes agorai;
A rhyw fawr drysawr didrai—'n haelionus,
O rad daionus a hyfryd daenai.

Gwenwyn, un defnyn nid oedd—yn natur,
Hon eto, iach ydoedd;
Angeu, a defnydd ingoedd—a gofid,
Hwy ni anesid, nac un o'u iasoedd.

Aroglion per a dreiglynt—ar dyner
Adenydd boreuwynt;

Hyd ogylch y byd dygynt—rin dwyfol,
Bywyd anfarwol oedd dreiddiol drwyddynt.

Adda enwog oedd ynad—hedd anian,
Trwy ddoniau'r eneiniad,
A roddai Ion ar hardd iad
Y dyn, ddydd ei ordeiniad.

Gras a phurdeb, anfarwoldeb,
Yn ei wyneb—glân a wenent;
Hedd a chariad—yn ei lygad,
Mewn ymdoniad—mwyn ymd'w'nnent.

 
A llonaid ei enaid oedd
O nwyf, a hedd y nefoedd;
Ar amod, mewn cydrwymyn,
'Roedd cydfod Duwdod a dyn;
Ufudd-dod cu o du dyn,
Oedd y nefoedd yn ofyn, I
 nef,tra parai'n ufudd,
Cai wynfyd, bywyd, pob budd.

O tan yr amod honno—addewid
O'r ddaear roid iddo,
A'i holl luoedd i'w llywio
I'w lles wrth 'i ewyllys o.

Gŵyl o hedd fu 'r egwyl hon,
A chariad oedd ei choron;
Ni adwaenid trist wyneb,
Eilun o wg yn ael neb;
Ni welid dig gymylau tân,
Yn awr un yn awyr anian.
O'i lys, Cyfiawnder i lawr
Oddi ar ei orsedd eurwawr,
Edrychodd, gwelodd o gylch,
Trwy eigion natur ogylch;

Ond un gwall, neu ball, na bai,
Yn ei olwg, ni welai:
Yna hael wenau ei hedd,
Dylanwad ei radlonedd,
Yn wlith o fendith o'i fodd,
Ef yn anwyl ddefnynnodd
Yn enaint ar ben anian,
A bodau 'r llawr, mawr a mân.

Haul y wybr a ymlwybrodd—i'w hwyrbarth
Cyferbyn enciliodd;
A'i hwyr wawr a oreurodd—fron Eden,
Yr ardd orlawen, a hardd arliwiodd.

A natur aeth am un tro
I hun y noson honno,
Heb ddolur, llafur, na llid
Rhyfel, nac unrhyw ofid.
Mwynaidd yn ei 'menydd hi
Oedd ei breuddwydion iddi,
Breuddwydion hirion o hedd,
Ac o fwyniant cyfannedd.
Mil o anian mileinig,
Nid oedd un o duedd ddig:
Y llew orweddai'n y llwyn—
Ymarweddai mor addwyn
A'r ddafad, heb frad i'w fron,
A gwâr oedd, fel hydd gwirion;
Teigrod, nid oeddynt egrach
Yn null eu byw na lloi bach;
Un dywalgi dialgar
Ei ystryw am fyw drwy fâr;
Y blaidd mor waraidd wirion,
Ei fryd a'r oen, ar y fron;
Y llwynog ni chynlluniai
Frad i neb, na difrod wnai;

Nid oedd yn y sarff wŷn dig,
Nac anianawd gwenwynig.

Holl anian oedd yn llonydd—dan nodded
Aden heddwch beunydd;
Hedd ymlifai, rhedai 'n rhydd
Yn awyr y byd newydd.

Eithr ryw sut, e ruthrai Satan—obry
O abred, tan lechian;
Y du ellyll drow'd allan
Efo'i leng o wynfa lân,
I dân, o dan gadwynau,
Aethol gosb, i'w bythol gau
Dan orlymder digter Duw,
A'i ddialedd yn ddiluw;
Taliad eu brad—ofnadwy
A fu cosb eu rhyfyg hwy.

Satan a droes, tynnai draw—y dydd hwn
O eigion wyllt annwn, dan gynllwynaw;
O'i ffau y gwibiai 'n dra phell,
Gan dawchio gwŷn a dichell.
Adsain cân anian unawl—
Y bêr dôn a glybu 'r diawl;
Gwrandawai, clustfeiniai 'r fall
Daeog, er mwyn cael deall
Y gwaith, a natur y gân—a'r achos
O'r uchel oroian;
Ai 'n ei flys at lys nef lân,
I chwilio oll, a chael allan.

Deulais geid yn y dlos gân
Suai eto 'nghlust Satan,
Yn doniad, ni adwaenai
Y sain hwn—i synnu ai—

Ymsyniai am y seiniad,
O ba lwyth, ac o ba wlad
Y deilliai? pa oedd dullwedd,
Rhyw a maint y rhai a'i medd?
"Wyf yn adwaen," fe nodawdd, "G
ân nef, y mae 'n ddigon hawdd;
O gôr y llys, ysbys wyf,
A dawn pob un adwaenwyf.
Oeddwn yn athraw iddynt
Yn y gân, a'r penna' gynt:
Gan yr lor i'w glodfori,
Oes un, ond a ddysgais i,
Yn medru mwyn glymu 'i glod,
A difyr gân ar dafod?
A dyma 'i daliad imi?
Gofwy o siom gefais i!
Hwy oll yn awr, llawen ŷnt
Yn y swydd ddysgais iddynt;
Hwy yn cydfwynhau eu cân,
A mi 'n greddfu mewn griddfan;
Hwy yn nefol eu golwg—
Wele fi mewn damniol fŵg.

"Ond bod yn was allaswn—eto 'n nef
Tan Ior, pe mynaswn;
A moli gyda'r miliwn,
Yn ddihaint ar y dydd hwn.

"Nofio mewn gwynfyd nefol—allaswn
Yn lle ysu'n ddamniol.
Adyn hyll, o dan hollol—felldithiad,
Gwae anobeithiad, a gwyniau bythol.

"Y gân hon sy'n dig enynnu—'mhoenau
I'm henaid mae'n brathu
Y cof am y gwynfyd cu—a pherffaith,
Yn nefoedd unwaith fum yn feddiannu.

"Ond, a fawr edifeiriaf—o herwydd
Im' herio'r Goruchaf?
Hynny'n wir, byth, byth ni wnaf—ymroddais
A thrwy falais y gwrthryfelaf.
"Ond ha! wel dyna ail doniad—uthrawg
Y dieithrio! ganiad;
Nodau y dón a'i newidiad,
A iaith hon ni wn, na'i thad.

'Mae'n taro i'm meddwl manwl y munud
Hwn, i'r Ion, ar ryw ddiweddar ennyd,
Lunio aneddfa lân o newyddfyd;
A chreu hil newydd, rai ufudd hefyd,
O fri uchelwawr a difrychreulyd,
Mewn gogoneddus ddifeius fywyd;
A hwy 'n eu hoewfro sy'n eilio 'r gân hyfryd
Hon yn ddiau, mewn mwynaidd ddyhëwyd
Heddyw gŵyl, berthwyl eu byd—sydd yno,
Rhaid imi am dano i chwilio ddychwelyd.

"Archwiliaf hyd erch waelod—aneglur
Dwin wagle diddarfod,
O bwnc i bwnc, os yw'n bod,
Af heibio, mynnaf wybod

"Ac felly, os caf allan—newyddfyd,
Caf noddfa a thrigfan—
Lle imi godi 'm lluman—i fyny,
I ail enynnu rhyfel yn anian.

"A throi dedwydd fyd dieithr y Duwdod,
Yn lle y maes im' allu ymosod,
Er torri dewrder taer ei awdurdod;
A tharo â melldith uthr a malldod,

Y rhai glân sy'n rhoi 'i glod—allan yno,
A'u dwyn oddiarno, wel dyna ddyrnod."
Y drwg elyn draw giliai
I'w ymdaith, ac ymaith ai.
Fe wylltiai fel llem fellten
Ar ei nawd drwy fro y nen,
A'i olwg craff, treiddgraff trodd,
I'r iselion, arsylwodd
Ar fydoedd afrifadwy
Hwnt oedd—aeth heibio hwynt hwy,

Nes y daeth i'r Llwybr Llaethog—helaeth,
A'i heuliau tylwythog,
A'r llysoedd tra lluosog,
A gair yn ei grair yn grog.

Ar brif haul yr wybrfa hon,
Disgynnodd, safodd yn syn,
Holl ser ewybr y llwybr llon,
A nododd mewn munudyn.

Gwelodd un, gwyliodd honno,
Ail graffodd, edrychodd dro,
Uthr oedd, a dieithr iddo,
Ei gwedd yn ei olwg o.
Ymlwybro hyd ymyl wybren
Y Llwybr Llaeth a wnaeth drwy 'r nen

A'i orsaf nesaf a wnai—ar y lloer,
O'r lle yr arsyllai;
Ac i'w olwg y gwelai—y byd glân,
Llid ei hen anian danllyd enynnai.
Fel llew cryf, hyf ar 'sglyfaeth,
Rhoi naid i'r ddaear a wnaeth,
Chwiliai, olrheiniai bob rhan,
Ysbiwr cyfrwys buan;

---

RHUTHR BALACLAVA
O'r cerflun gan W. Goscombe John, RA.

Heda'u gweryriad hyd y gororau,
Llidia ffriw anwar eu tanllyd ffroenau,
Yn ail i ffyrnig enynnol ffwrnau.

---

A chwai y deuai 'n ei daith
I fro Eden ar fradwaith.

A chanfu Adda ac Efa gyfion,
Dan bren y bywyd, hyfryd eu dwyfron,
Yn huno 'n wyl, a'r mwyniawn awelon
Yn eu hanwesu eill dau'n hynawsion;
Mawr eu hurddas, mor heirddion—oedd y ddau,
Byd a neuaddau y bodau newyddion!

Satan ai yn nes eto—i'w golwg
Eilwaith, dan glustfeinio;
Ef ennyd safai yno—eu tegwch
Hwy a'u dedwyddwch oedd syndod iddo.

Dirgelwch eu heddwch hwy,
Hwn ydoedd annirnadwy
Iddo ef—ni wyddai fod
Hyd yma, un cydamod
Yn Eden, ar y pren praw'
Ar Addaf, roi Ior iddaw:
Ddu ellyll, ni ddeallai
Pa fodd i'w tripio i fai.

Adda ar y boreuddydd,
Ag awel dawel y dydd,
Ddeffrodd, a galwodd ei gu
Efa anwyl i fyny.

Clybu Satan eu hymddiddan,
E dd'ai allan yn ddeallol,
Am yr unig bren nodedig,
Gwaharddedig arwyddiadol.
 
Cadd yr allwedd i'w feddiant,
'N ol chwim ei uffernol chwant:
I'w bell daith, tua'i bwll dwfn,
Unionodd i'w hen annwfn,

I ddwyn y newydd yno—
Hanes ei daith hirfaith o.
Pan orffennodd adroddi
Iddynt ei holl helynt hi,
Ei frodyr diofrydawl

Gyfarchai—d'wedai 'r pen diawl :—
"O chwi herodron am wych wrhydri—
Duwiau y trinoedd, tadau trueni,
Na ddigalonnwch, fe ddaw goleuni ;
Codwch, anturiwch, mae gwawr yn torri,
Llwyddais i gael allweddi—dry gloion,
Egyr byd dynion yn union inni.

"Myn fy ffwrn, mi wnaf fy ffordd,
Er bri uffern—fawr brif—ffordd,
I'ch tywys ar frys i fro
Yr hynod ddaear honno;
A mynnaf weld fy maniar
Bygddu hon yn union ar
Dalaf frig y dawel fro,
A'r anneda urddfawr honno;
Mynaf y mawl, myn fy myd,
Pren bai fydd pren y bywyd!

"Dyn uniawn a wnawn fel ni—yn filain
Rhyfelawg ei ynni;
A'i ddaear i'w hafar hi,
Ys trown yn faes trueni!"

Pan yr aeth pennaeth y pwll
Drwy ei araith hirfaith hell,
Cydroi wnai y cedyrn oll,
Gyfarchwaedd ddig, ddieflig ddull.
Griddfannai, adseinai'r swn
Yn agenau creig annwn—

Tyngent ryfel trybelid.
Yng nghwrdd llawn angerdd eu llid,
Yn erbyn nef, ac hefyd
Holl anian gyfan i gyd.

Y dydd hwnnw mewn diddanwch-dreilid,
Rheolai gwir heddwch;
A duwiolaidd dawelwch-dibryder,
Heb arw drawster, a barai dristwch.

Hedd yn dal ei deyrnwialen,
Fyny roedd y faner wen.
Ar godiad tywyniad haul
Yn nôr y dwyrain araul,
D'ai angylion, ar awelon,
Yn westeion hynaws duedd;
I'r dyn weithion, ei gymdeithion
Fu hael fwynion nefol fonedd.
Iehofa ddeuai hefyd
I fwyn ymweled â'i fyd,
A'n dedwyddol dad Addaf,
Mewn purdeb yn wyneb Naf,
Llawenhâi yn llawn o hedd,
Addolwr díeiddiledd:
Duw Ion oedd ffynnon hoff hedd,
Digonedd ei deg enaid,
O'r hon yr yfai yn rhydd,
O lawenydd ei lonnaid.
Ond wele! 'r diwrnod olaf
I ddyn oedd, ac i Dduw Naf,
I'w gweled gyda'u gilydd
Yn Eden fro 'n rhodio 'n rhydd.
Wedi i'r lor ado'r ardd,
I honno, Satan anhardd
A ddaeth mewn bradwriaeth dig,
Lew uffernawl a ffyrnig,-

I lunio rhyfel a'i enyn-a dwyn
Pob dinistr i'w ganlyn-
Nod ei dwyll oedd gwneyd y dyn
Anwylaf i Dduw 'n elyn.

Yr awrhon digon yw dweyd,
I Satan aflan ei nwyd
L.wyddo 'n wir heb ludd i wneyd
Ei ran, a chael dyn i'w rwyd.
Dyna heddwch wedi ei anhuddo,
Ow! y dyn anwyl wedi 'i wenwyno-
Ael y nef uchel dawel yn duo,
A'r awelon yn torri i wylo,
Weld lluman Satan gas, O-yr awrhon,
Yna 'n uchafion Eden yn chwifio.

Torrai gwewyr trwy natur i'w gwywo,
Ei chaniadaeth a droi 'n ocheneidio,
Gan loesan mawrion y gwnai lesmeirio,
Doedai 'i hagwedd fod Duw wedi digio.
Tân a mellt yn ymwylltio-a'r gwewyr
Dorrai 'n yr awyr yn daran ruo.
Cerubiaid ar frys a ymwregysent,
O ufudd anian, cydymfyddinent,
Eu telynau 'n nghangau helyg hongient,
Yno awelon ar eu tannau wylent.
Yr ethol osgeirdd gornerthol a wisgent
Lurugau gemol, anrhreiddiol rai oeddent:
Eu lluon i ryfel allan a rifent,
Ac i fyny eu benyr c'wfanent;
Saethau i'w gorchwyl yn syth a gyrchent,
O gawell y daran, tân atynnent:
Yn eu dwylaw yn gleddyfau, dalient.
Y mellt ufeliar, a'r llachar lluchient;
A llu y gâlon mewn gwall a gilient,

Saethau'r cerubiaid i'w henaid wanent,
I'w hannwfn ffiaidd mewn ofn y ffoent.
Yn archolledig, ac erchyll udent.
Y milwyr nefol yn ol annelent,
Draw i Baradwys drwy y wybr ehedent;
O fro Eden, y dyn ddiofrydent
Yn noethaf alltud, a'r pyrth a folltient;
Ar Addaf, gwg arwyddont—eu cledd chwyrn,
Diysig gedyrn, a gydysgydwent.

Dyna ddiwedd ar heddwch—a dechreu.
Oes dychryn a th'wllwch;
Flineiddiaf aflonyddwch,
Gorthrymder, pob trawster trwch.

Yn lle heddwch a llwyddiant—ow! malldod,
A drain melldith dyfant;
A chwyn cenfigen a chwant,
Hyd wyneb y byd daenant.

Llidiai anianawd llewod yn union,
Aent yn gwerylus, rhuent yn greulon:
Llewpardiaid, bleiddiaid, eirth, teigriaid hagron,
Am waed yn awchus ygus ffyrnigion;
Noethi en dannedd weithion—wnant beunydd,
I herio 'u gilydd, gynddeiriog alon.
A nwydau rhyfel mewn adar hefyd,
Yn awr enynnent yn yr un ennyd—
Eryr, barcutan, a'r gigfran goegíryd,
A llawer iawn o rai gwydlawn gwaedlyd,
Yn llidiog fradog o fryd—a llawn byw,
Eon haid afryw, i wneyd diofryd.

Ond Ow! dyn! i hwn, do, daeth
Ofnadwy gyfnewidiaeth.

Natur wedi suro—daear a nen
Droai 'n awr i'w hwtio ;
Pawb mewn llid i'w ymlíd o,
Ac â dwrn caead arno.

Elfennau rhyfel i'w fynwes—neidient,
Berwai 'i nwydau 'n ffwrnes;
Prawf fu arno, profai ernes,
O drueni, nid trwy hanes.
Rhuo 'n nerthol erwin arthes,
Wnai ei daer gydwybod eres;
Iddo i lechu, nid oedd loches—rhag sain
A germain ei gormes.

Ond Ion a roes hen aden rasol
Ei wir drugaredd rad ragorol,
Yn awr yn noddfa i'r anneddfol,
Y dyn du, euog, tlawd, andwyol.

Yn y dwl gwmwl, ymgamai—y bwa
Uwch ben, ac arwyddai
Gymod am bechod a bai,
Ael anian ail ymlonnai.

Ac o'r addewid, gwawr ddeuai—allan,
A'r t'wllwch a giliai;
Yna llid y storm ai'n llai,
Hael wyneb nef lawenai.

Had y wraig ddai 'n graig fawr gref—sylweddol
Sail heddwch a thangnef;
Ail unir Duw 'r oleunef
A dyn eto ynddo ef.

Ail enir holl hil anian—odd' uchod,
Heddychir y cyfan;
Yn un oll o hyn allan,
A'r byd mewn gwynfyd a gân.

Hen deyrnas Satan druenus eto
A oresgynnir, a daw rhwysg honno
I is agwedd, ei ben ga'i ysigo;
Ei orsedd enwir dynnir o dano
I lawr i annwn--fe'i teflir yno;
Rhyfeloedd gwaedlyd trwy 'r byd wnant beidio
E yrr efengyl eu twrf i angho',
A'i dylanwad y byd wna adlunio;
Dedwyddwch, heddwch iddo-a ddwg hon,
Yn loew afon o hyd i ymlifo.