Gwaith John Thomas/Ysgol Ffrwd y Fal

Gwaith John Thomas

gan John Thomas, Lerpwl

XIV. YSGOL FFRWD Y FAL.

Dydd Llun aethum rhyngwyf a Ffrwd y Fâl. Mae gennyf gôf byw o'r olwg gyntaf gefais ar y wlad, pan yn nesau at y dyffryn bychan, tlws yn yr hwn y mae Capel Crug y Bar. Nid oeddwn erioed wedi gweled gwlad a adawodd y fath argraff ar fy meddwl; ac yr oedd deall mai Anibyniaeth oedd wedi ei pherchenogi yn llwyr, yn peri ei bod yn fwy swynol fyth. Cyfarwyddasid fi gan Mr. Williams, Llanwrtyd, i fyned i letya i Nant- gwyn, os byddai yno le,—y tŷ ffarm agosaf at Ffrwd y Fâl. Daniel a Susan Williams oedd enwau y gŵr a'r wraig, Pobl ddiblant. Lle glanwaith iawn. Yr oedd y gŵr yn ddiacon yn Nghrug y Bar, ac yn selog dros Mr. Evan Jones, y gweinidog, pan yr oedd eraill yn ei boeni. Ond dyn lled hawdd ei gyffroi ydoedd. Yr oedd yno amryw yn lletya, ac ymysg eraill John Williams, Brownhill,—Castell Newydd wedi hynny,—dyn ieuanc glandeg, gwylaidd y, pryd hwnnw, ac yn barchus a phoblogaidd fel pregethwr. Rhoddwyd fi i gysgu gydag ef, a ffurfiwyd rhyngom gyfeillgarwch mawr. Dyn ieuanc pur ei feddwl, ei iaith, a'i ymddygiad y gwelais i ef, a'i ysbryd yn gyflwynedig i'w waith. Nid yw fy adgofion am Ffrwd y Fâl yn helaeth, ac y mae fy syniad am yr athraw ymhell o fod mor uchel a'r eiddo llawer. Ysgoldy bychan, cyffredin ydoedd, a meinciau a desciau ar ei draws ar y llaw chwith i'r drws; a desc yr athraw yn union ar gyfer y drws. Ar ei ddeheu ef, a'u gwyneb at yr ysgolheigion eraill, yr oedd plant Mr. David Davies, Ffrwd y Fâl, y boneddwr oedd bia y lle, a'r hwn a roddai yr ysgoldy, ac y gadwai wai yr athraw am ddysgu ei blant ef. Medr ei blant ef, ac Evan Davies o'r Gelli,—Dr. Davies, Abertawy wedi hynny—i ddysgu, wnaeth fwy na dim arall i roddi enw' i ysgol Ffrwd y Fâl. Bu yr athraw, William Davies, yr hwn ar ol hynny a raddiwyd yn Ph.D., yn weinidog yn Cornwall, ond methiant truenus fu yn y weinidogaeth. Yr oedd ei ddawn yn un o'r rhai diflasaf, ac eto medrai ddynwared doniau eraill. Llac iawn oedd yn ei olygiadau duwinyddol, ac amheuid ei fod yn gwyro at Sosiniaeth; ond yr oedd yn credu mwy mewn arian na dim arall, ac yr oedd yn gogwyddo at y Sosiniaid yn bennaf am fod arian yn eu trysorfâu. Gwnai elw ar fechgyn tlodion yr ysgol wrth gymell llyfrau, a phapur, a phinnau ysgrifenu arnynt, a'r neb y cai fwyaf oddiwrtho fyddai fwyaf yn ei ffafr. Yr oedd ganddo allu nodedig i ddirmygu athaflu amheuaeth i feddyliau, a gwneyd gwawd o'r pethau mwyaf cysegredig. Felly y treuliau y rhan fwyaf o bob bore Llun yng nghlyw yr holl ysgolblant. Eisteddai y rhan hynaf oedd yno, a'r pregethwyr gyda hwy, ar y meinciau blaenaf. Rhoddwyd fi ar ben pellaf y fainc flaenaf, yn ymyl y mur. Elai pob un ymlaen ato ef at ei ddesc i ddyweyd ei wers; a phan y byddai ambell un yn lled drwstan, os na byddai yn ei ffafr, gwnai wawd o hono yng ngolwg yr holl ysgol.

Ymysg y pregethwyr oedd yno pan oeddwn i yno, a'r rhai a aeth yn bregethwyr ar ol hynny, heblaw John Williams, Brown Hill, yr oedd John Evans, Maendy; David Stephens, Glantaf; Noah Stephens, Liverpool; Dafydd Jones, Bwlch Llidiart; a Henry Davies, Manor Deilo,—yr oedd y pedwar yma o Gapel Isaac a daethant yno yr un pryd yn fuan wedi i mi fyned yno, ac yr oeddynt yn lletya ynghyd yn Treweun; John Griffith, Aberpedwar; Sem Phillips; John Lloyd Jones, Pen y Clawdd; ac un neu ddau eraill. Yr oedd John Evans, Maendy, yn hen fachgen 30 oed, a mawr fel yr hoffai yr athraw ei boeni, er na byddai byth ar ei ennill o wneyd hynny. Daethum yn lled adnabyddus fel pregethwr, fel na bum Sabboth heb bregethu tra yr arosais yno, a da i mi oedd hynny, oblegid nid oedd gennyf ddim arall i ddibynnu arno. Ond truenus o fychan oedd y tâl a roddid. Ceisiodd Mr. Jones, Crug y Bar, gennyf bregethu yno y bore Sabboth cyntaf, ac yr oedd yn Sabboth Cymundeb, a digwyddodd i mi gael oedfa lled hwylus. Yr oedd yng Nghrug y Bar y pryd hwnnw rai hen addolwyr cynnes, gweddillion y dyddiau gynt, pan oedd Shon Dafydd Edmwnd, a Nansi Jones, Godre'r Myn- ydd, yn eu hwyliau mawr. Digwyddodd i mi daro ar lygedyn goleu y bore hwnnw, fel y torrodd dwy neu dair o honynt i orfoleddu. Parodd hynny dipyn o sôn am y pregethwr ieuanc, heblaw fod tipyn o fri ar wr dieithr o'r North. Gwahoddwyd fi i bregethu yn fisol i Salem, a chynygiwyd dau neu dri o leoedd eraill i mi; ond gan mai hanner coron a roddid am Sabboth, gwell oedd gennyf gadw fy hunan yn rhydd. Yr oedd hynny yn talu yn well i mi. Pregethais yn yr holl gapeli o Ffald y Brenin i Landeilo, ac o Ryd y Bont hyd Lanymddyfri, ac o Ebenezer, Llangybi, hyd Gwynfe; a gwahoddid fi yn aml i bregethu yn yr wythnos lle nas gallaswn fyned ar y Sabboth. Tra y bum yno, bum mewn Cyfarfod Chwarterol yn Bethlehem, mewn cyfarfod pregethu yn Llanymddyfri, ac mewn cymanfa yn Bwlchnewydd.

Nid oeddwn wedi dyfod i weled gwerth addysg y pryd hwnnw fel y daethum ar ol hynny, oblegid i'r Coleg y dylaswn fyned am bedair blynedd. Nid oeddwn eto ond ugain oed, ond yr oeddwn yn unig a digysgod, ac heb neb i ofyn ei gyngor. Ni dderbynnid ychwaith, y pryd hwnnw, ond ychydig i'r Coleg; ac yn anffodus yr oedd tipyn o ragfarn ar y pryd yn erbyn bechgyn o'r Gogledd. Gwrthodasid Samuel Jones yn Aberhonddu, a thrwy anhawsder mawr y cafodd Edward Roberts, Cwmafon, dderbyniad i mewn, yr hwn y gwyddwn ei fod ymhellach ymlaen na mi, ac yn cael ei gymeradwyo gan rai o weinidogion mwyaf dylanwadol y Gogledd. Parodd y pethau hyn i mi ddigalonni i wneyd cais am fyned i'r Coleg. Yn ychwanegol at hyn, yr oedd llawer iawn yn dweyd wrthyf mai ffolineb mawr fuasai i mi fyned i'r Coleg, ac mai i'r weinidogaeth ar unwaith y dylaswn fyned. Ond camgymeriad mawr ydoedd, a chamgymeriad yr ydwyf drwy fy oes wedi dioddef oddiwrtho; ac nid heb ymroddiad a llafur mawr y gellais am flynyddoedd weithio fy ffordd ymlaen, heb gael fy nhaflu yn hollol i'r cysgod, oblegid yr anfantais o ddiffyg addysg reolaidd yn foreuol.