Gwaith ap Vychan/Hen Gymydog

← Y Wraig Ragorol

Gwaith ap Vychan gan Robert Thomas (Ap Vychan) golygwyd gan Owen Morgan Edwards

Dihangodd

HEN GYMYDOG.

Ychydig o Adgofion am y Diweddar Barchedig Morris Roberts, Remsen, yn Nhalaeth New York.

𝕻RIN hefyd y mae y gair Parchedig yn angenrheidiol o flaen enw Morris Roberts. Gall y gair hwnnw fod o ryw wasanaeth i ambell un, ddangos i eraill i ba ddosbarth o ddynolryw y perthyna; ond ni all roddi nemawr o bwys nac o urddas ar enw y brawd o Remsen. Gall dynion o'i fath ef sefyll yn ddiysgog ym mharch a sylw eu cydwladwyr, ar sail yr hynodion perthynol iddynt, a'r rhai a'u gwahaniaethant oddiwrth bawb eraill a restrir yn yr un dosbarth a hwynt. Yr oedd Morris Roberts yn cael ei barchu a'i anwylo yn ein teulu ni, er dechreuad ei fywyd cyhoeddus fel pregethwr yr efengyl. Yr oedd amryw bethau yn peri hynny. Yr oedd dynoliaeth yn ei hurddas a'i gogoniant ynddo. Meddai ar athrylith gref a gloew, a dawn gwreiddiol, yn perthyn yn neillduol iddo ef ei hunan; ac heblaw hynny, yr oedd yn berthynas agos i ni yn ol y cnawd. Yr oedd ei dad ef, a'n nain ninnau, o ochr ein tad, yn frawd a chwaer; felly, yr ydoedd yn ewythr i ni o gefnder ein tad.

Y cof cyntaf sydd gennyf fi am Morris Roberts ydyw ei fod yn gwasanaethu gydag un Thomas Cadwaladr, o'r Wern, Pennantlliw Fawr, Llanuwchllyn. Pan yn aros yn y Wern, anfonwyd ef ar fore Sabbath i hebrwng ceffyl i'r mynydd a elwir Ffridd Helyg y Moch. Tebygol yw ei fod yn myned i edrych beth oedd helynt anifeiliaid eraill oeddynt eisioes wedi eu hanfon i'r mynydd hwnnw; oblegid anhawdd gennyf gredu y buasai yr hen frawd o'r Wern yn anfon ei was ar y Sabbath, yn unewydd, i hebrwng y march i'r mynydd. Yr oedd yn rhaid i Morris Roberts groesi yr afon Liw, drwy ryd oedd ychydig uwchlaw yr Elusendy, ac yr oedd llifeiriant cryf yn yr afon y bore hwnnw. Gorchfygodd y llif y march, a chariodd ef i sarn oedd yn croesi yr afon yn gyfochrog â'r rhyd, nes y dadymchwelwyd yr anifail a'i farchog i'r rhyferthwy. Rhoddodd Morris Roberts waedd ofnadwy pan yn myned i'r llifeiriant—gwaedd a glybuwyd gan yr holl bobl oedd yn byw yn y tai agosaf at y lle. Brysiodd llawer i lawr at yr afon; ond erbyn eu dyfod i'r fan, yr oedd y march a'r marehogwr wedi dyfod yn ddiogel i dir. Cludasid Morris Roberts gan y rhyferthwy am gryn dipyn o ffordd, tua'r llyn dwfn a pheryglus a elwir y Llyn Du; ond digwyddodd, pe digwydd hefyd, fod helyg yn tyfu ar fin yr afon, ac yn ymestyn am ychydig dros y dwfr. Cafodd y llanc dychrynedig afael mewn cangen o'r coed gwydnion hynny. Daliodd y gangen bwysau y llanc, a gallodd ddyfod i'r lan drwy hongian wrthi, ac ymweithio nes nes at y tir, nes ei gyrhaeddyd. Dyna waredigaeth hynod o ragluniaethol i ddyn a ddaeth, wedi hynny, yn un o brif bregethwyr Cymru, yn gyntaf oll, ac wedi iddo ymfudo i America, a fu am dymor hir yno yn ddefnyddiol dros ben. Gadawodd Morris Roberts Lanuwchllyn, ac a aeth i wasanaethu i Fryn Llin, yr hwn sydd dyddyndy yn ochr Cwm yr Allt Lwyd. Lle mynyddig a gwyllt iawn yw Bryn Llin; pan oedd yno yr ymunodd â chrefydd, y dechreuodd bregethu, ac y priododd fam ei blant. Yr oedd ysbryd gweddi yn dechreu defnynu o'r nefoedd ar lawer yn yr ardaloedd cysylltiedig â Bryn Llin; ond ni ddisgynnai nemawr o hono, eto, ar Morris Roberts. Dywedodd wrthyf fod ei gydwybod yn ei gyhuddo yn aml am nad oedd yn gweddio ond ychydig iawn, a bod argyhoeddiad yn ei feddwl y dylasai weddio yn llawer amlach, ac yn llawer taerach hefyd. Ar ddechreu un haf, ac yntau mewn gweirlan, efe a blygodd ar ei liniau wrth ochr eileyn o wair rhos oedd yno yn aros, wedi i'r gwartheg gael eu troi allan i'r borfa, i geisio cyflawni y ddyledswydd o weddio, er mwyn tawelu ei gydwybod, ac i gael gwybod beth yw y da hwnnw i feibion dynion a gynhwysir yn y gorchwyl o weddio. Deddfo iawn, mi debygwn, oedd yr ymgais hwn o'i eiddo i weddio Duw. Wedi cyfodi oddiar ei liniau, teimlai mai dyna y gorchwyl diflasaf yr ymatlasai ynddo erioed, ac na fuasai waeth ganddo geisio bwyta y eilcyn gweddill hwnnw o'r gwair rhos, na myned i gyflawni y gorchwyl o weddio drosodd drachefn. Ond tywalltwyd arno ef yn helaeth, cyn hir, ysbryd gras a gweddiau; yna daeth y gorchwyl o weddio mor hawdd a naturiol iddo ag anadlu. Cyn hir, daeth y newydd dros y Defeidiog, gyda yr awel, fod Morris Roberts ymysg plant y diwygiad, yn gorfoleddu llawer, yn annerch y cyfarfodydd gweddio, a'i fod yn dechreu pregethu yr efengyl.

Yr oedd pobl Llanuwchllyn yn llawenychu o herwydd y pethau hyn; ond buasai ef yn uwch yng ngolwg llawer o bobl y ddwy Bennantlliw, pe buasai wedi ymuno â'r Eglwys Anibynnol ym Mhen y Stryd, yn hytrach na chyda y Methodistiaid Calfinaidd oddeutu Abergeirw, a Buarth yr E. Maddeuer i'r hen bobl symlion a selog dros neillduolion eu henwad, hyn o gyfyngder yn eu hysbryd crefyddol, gan gofio fod y rhan luosocaf o honom ninnau yn teimlo hefyd, yn y dyddiau rhydd a diragfarn presenol, neu fel y gelwir hi "yr oes oleu hon," wedi y cyfan, mai "nes penelin nag arddwn."

Saer meini, wrth ei gelfyddyd, oedd Edward Roberts, tad gwrthddrych y nodiadau adgoffaol hyn, a gweithiwr difefl a da iawn ydoedd yn ei alwedigaeth, heblaw ei fod yn ddyn deallus, ac yn aelod ffyddlawn gyda yr Anibynwyr. Yn yr amseroedd enbyd a ddilynasant y rhyfel a Ffrainc, yr oedd gwaith yn brin, y cyflog am ei wneuthur yn fychan, a'r ymborth yn ddrud ac yn wael, nes y gwasgwyd lluaws o deuluoedd diwyd a gonest i gyfyngderau dirfawr; ac yn eu mysg yr oedd teulu Edward Roberts yn gorfod goddef oddiwrth galedi yr amseroedd. Dan yr amgylchiadau hynny gwnaeth ef ei feddwl i fyny i ymfudo i America, a gadael ei wraig a'i blant dros ychydig ar ei ol yn Llanuwchllyn, gan benderfynu, pan enillai ddigon o arian i dalu eu cludiad dros y môr, anfon yr arian i ofal yr Hybarch Michael Jones, gweinidog yr Anibynwyr yn yr ardal lle y preswyliai ei wraig a'i blant; ac felly fu. Daeth Morris Roberts drosodd o Drawsfynydd i gychwyn ei fam a'r plant, y rhai oeddynt yn llaws mewn rhifedi, i'w taith bell a dieithr; a gwyr pawb mai nid yr un peth oedd i wraig arwain tylwyth o Feirion i America driugain mlynedd yn ol, ag a fyddai i wraig wneuthur hynny y dyddiau hyn. Digwyddodd i mi fod yn myned heibio eu bwthyn pan oeddynt yn cychwyn; a gwelais y fam a'r plant yn troi allan i fyned i'r "waggon fawr," i gael eu cludo i Gaerlleon. Pa fodd y bu arnynt ar ol gadael Caer, nid wyf yn gwybod; ond cyrhaeddasant ben eu taith yn llwyddiannus, a bu y teulu yn byw yn gysurus gyda'u gilydd yn Utica am lawer o flynyddoedd. Yr oedd y fam a'r plant yn gadael ty tlodaidd iawn yn Llanuwchllyn; er hynny, plygai y fam ei phen a thy walltai ddagrau wrth droi ei chefn ar ei thy a'i hardal. Mae yr olygfa mor fyw ar fy nghof heddyw, a phe buasai y peth wedi cymeryd lle bore ddoe.

Deuai Morris Roberts o Drawsfynydd, yn achlysurol, i bregethu i'w hen gymydogion a'i gydnabyddion yn ardaloedd Llanuwchllyn, ac yr oedd pawb yn awyddus am ei glywed. Bu yn pregethu yn y Bryn Gwyn ac yn y Wern Ddu, yn y flwyddyn 1823, os nad wyf yn camgofio. Yr oedd hynodrwydd ei ddawn yn tynnu sylw cyffredinol.

Yn mhen ysbaid, symudodd ef a'i deulu i fyw i gymydogaeth Llanarmon Dyffryn Ceiriog, lle yr oedd yn fawr ei barch gan bob dosbarth o'r ardalwyr. Cefais i rywdro y pryd hwnnw wneuthur gwasanaeth bychan iddo; sef, pedoli yr anifail ar ba un y marchogai. Yng Nghroesoswallt y bu hynny; un o ferlod y mynydd-dir oedd yr anifail. Dywedai fy meistr, Edward Price, yr hwn oedd, yntau, yn bregethwr rhagorol gyda y Methodistiaid, wrth ei frawd Morris Roberts, mai merlyn hyll iawn oedd ganddo. "Merlen ydyw hi," meddai Roberts. "Pa un bynnag," ebai Price, "un hynod o hyll ydyw hi." "Beth sydd arni hi?" gofynnai ei pherchennog. "Troi ei thraed allan yn wrthun iawn y mae hi," atebai y llall. "O, lady yw fy merlen i, troi eu traed allan wrth gerdded y mae y ladies i gyd yrwan," meddai Roberts, er mawr ddifyrrwch i fy meistr a minnau.

Yr oedd dosbarth lluosog o'r Methodistiaid oddeutu y pryd hwnnw yn condemnio Morris Roberts fel cyfeiliornwr. Barnent fod ei olygiadau ar athrawiaeth yr Iawn, ac athrawiaeth prynedigaeth, yn gwyro oddiwrth y gwirionedd. Yr oedd gallu ac anallu dyn yn bwnc o ddadl rhyngddynt hefyd, mi debygwn. Yr oeddwn i ar y pryd yn rhy ieuanc ac anwybodus i roddi barn deg ar y pynciau pwysig hynny; ond yr wyf yn cofio fod fy nhad, yr amser hwnnw, yn credu fod Morris Roberts yn nes i'r Beibl o ran ei syniadau nag oedd ei gondemnwyr. Yr wyf finnau heddyw yn barnu felly; ond ar yr un pryd, yr wyf yn golygu nad oedd Morris Roberts, ar y naill law, na'i wrthwynebwyr ar y llaw arall, yn deall y pynciau y dadleuent yn eu cylch mor drwyadl ag y dylasent eu deall, cyn dechreu cynhyrfu enwad crefyddol gyda'u dadleuon.

Ymadawodd Morris Roberts â Llanarmon, ac ymfudodd i America; ac yr oedd galar mawr gan lawer yn yr ardaloedd lle y llafuriasai oblegid ei ymadawiad, a derbyniodd garedigrwydd mawr oddiwrth amryw o'i gyfeillion yn yr amgylchiad hwnnw. Y mae yn fy meddiant rai llythyrau a ysgrifenodd ataf o America; ond nid ydynt o ddyddordeb digonol i'r cyhoedd i'w rhoddi yn y Wasg.

Pan ddaeth y brawd o Remsen drosodd, gyda'i gyfaill Mr. Davies, o Waterville, ar ymweliad â Chymru flynyddoedd yn ol, cefais i amryw o gyfleusderau i ymgydnabyddu ag ef. Bu yn aros yn fy nhy am rai dyddiau. Sylwais ei fod yn Werinwr trwyadl o ran ei olygiadau gwleidyddol, fel ei gynathraw, y Doctor Lewis. Nid oedd cyfansoddiad ein gwlad ni o werth dim yn ei olwg, mewn cymhariaeth i gyfansoddiad yr Unol Daleithiau. Yr oedd tuedd ynddo, weithiau, i fod braidd yn fyrbwyll mewn rhoddi barn ar bersonau a phethau. Yr oedd yn ddirwestwr trwyadl, ac yn gryn wrthwynebwr i ysmygu. Cyfodai yn fore iawn; ychydig o gwsg oedd yn angenrheidiol iddo; ac ni chai neb a fyddai yn cysgu gydag ef ddim cau ei amrantau ond anfynych, pryd y mynnai. Yr oedd yn gwybod cynifer o hanesion am hen frodyr a chwiorydd crefyddol fel y difyrrai ei gyfeillion trwy gydol y dydd a'i adrodiadau am danynt. Ni rusai ddadleu yn egniol dros ei olygiadau neillduol, ond prin yr oedd yn ddigon o athronydd i wneud dadleuwr llwyddiannus, oddieithr ar bethau eglur yr Ysgrythyrau. Cof gennyf iddo, yn ein ty ni, gael y gwaethaf mewn dadl â'i gyfaill Edward Davies; mynnai ef fod Duw yn dwyn daioni allan o ddrygioni, ond mynnai ei gyfaill nad oes dim ond drwg i ddyfod allan o ddrwg, ac y rhaid i ddaioni darddu o ryw ffynnon arall, er y gall drygioni fod yn achlysur i amlygu daioni, ond na all fod yn ffynnon darddol y da o gwbl.

Yr oedd yn ddiau yn bregethwr ymarferol rhagorol iawn. Planhigyn ydoedd wedi tyfu ar ei ben ei hun yng Nghwm yr Allt Lwyd. Clywais ef yn pregethu ar y gair hwnnw, "Efe a lwnc angeu mewn buddugoliaeth;" darluniai angen fel rhyw wylltfil ysglyfaethus, a'i safn yn agored er dechreu y byd, ac yn llyncu yr holl oesoedd, ac nid oedd ei fol yn hanner llawn wedi y cwbl; ond pan aeth i geisio llyncu yr Arglwydd Iesu ar Galfaria, iddo gael allan ei fod yn ormod o damaid iddo, ac yn lle i angeu lyncu yr Iesu fe lyncodd yr Iesu angeu mewn buddugoliaeth. Cof gennyf ei fod yn pregethu ar y geiriau,—"Mi a dywalitaf fy Ysbryd ar dy had, a'm bendith ar dy hiliogaeth." Beiai rieni am eu bod yn cwyno yn aml fod ganddynt lawer o blant, yn lle diolch yn fawr i Dduw am danynt. "Gofynnwech," meddai, "i'r ffermwr yma faint o wartheg sy ganddo ar ei dyddyn. "O, dim ond o ddeugain i hanner cant i gyd." Faint o blant sydd gennych chwi? "O, mae gennyf BUMP o blant. Gofynnwch i un arall, Faint sydd gennych chwi o ddefaid ar y fferm yma? "O, dim ond rhyw saith gant i gyd." Faint sydd gennych chwi o blant? "Mae gennyf CHWECH o blant!" Wel, diolch yn fawr am danynt, ni thywallt yr Arglwydd byth mo'i Ysbryd ar dy fustych ac ar dy hyrddod di, ond fe dywallt ei Ysbryd ar dy blant di, a hwy yw yr unig wrthddrychau ar dy elw di y medr Duw dywallt ei Ysbryd arnynt." Clywais bregeth rymus ganddo ar nos cyfarfod ym Mangor, ar Num. xix. 12,—"Ymlanhaed trwy y dwfr hwnnw, y trydydd dydd." Yr oedd y dorf fawr wedi ymdoddi mewn dagrau, fel y cŵyr yn ngwres y tân. Yr oedd dynion cedyrn, na wybu dagran erioed am y ffordd i ddyfod allan o'u llygaid, a'u pennau yn ddyfroedd yn yr oedfa honno. Yr oedd yr olygfa yn anarluniadwy, felly ni cheisiaf ei phortreiadu. Ei ddarluniad o Naaman yn cael ei anfon gan Eliseus i'r Iorddonen i ymlanhau, "trwy y dwfr hwnnw," oedd un o'r pethau goreu a wrandewais i erioed. Gwelais effeithiau cyffelyb dan yr un bregeth yng nghymanfa y Wern. Ni ychwanegaf ond yn unig dywedyd fod yr olaf o berchenogion y dawn neillduol hwnnw wedi ewympo ym marwolaeth MORRIS ROBERTS.

——————♦——————