Gwroniaid y Ffydd/Y Derwyddon

← Bwth Y Bardd

Gwroniaid y Ffydd gan Robert David Rowland (Anthropos)

Bardd Hiraeth →

PENNOD IV.
"Y DERWYDDON."

WEEDI ymdroi yn hwy nag y bwriadem ar y ffordd, amcanwn alw sylw at weithiau barddonol Cawrdaf, oblegid fel awenydd yr enillodd efe ei safle mewn llenyddiaeth Gymreig. Cyfansoddodd lawer ar gyfer Eisteddfodau, a llwyddodd i gipio amryw o'r prif wobrwyon. Ceir darnau gwych yn ei awdl ar "Dderwyddon Ynys Prydain." Am y trioedd Cymreig efe a ddywed:

"Hyn wnaf, troaf i'r trioedd,
Eu gair hwynt yn gywir oedd;
Ceir heddyw'u cywir addysg
Yn ffrwythau dyfnderau dysg.

A dyma ddarlun prydferth o Salisbury Plain-hen gynullfan y Derwyddon-ar foreu nawsaidd yn mis Mai:—

Daear werdd a cherdd a chwarddai—a thant
Môr a thir gyd-ganai;
Wyneb y prudd-glwyf wenai
Wel'd llwyn, a maes mwyn, mis Mai!

Y mae y ddwy linell ddiweddaf mor wir ag ydynt o dlws. Beth sydd yn debyg i haf-olygfeydd am iachau clwyfau yr ysbryd? Yn eu gwydd ffy y drychiolaethau hyny sydd yn tywyllu ystafelloedd y galon, ac yn cerfio prudd-der ar y wedd. Druan o'r bobl hyny sydd yn ceisio adfeddianu llawenydd yn mhalasau y gloddest, ac yn nghynyrfiadau delirious hap-chwareuaeth. Nid yw y wen a'r chwerthiniad a gynyrchir yn y manau hyny ond rhag-redegydd sicr tristwch a gwae. Ond am y wen a ddawsia ar y wynebpryd wrth wrando ar fiwsig y llwyn, ac edrych ar yr awel yn ysgafndroedio hyd y gwair yn mis hyfrydawl Mai -y mae y cyfryw wen yn gydymaith diniweidrwydd, ac yn ymlid hunllef y pruddglwyf i froydd hud a lledrith. Fel y dywed Ceiriog yn ei ddull hapus ei hun:

'Does neb yn rhy hen i wenu ar Anian,
Pob mynwes a wên ar rosyn yr haf.

Os mynem gadw y galon yn ieuanc, a'r wyneb yn llon, na fydded "llwyn" a "maes yn angof genym. Un ffordd anffaeledig i beidio gweled y pruddglwyf, na'i deimlo chwaith, ydyw defnyddio pob cyfleusdra a gawn i wel'd llwyn, a maes mwyn mis Mai! Ond rhaid myned rhagom. Gwyddis fod olion Derwyddol yn Stone-henge. Am y lle hwnw fe ddywedir ei fod wedi ei ffurfio gan law Natur mor gywrain fel y gall un dyn lefaru yn nghlywedigaeth dros gan' mil o bobl. Wrth syllu ar y meini mawrion sydd yn y llanerch, dyma iaith awen Cawrdaf:

Cre-edig greig hir ydynt—hywenaw!
Yn wyneb pob corwynt:
A chaerau'n gwaith ni chryn gwynt,
Na henoes un o honynt.
*⁠*⁠*⁠*
Ai cawr o angel cywraint—a gwnai,
Glogwyni gan gymaint,
Na finiai dur-lif henaint—
Yn gaerau, gorseddau saint

Nage ddim—eu gwedd yman
A fydd nes el dydd yn dan;
Arwydd nerth Derwyddon ynt—
Mesur oed amser ydynt!

Ond daw y Rhufeiniaid ar warthaf y Derwyddon heddychol yn Neheubarth Lloegr, ac y maent yn penderfynu ffoi i Wyllt Walia am nawdd. Dyma eu profiad:—

Y mae'n bod mewn hynod hwyl
Draw, ini frodyr anwyl,
Mewn tir nas gwelir galon,
Na nos fyth, yn Ynys Fon.

Cyrhaeddant yno yn ddiogel:

Wele'u drych ar dawel drai
Yn dra blin yn min Menai.

Melus oedd y cyfarfyddiad! Cafodd y Derwyddon ffoedig dderbyniad croesawus gan feirdd yr hen Ynys. Yr oeddynt yn iawn yn hyny, ond am y rhan arall-"tir nas gwelir gâlon"-troes yn siomiant chwerw. Daeth y gelynion Rhufeinaidd i Fon hefyd; llosgwyd y llwyni uchel-wydd, a merthyrwyd llu mawr o'r Derwyddon gwladgar. Am y trychineb hwn dywed y bardd yn deimladwy:

Arwyl oer hir alaru
Marwolaeth dysgeidiaeth gu!
A gwae Fon roi careg fedd
Ar wyneb y gwirionedd!
A chloi dysg uchel a dawn
Yn ngafael yr anghyfiawn.

A nos ddu, ddofn, a deyrnasodd ar ol hyn hyd doriad gwawr efengyl ar yr ynys:

Y diwrnod daeth "gair y deyrnas"—i lonwych
Ail uno cymdeithas ;
Wele harddwch hael urddas,
Haul a grym efengyl gras.

Mae gan ein bardd gywydd ag sydd yn desgrifio yr un amgylchiad" Dinystr Derwyddon Mon pan oresgynwyd yr Ynys gan luoedd Suetonius." Am y cyfansoddiad hwn dywedai Gwallter Mechain fod desgrifiad y bardd o olygfa y tir, a chymylau eurgnu yr awyr yn cael eu hadlewyrchu yn nyfroedd y Fenai, yn ei ddynodi yn fardd anian. Wele ddwy o'r cyfryw olygfeydd:—

Yn gyntaf, gwelaf i'm gwydd
Fon dirion, ac arch-derwydd
Mewn mwyniant yn min Menai
A'r drych yn dawel ar drai;
Haul euraidd-awel araf—
Llwyni heirdd o feillion haf—
Ac adar yn y goedwig
Eilient eu cerdd drwy'r werdd wig.
Llun gerddi'n llenau gwyrdd-wawr
Orchuddiai y Fenai fawr—
Gor-heulog awyr wiwlon
A welid hyd waelod hon.

Credwn fod llinellau uchod yn siarad drostynt eu hunain. Ni raid ond cerdded yn araf gyda glanau y Fenai yn nyddiau haf i deimlo eu gwirionedd a'u swyn. "Bardd Anian," ys dywedai Gwallter Mechain, a allai ad-ysgrifio golygfa fel hon mewn iaith mor dyner, esmwyth a phriodol. Wrth ddarllen y llinellau yn feddylgar, yr ydym ninau yn cael ein hunain yn nghwmni yr arch-dderwydd penllwyd—

Mewn mwyniant yn min Menai
A'r drych yn dawel ar drai.

Mae yr ail olygfa yn ddesgrifiad o'r ynys liw nos. Ymddengys fod ysbiwr Rhufeinig wedi bod yn llechu drwy y dydd yn nghysgod un o'r llwyni, ond pan ddaeth yr hwyr anturiodd allan o'i loches ::

Gwelai wrth fodd ei galon
Roi tywell fantell ar Fon,
Ar wyll anturiai allan
O'i ddirgelaidd fwynaidd fan;
Edrychai, gwelai liw gwan
Gwiw loer o'i gwely arian,
Yn ei gylch yn gwyn-galchu
Hynaws gorff yr ynys gu,
A'i haneddau di-nodded
Yn wynion, lwysion ar led;

Ni cheid na helwriaeth chwyrn
Yn ei choed gan ei chedyrn,
Na chywrain blant yn chwareu
Acw, o'r cood, ger y cae.
Holl Anian oedd yn llonydd
Ac anwyl yn disgwyl dydd.

Onid yw tawelwch nosawl yn nghanol gwlad i'w deimlo yn y darluniad hwn? Onid ydym yn canfod y spy Rhufeinig gyda chamrau gofalus, a llygad eryraidd, yn craffu yn ngoleu y "wiw loer" ar "hynaws gorff ar ynys gu?" Canfyddai ei haneddau dinodded yma a thraw, ac ymgysurai nad oedd un rhwystr gwerth ei enwi ar ffordd byddinoedd Suetonius. Ac yn y cyfamser, "holl anian oedd yn llonydd"-llonydd hefyd oedd y trigolion yn mreichiau cwsg. Ychydig a feddylient fod un yn rhodio o'u hamgylch yn nghanol y distawrwydd i gynllunio brad.