Gwroniaid y Ffydd/Y Rhyfel, Cartrefol

← Pan Oedd Bess yn Teyrnasu

Gwroniaid y Ffydd gan Robert David Rowland (Anthropos)

Y Dydd Hwnw

OLIVER CROMWELL

(Daeth efe yn flaenor y Weriniaeth).

PENNOD V

Y RHYFEL CARTREFOL.

NA daeth Siarl I. a'i deyrnasiad cyffrous,—y gwrthdarawiad rhwng y Brenhin a'r Senedd, a'r Rhyfel Cartrefol. Wedi brwydro caled a maith, gorchfygwyd plaid y brenhin. Cymerwyd yntau i'r ddalfa, rhoddwyd ef ar ei brawf yn Westminster, ac ar ol ymchwiliad llym, cafodd ei ddedfrydu i golli ei goron a'i ben. Dienyddiwyd ef yn Whitehall yn 1649.

CROMWELL.

Un o ddynion mwyaf, hynotaf y cyfnod hwn ydoedd Cromwell. Efe oedd prif amddiffynydd rhyddid gwladol a chrefyddol yn erbyn gormes a thraha y brenhin a'i lys. Codwyd ef yn arweinydd pobl mewn argyfwng pwysig. Puritan manwl oedd Cromwell o ran ysbryd a moes, ac yr oedd ganddo fyddin o wŷr o gyffelyb feddwl. Gelwid hwy yn "Ironsides,"-yr "ochrau dur." Yr oeddynt yn anorchfygol. Daeth Cromwell yn flaenor y weriniaeth: ei ysgrifenydd cartrefol oedd John Milton, awdwr "Coll Gwynfa." Dyna ddau o arwyr rhyddid,-y naill yn gwasanaethu ei wlad gyda'r cledd, y llall gyda'r ysgrifell : y naill yn gwasanaethu ei oes, y llall yn gwasanaethu yr oesoedd oll. *⁠*⁠*⁠*⁠*⁠*⁠* Claddwyd Cromwell yn Westminster Abbey, ond taflwyd anfri ar ei weddillion. Codwyd ei esgyrn o'r bedd, a llosgwyd hwy ar yr heol. Yr oedd y weithred hono yn arwyddocaol o hanes ei goffadwriaeth am ddau can mlynedd. Gwarthnodid ei enw. Delweddid ef fel corphoriad o bobpeth isel a gwaradwyddus; pobpeth drwg a dieflig. Gelwid ef yn rhagrithiwr, yn garnfradwr, ac yn

JOHN MILTON

(Ysgrifenydd Cartrefol Cromwell, ac awdwr Coll Gwynfa").

elyn pob daioni. Taflai pob hanesydd o'r braidd gareg ar ei garn. Ond daeth amser i newid y ddedfryd. Yn ngeiriau grymus Hiraethog,-

Archangel o lenorydd, saif uwch ben
Y garnedd fawr o ddirmyg, dan yr hon

Gorwedda enw Cromwell, wrth ei fant
Y dyd ei udgorn mawr, gan sugno i mewn
Lond ei ysgyfaint gref o awyr, gan
Ei thywallt wedyn yn ei udgorn, nes
Dyrchafa udgorn floedd, gan sain yr hwn
Ysgydwai'r deyrnas drwyddi o gŵr i gŵr :-
"Ti, Cromwell, tyred allan!" fydd y floedd
Ac allan daw, gan chwalu carn ei fedd,
Ac ysgwyd ymaith yr holl lwch a llaid
A daflwyd arno, fel ysgydwa llew
Y gwlith oddiar ei fwng, a saif ger bron
Yr oesau ddeuant yn ei liw ei hun.

Bellach, y mae'r arch-lenorydd wedi ymddangos. Drwy ymchwiliad haneswyr fel Carlyle, Green, a Gardiner, y mae gwir gymeriad Cromwell wedi ei ddadlenu ger bron y byd. Nid ydoedd yn ddifai, ond yr oedd pellder anfesurol rhwng ei fywyd anhunangar ef a'r eiddo mwyafrif ei elynion. Yr oedd ystyriaethau crefyddol dwfn o dan ei holl weithredoedd; ond nid oedd ei olygiadau ar ryddid-er cymaint a wnaeth dros yr egwyddor-yn ddigon ehang ar bobadeg. Un prawf o'r diffyg hwn oedd ei ymddygiad tuagat y Crynwyr. Gwrthodent hwy gymeryd y llŵ cyfreithiol, a gwahaniaethent oddiwrth y Piwritaniaid mewn pynciau athrawiaethol. Cafodd llu ohonynt eu bwrw i garcharau, a'u fflangellu yn gyhoeddus. Dengys y pethau hyn na ddylai un gallu gwladol-pa mor dda bynag y byddogael rheoli barnau dynion mewn pwnc o grêd.

YR ANGHYDFFURFWYR CYMREIG.

Yn y blynyddau yr ydym wedi cyfeirio atynt-amseroedd Charles I. a Chromwell, yr oedd yn Nghymru amryw o wŷr oeddynt yn ymladd brwydrau rhyddid a gwirionedd..

WILLIAM WROTH.

Yn eu mysg yr oedd William Wroth. Derbyniodd efe ei addysg yn Rhydychen. Yn y fl. 1620, cafodd blwyfoliaeth Llanfaches, sir Fynwy. Yr oedd yn llawn haner cant oed cyn profi argyhoeddiadau crefyddol yn ei ysbryd ei hun. Daeth hyny oddiamgylch mewn modd hynod. Ymddengys fod Wroth yn dra hoff o'r delyn a'r crwth. Mynych y chwareuai yn mynwent y plwy er difyrru'r bobl ar y Sabboth. Ac un adeg yr oedd cyfaill iddo ar fedr ymweled â Llundain,—digwyddiad lled bwysig yn y dyddiau hyny. Cyn cychwyn oddicartref addawodd brynu telyn newydd i'r ficer yn y brif-ddinas. Aeth yr ymdeithydd i'w ffordd, a mawr oedd disgwyliad Wroth am y delyn newydd. Ond ni ddychwelodd yr ymwelydd i Lanfaches. Bu farw ar y daith. Troes y disgwyl yn siomedigaeth, ygorfoledd yn alar. Ond bu y brofedigaeth yn foddion gras i William Wroth. Taflwyd diflasdod ar y delyn a'r crwth, ac yn lle difyrru'r plwyfolion yn y fynwent, ymroddodd i bregethu o ddifrif yn yr eglwys.

Bendithiwyd ei ymdrechion. Argyhoeddwyd llawer, ac yn eu plith yr oedd gŵr ieuanc o'r enw Walter Cradoc..

Ond dechreuodd y gelyn gynhyrfu yn ei erbyn. Yr oedd pob croesaw i William Wroth chwareu'r delyn yn y fynwent ar y Sabboth, ond nis gellid goddef iddo godi ei lef yn yr eglwys yn erbyn halogi'r Sabboth, ac ymroi i oferedd. "Llyfr y Chwareuon" oedd y maen tramgwydd.. Dyna brif lyfr ficer Llanfaches am flynyddau; ond wedi agoryd ei lygaid i sylweddau ysbrydol, nis gallai edrych arno, chwaethach ei ddarllen i'w blwyfolion.

Cafodd ei fwrw allan o'r Eglwys Sefydledig. Casglodd gynulleidfa yn nghyd yn Llanfaches; ac yno, yn y fl.. 1639, y sefydlwyd yr Eglwys Anghydffurfiol gyntaf yn Nghymru.

WALTER CRADOC.

Syrthiodd mantell Wroth ar Walter Cradoc. Ganwyd ef yn y fl. 1600, yn Nhrefela, ger Llanfaches. Hanai o deulu cyfrifol. Addysgwyd yntau yn Rhydychen, a bwriedid iddo fod yn offeiriad. Aeth i wrando William Wroth, a phrofodd ddylanwad yr Efengyl ar ei galon. Daeth yn ddyn newydd, ac yn genad hedd i'w wlad. Bu am dymhor yn gurad yn Nghaerdydd, ond tynodd wg yr awdurdodau. Gwysiwyd ef i ymddangos o flaen yr archesgob Laud yn Lambeth, a chollodd guradiaeth Caerdydd.

Yn 1632, ceir ef yn Ngwrecsam. Bu yn dra llwyddianus yno fel efengylydd. Pregethai gyda gwres a grym. Dychwelwyd llawer o gyfeiliorni eu ffyrdd, ac yn eu plith yr oedd y gŵr hynod hwnw-Morgan Llwyd o Wynedd. Ond cododd ystorm yn ei erbyn. Blaenor y gad oedd bragwr o'r enw Timothy Middleton. Methai a gwerthu'r ddiod frag, a rhoddai y bai ar weinidogaeth Walter Cradoc. Penderfynodd y bragwr ei ymlid ymaith, a llwyddodd yn ei gais. Symudodd Cradoc i swydd Hereford, ac yno bu yn foddion i ddychwelyd Vavasor Powell i'r ffydd. Teithiodd Cradoc lawer ar hyd a lled y Dywysogaeth. Ar un o'r teithiau hyny y darfu i Morgan Howell, prydydd o sir Aberteifi, ei warthnodi gyda'r englyn anfarwol (?) a ganlyn:

Dyma fyd, trwm ofid, i'w drin,—nid pregeth
Ond bregiach heb wreiddyn;
Gan ryw Gradoc o grwydryn:
Cenhadwr d---l, swynhudawl ddyn.

Ond, yn mhen amser wedyn, aeth yr englyn a'r awdwr dan gyfnewidiad hynod. Yr oedd Walter Cradoc yn pregethu mewn mangre yn Aberteifi, a Morgan Howell, gydag eraill, yn chwareu'r bêl droed ar y cae lle y safai y pregethwr. Amcan Morgan oedd rhoddi hergwd i'r bêl fel ag i daro y pregethwr yn ei wyneb. Ond darfu i rywun ei dripio; torodd ei goes, a gorfu iddo orwedd gerllaw hyd ddiwedd yr oedfa. Aeth saethau y gwirionedd i'w galon, a throes ei elyniaeth yn gyfeillgarwch at y pregethwr a'r Efengyl a gyhoeddwyd ganddo. Rywbryd ar ol hyny, ceisiodd ddiwygio'r hen englyn, fel hyn,—

Gan Gradoc, gwr enwog, câr i'n—cawn bregeth,
Nid bregiach heb wreiddyn:
Y gair gwir, tyst cywir, yw'r testyn,-
Cenhadwr Duw, a hynod ddyn.

Yr oedd Walter Cradoc yn Mristol yn ystod y gwarchae, yn adeg y rhyfel rhwng y Brenhin a'r Senedd. Cafodd ddianc o'r dref drwy garedigrwydd milwr. Yn 1647, ceir ef yn Llundain, wedi ei bennodi yn bregethwr yn All Hallows, drwy orchymyn Cromwell. Bu farw yn Nghymru, ar ddydd Nadolig, 1659. Gelwid ei ddilynwyr yn Gradociaid, ac arhosodd yr enw yn ein gwlad hyd ddyddiau y Diwygiad Methodistaidd.

VAVASOR POWELL.

Brodor o Faesyfed oedd Vavasor Powell. Hana o hen deulu urddasol. Yr oedd yn foneddwr ac ysgolhaig gwych. Dychwelwyd ef drwy weinidogaeth Walter Cradoc. Ymroddodd i bregethu'r Efengyl. Teithiodd drwy Gymru a rhanau o Loegr. Profodd erledigaethau chwerw, a chafodd ddiangfeydd gwyrthiol. Yr oedd yn wr o gyfansoddiad cadarn, ac yr oedd ei wybodaeth Feiblaidd yn ddiarhebol. Cysegrodd ei hun a'i feddiannau i achos yr Efengyl. Yr oedd ei dŷ'n llety fforddolion, a dywedir ei fod yn rhoddi y bumed ran o'i holl dda ar allor crefydd. Ond llesteiriwyd ef yn ei waith bendithiol. Taflwyd ef o'r naill garchar i'r llall, ac o'r diwedd i garchar y Fleet yn Llundain. Dodwyd ef mewn cell afiach a drygsawrus, ac yno y bu'n dihoeni am un-mlynedd-ar-ddeg am ddim ond pregethu'r Efengyl i'w gydwladwyr. Yn y carchar hwnnw y bu farw yn y fl. 1670, pan nad ydoedd ond 53 mlwydd oed. Ond yr oedd wedi hau hâd gwerthfawr yn naear Cymru, ac efe a drodd lawer i gyfiawnder.