Gwroniaid y Ffydd/Pan Oedd Bess yn Teyrnasu

Gwroniaid y Ffydd

gan Robert David Rowland (Anthropos)

PENNOD IV.

PAN OEDD BESS YN TEYRNASU.

WEDI hyn daeth y Frenhines Elizabeth i'r orsedd. Teyrnasodd yn hir, ac y mae y cyfnod hwnw yn cael ei alw yn fynych yn 66 oes aur yn hanes Prydain. Yr oedd cewri ar ddaear ein gwlad yn y dyddiau hyny. Cynrychiolid gwleidyddiaeth gan Arglwydd Burleigh: gogoniant milwrol gan Syr Walter Raleigh: y Llynges gan Drake: llenyddiaeth a'r ddrama gan Spenser a Shakespeare.

Coleddid gobeithion uchel gan amddiffynwyr a charedigion rhyddid, -rhyddid cydwybod a barn-ar adeg esgyniad Elizabeth i'w gorsedd yn 1558. O ran proffes yr ydoedd yn Brotestant, ond Protestant ar lun a delw ei thad, Harri'r Wythfed.

DEDDFAU GORTHRWM.

Yn nechreu ei theyrnasiad pasiwyd deddfau oeddynt yn llawn o elfennau gorthrwm a thrais. Yn eu plith yr oedd

(1) Deddf Unbenaeth (Act of Supremacy). Gofynid i bawb oedd yn derbyn swydd gyhoeddus i ddatgan trwy lŵ mai y Frenhines oedd unig bennaeth yr Eglwys a'r Wladwriaeth, a hyny mewn pynciau gwladol ac ysbrydol. Yr oedd miloedd yn y deyrnas nas gallent blygu i Baal yn y peth hwn.

(2) Deddf Unffurfiaeth (Act of Conformity).—Yn ol y ddedf hon rhoddid gorfodaeth ar bob gweinidog i ddefnyddio y Llyfr Gweddi Gyffredin yn mhob gwasanaeth crefyddol. Yr oedd y sawl a ddywedai air yn erbyn y Llyfr hwnw i gael ei gospi. Gorchymynid i bob dyn a dynes roddi eu presenoldeb yn eglwys y plwy unwaith, o leiaf, bob Sabboth, neu dalu dirwy o ddeuddeg ceiniog am y trosedd. Arweiniodd hyn i erledigaeth boenus a maith. Yr oedd y Frenhines a'i chyngorwyr wedi gosod eu bryd ar Unffurfiaeth, ac ni arbedent neb na dim oedd yn sefyll ar ffordd eu hamcan. Oherwydd hyn cafodd y cyfnod oedd ar lawer cyfrif yn "oes euraidd" ei ddifwyno a'i hacru gan weithredoedd creulawn tuagat y sawl oedd yn credu mewn ufuddhau i Dduw yn hytrach nac i ddynion.

Yr oedd Uchel Lys Dirprwyaeth yn eistedd yn barhaus, a chafodd llu mawr o Anghydffurfwyr eu condemnio gan y Llys hwn, a'u rhoddi i farwolaeth. Yn eu mysg yr oedd dau wr sydd, bellach, yn enwau cysegredig yn y deyrnas—

GREENWOOD A BARROW.

Am ysgrifennu yr hyn oedd groes i syniadau yr Uchel Lys a'r "Star Chamber," cawsant eu dedfrydu i'r crogbren. Dioddefasant eithaf cyfraith anghyfiawn yn Tyburn, lle y dienyddid mwrddwyr a gwehilion cymdeithas.

JOHN PENRI.

Ond yn mysg llu y merthyron yn nyddiau y Frenhines Elizabeth yr un sydd yn cyffwrdd ddyfnaf â'n calonnau ydyw hanes John Penri. Ganwyd ef yn Cefnbrith ar fynyddoedd Eppynt yn y fl. 1559. Gadawodd Gymru yn gynar ar ei oes, a cheir ef yn efrydydd yn Nghaergrawnt. Pabydd zelog ydoedd yn nechreu ei fywyd, ond daeth dan. ddylanwad y Piwritaniaid. Mynychai eu cyfarfodydd : hoffodd eu hegwyddorion, a thorodd goleuni gwirionedd ar ei feddwl. Mewn canlyniad i'w argyhoeddiad personol ei hun, y mae'n dod i deimlo awyddfryd angherddol am weled Cymru yn mwynhau llewyrch a chysur Efengyl bur. Daeth y peth hwn i losgi fel tân yn ei esgyrn. Gwnaeth apeliadau taerion at y Frenhines a'r Senedd am iddynt wneyd rhywbeth dros efengyleiddiad Cymru,—rhywbeth i leihau yr anwybodaeth dygn oedd fel hunllef ar ein gwlad. Apeliai am bregethwyr Cymreig: rhai yn gallu meddwl a llefaru yn iaith y bobl; rhai yn byw gyda'r bobl, ac nid yn ffarmio bywiolaethau breision heb ddod un amser i'w golwg, heb son am wneyd unrhyw ddaioni ysbrydol i'r trigolion. Pwrcasodd Penri argraffwasg i'r amcan o ledaenu ei olygiadau, a thrwy gynorthwy hono gwasgarwyd amryw draethodau ar hyd a lled y wlad. Wrth weled yr awdurdodau yn para mor glust-fyddar, cafodd Penri ei demtio i ysgrifenu pethau lled chwerw am yr Uchelwyr a'r Esgobion. Mewn canlyniad i hyn, syrthiodd dan wg yr Archesgob Whitgift. Dygwyd ef gerbron yr Uchel-lys a bwriwyd ef i garchar. Cafodd ei ysbryd tyner ei glwyfo yn ddwfn, a phan ollyngwyd ef yn rhydd ysgrifennodd yn fwy chwerw am yr awdurdodau oeddynt yn anwybyddu pob cais i ddarpar ar gyfer angen ysbrydol Cymru. Wedi bod ar ffô yn yr Alban, daliwyd ef drachefn, a chafodd ei gollfarnu i farw yn mlodau ei ddyddiau. Y mae ei lythyrau diweddaf at ei briod a'i blant yn mysg y pethau mwyaf toddedig a ysgrifenwyd erioed.

Yn mis Mai, 1593, ar bwys gwarant wedi ei harwyddo gan yr Archesgob Whitgift, dienyddiwyd y gwladgar a'r seraphaidd John Penri, yn 34 mlwydd oed, ac nis gŵyr neb le y mae man fechan ei fedd."

Ond, fel y dywedai Mr. O. M. Edwards, pan yn ysgrifennu am dano, y mae wedi dyfod yn "fis Mai," bellach, ar yr achos y bu John Penri fyw a marw er ei fwyn. Heddyw pregethir efengyl y deyrnas drwy Gymru oll,—

O Lanandras i Dy-ddewi
O Gaergybi i Gaerdydd.

Cefn Brith

Y mae'r iaith Gymraeg yn fyw, ac i fyw. Y peth nesaf fydd codi colofn deilwng ar fynyddau Eppynt er coffadwriaeth ddidranc am y gwron ieuanc o'r Cefnbrith.

Gallesid lluosogi esiamplau lawer, ond gwell genym ymattal. Peth cyffredin yn y cyfnod hwn ydoedd i bobl. barchus, grefyddol, gael eu llwytho â heiyrn, eu taflu i garcharau gyda scum cymdeithas, a'u gadael yno i ddihoeni—weithiau am flynyddau—heb roddi un math o brawf arnynt. A phaham? A oeddynt yn euog o droseddau anfad? A oeddynt yn taflu diystyrwch ar gyfraith gwlad? Nac oeddynt ddim. Pe felly buasai eu tynged yn gyfiawn. Eu hunig gamwedd ydoedd eu bod yn methu derbyn y golygiadau a'r gwasanaeth a wthid arnynt gan y Frenhines a'i chyngorwyr. Dioddefasant oherwydd cydwybod, a thros egwyddor a gredir yn ddiameu yn ein plith, mai "rhydd i bob dyn ei farn, ac i bob barn ei llafar."

Y "SPANISH ARMADA."

Cymerodd amgylchiad le tua chanol teyrnasiad Elizabeth a liniarodd y sefyllfa adfydus hon am dymhor. Yr oedd y deyrnas yn yr adeg hon yn Brotestanaidd o ran proffes, er fod gweithredoedd cwbl groes i ysbryd Protestaniaeth yn cael eu cyflawni ynddi. Ond dyna oedd cyffes ffydd y Frenhines a'i Llys. Yn y cyfamser, gwnaed ymgais i ennill Prydain yn ol dan awdurdod y Pab. Blaenor yr ymgyrch hon ydoedd Phillip o Ysbaen,—erlidiwr dihafal. Ei ddrychfeddwl ef oedd y Llynges. anferth, herfeiddiol hono a adwaenir wrth yr enw "Armada." Yr amcan oedd glanio yn Lloegr, a goresgyn y wlad. Pan ddaeth y newydd i'r deyrnas hon ymunodd pob plaid, pob gradd, i wrthwynebu y gelyn. Ffurfiwyd arflynges Brydeinig ar y Dafwys. Aeth y Frenhines yn bersonol i Tilbury; ac yno, oddiar ei rhyfel-farch, traddod odd araeth wladgarol i'w byddin a'i deiliaid. Yna aed i gyfarfod y gelyn. A thrwy ddewrder ein môr-filwyr, yn nghyda chynorthwy werthfawr ystorm o wynt oedd yn

Y FRENHINES ELIZABETH

(Oes euraidd llenyddiaeth Seisnig),

chwythu i lawr y Sianel ar y pryd, gorchfygwyd llynges fostfawr Ysbaen. Ychydig o longau bregus a ddychwelasant i gludo hanes y methiant truenus hwn i'r ymherawdwr.

Y TADAU PERERINOL.

Cafodd llanw Pabyddiaeth ei droi yn ol, ond yr oedd rhyddid crefyddol yn parhau mewn stad isel ac amherffaith. Parheid i fino a charcharu yr Anghydffurfwyr. Ffodd lluaws ohonynt i Holland, lle y cawsant gysgod a nodded. Wedi bod yno am nifer o flynyddoedd meddyliasant am ymfudo; ffurfio trefedigaeth iddynt eu hunain dros y môr yn y Byd Newydd, lle y cawsent addoli Duw yn unol âg argyhoeddiadau eu cydwybod. Dyna'r Tadau Pererinol. Ymadawsant gyda'r llestr hanesyddol hono-y “Mayflower" yn 1621. Wedi mordaith faith a blin, glaniasant yn Lloegr Newydd. Blaenor y fintai oedd Roger Williams. Y mae dylanwad eu bywyd pur, a'u hannibyniaeth wronaidd yn aros hyd y dydd hwn. Defnyddiwyd hwy gan Ragluniaeth i buro ffynhonell y dyfroedd, ac i osod seiliau cedyrn i deml rhyddid a chydraddoldeb yn ngwlad fawr ymfudiaeth a chynydd.

CYNADLEDD HAMPTON COURT.

Awn rhagom i ddyddiau Iago'r Cyntaf, yr hwn a ennillodd iddo ei hun yr enw o "ynfyttyn dysgedig." Anfonodd y Piwritaniaid ddeiseb at y brenhin hwn yn erfyn am ddiwygiad mewn materion crefyddol. Arweiniodd hyn i'r Gynadledd a gynhaliwyd yn 1604, yr hon a adwaenir wrth yr enw "Cynadledd Hampton Court." Gwrthododd y brenhin gydsynio â'r hyn a ofynid ganddo, ond deilliodd un daioni o'r gynadledd siomedig hono. Yno y rhoddwyd cychwyn i'r gwaith ardderchog a wnaed yn y blynyddau dilynol,—y "Cyfieithiad Awdurdodedig o'r Beibl." Cyhoeddwyd hwnw yn y fl. 1611, ac y mae yn aros yn oruchaf hyd y dydd hwn.

Nodiadau