Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Adolygiad Sir Feirionnydd
| ← Glyndyfrdwy | Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl |
ADOLYGIAD AR HANES Y SIR
Wrth edrych dros hanes sir Feirionydd, gwelir fod ynddi naw a deugain o eglwysi Annibynol, heblaw deg o gapeli bychain eraill, lle y cynhelir Ysgolion Sabbothol, ac y pregethir yn lled reolaidd. Mae Ymneillduaeth yn y sir hon yn gallu olrhain ei hanes yn ol hyd yn agos i ganol yr eilfed-ganrif-ar-bymtheg. Gŵr genedigol o'r sir hon oedd Morgan Llwyd o Wynedd, mab fel y tybir i Hugh Llwyd, o Gynfal, yn mhlwyf Maentwrog. Bu Morgan Llwyd farw yn y flwyddyn 1659, a chladdwyd ef yn mynwent yr Ymneillduwyr yn Rhosddu, Gwrecsam. Dywed Robert Jones, Rhoslan, yn Nrych yr Amseroedd, iddo ef weled darn o gareg ei fedd, a'r ddwy lythyren "M. Ll." arni, a thystia Mr. John Hughes, Liverpool, yn Hanes Methodistiaeth, iddo yntau weled yr un gareg mewn amser diweddarach. Bernir i Morgan Llwyd bregethu llawer yn sir Feirionydd, a choffeir yn arbenig ei fod unwaith yn pregethu yn mhentref Ffestiniog, a bod yn mysg amryw oedd yno yn cellwair ac yn gwawdio, un dyn ieuangc a ymddangosai yn fwy anystyriol na hwynt oll, ac i Morgan Llwyd ei nodi allan, gan ddyweyd, "Tydi, y dyn ieuangc, gelli adael heibio dŷ
gellwair, tydi yw y cyntaf a gleddir yn y fynwent yma," ac felly y bu.[1] Yn fuan wedi i Morgan Llwyd ddistewi yn angau, cododd yr Arglwydd Hugh Owen, Bronyclydwr, i gyhoeddi ei enw, yr hwn am dymor hir a barhâodd i wneyd ei ymweliadau tri-misol a'r gwahanol orsafoedd oedd ganddo yn y sir, ac ni bu sir Feirionydd er hyny, heb ryw rai i fod yn dystion ffyddlon dros y gwirionedd. Wrth edrych yn ol ar weinidogion y cyfnodau cyntaf yn hanes Annibyniaeth, yr ydym yn cael iddynt esgeuluso myned y tu allan i'w terfynau a phregethu yr efengyl lle ni enwid Crist. Mae yn sicr genym eu bod yn athrawon da i'w heglwysi gartref, ond hyd ddechreu y ganrif bresenol, ychydig o ymdrech a wnaed i eangu terfynau yr achos.
Gadawodd gweinidogion y Bala yr holl wlad oddiyno i Wrecsam-heb wneyd un cynyg hyd y gallasom ni gael allan, i efengylu i'r bobl. Yr oedd achos bychan yn Rhydywernen, ond o dan nawdd Llanuwchllyn yr oedd hwnw. Ymddengys mai Mr. Benjamin Evans a Mr. Abraham Tibbot fu y rhai mwyaf egniol o weinidogion Llanuwchllyn hefyd, yn y ganrif ddiweddaf i eangu yr achos. Bu codiad Mr. Hugh Pugh o'r Brithdir, yn ddechreuad cyfnod newydd yn hanes Annibyniaeth yn sir Feirionydd, ac fel y gwelir, y mae ei enw ef yn amlach nag enw neb arall yn nglyn ag eglwysi y sir yn y cyfnod hwnw. Dyn wedi ei godi gan yr Arglwydd ydoedd yn ddiamheu, a gwnaeth waith mawr mewn tymor byr. Mae yn dda genym weled yr ysbryd egniol sydd yn y sir yn awr, a'r gefnogaeth galonog a roddir gan y cyfarfod chwarterol i sefydliad achosion newyddion. Gwelir fod yma amryw eglwysi blodeuog wedi eu planu yn ddiweddar yn Arthog, Abergynolwyn, Glyndyfrdwy, a Thalysarnau. Pe buasai ysbryd y gweinidogion presenol yn meddianu yr ychydig oedd yn y sir yn y ganrif ddiweddaf, buasai Annibyniaeth yma yn meddianu safle llawer uwch nag sydd ganddi, er cystal ydyw.
Ond er ein bod yn dyweyd fel hyn, pell ydym o awgrymu, nad oedd yr hen weinidogion parchus hyny, yn gweithio yn ddyfal. Athrawon a dysgawdwyr rhagorol oeddynt yn mysg eu pobl. Dichon na cheid yn un sir yn Nghymru, bobl wedi eu gwreiddio yn well yn ngwirioneddau yr efengyl, na'r hen bobl a geid yn y sir hon yn mlynyddoedd cyntaf y ganrif bresenol. Duwinyddiaeth oedd eu hyfrydwch, ac ar faterion Ysgrythyrol y dymunent aros. Nid oedd gwerth ar bregeth yn eu golwg os na buasai yn athrawiaethol, ac edrychid ar yr Ysgolion Sabbothol ganddynt fel cynnulliadau i egwyddori eu gilydd yn mhethau y Bibl.
Mae y cysylltiad sydd wedi bod rhwng y sir hon a llenyddiaeth yr enwad, yn deilwng o'i grybwyll. Pan y penderfynwyd gan nifer o weinidogion i gychwyn y Dysgedydd, i fod yn gyfrwng gohebiaeth rhwng yr eglwysi a'u gilydd, ac er rhoddi cyfle iddynt i amddiffyn eu ffurflywodraeth eglwysig, a'u golygiadau duwinyddol; sefydlwyd ar Dolgellau, fel lle i'w gyhoeddi, a Mr. Cadwaladr Jones, fel y cymhwysaf i'w olygu, a phrofwyd doethineb y dewisiad gan un-mlynedd-ar-ddeg-ar-hugain o'r olygiaeth wastataf ac esmwythaf a ddisgynodd erioed i ran un dyn.
Mae y sir hon wedi mwynhau gweinidogaeth my fyrwyr athrofa y Bala, bellach er's deng-mlynedd-ar-hugain, ac y mae yn deilwng o'i osod ar gof a chadw, mor barod y maent wedi bod bob amser i bregethu i eglwysi bychain a gweiniaid o fewn eu cyrhaedd, a hyny yn aml am y gydnabyddiaeth leiaf; ac yn sefydliad yr achosion newyddion yn ddiweddar, y maent bob amser wedi bod yn barod i wneyd pob peth yn eu gallu i'w cynorthwyo; a thra yr ydym yn son fel hyn am y myfyrwyr, y mae yn deg i ni hefyd ddyweyd, nad ydynt yn gwneyd dim, ond yr hyn y rhoddir iddynt esiampl o hono gan eu hathrawon.
Hyd yn ddiweddar, yr oedd capeli y sir yn waelion iawn—ar ol yn mhell i bob sir arall—ond y mae cyfnewidiad dirfawr wedi cymeryd lle mewn ychydig flynyddau. Mae yr ymdrechion hyn yn rhoddi ysbryd newydd yn y bobl, a llawer yn ymhelaethu mewn haelioni i raddau na ddychymygodd eu calon y buasent byth yn alluog. Yr ydym yn teimlo fod gan ein henwad yn y sir hon bob sail i fod yn galonog a hyderus. Mae dyddiau gorthrwm gwladol wedi eu rhifo, ac y mae dyoddefiadau y tadau er mwyn cydwybod wedi sicrhau heddwch i'w plant. Aeth rhywrai i'r tân er mwyn diffodd y fflam. Ffurfiwyd Cymdeithas Rhyddhad Crefydd yn Meirionydd, cyn bod son am dani yn un parth arall o'r deyrnas, ond ychydig feddyliodd Hugh Pugh, Llandrillo, pan yn ei sefydlu yn y flwyddyn 1833, y buasai gan sir Feirionydd, oedd wedi bod dan iau caethiwed trwy yr oesau, gynrychiolydd Rhyddfrydig yn y Senedd yn y flwyddyn 1871, i bleidleisio dros ddadgysylltiad yr eglwys oddiwrth y Wladwriaeth trwy yr holl deyrnas. Mae y pethau hyn oll yn parotoi y ffordd i roddi y deyrnas i'r Hwn y mae yn deilwng iddo, ac yn ddefnydd cysur i'r rhai sydd yn llafurio dros egwyddorion cyfiawnder yn ngwyneb anhawsderau, gan wybod " mai arall yw yr hwn sydd yn hau, ac arall yw yr hwn sydd yn medi," ond caiff "yr hwn sydd yn hau a'r hwn sydd yn medi lawenychu yn nghyd," am eu bod oll yn cydweithio i'r un amcan gogoneddus, "casglu ffrwyth i fywyd tragwyddol."
DIWEDD Y GYFROL GYNTAF.
ARGRAFFWYD YN SWYDDFA'R "TYST," OLD POST OFFICE PLACE, LIVERPOOL.
Nodiadau[golygu]
- ↑ Drych yr Amseroedd. Tu dal. 21.