Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Carmel, Cendl

← Bethlehem, Blaenafon

Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl

Seion, Rhymni

CARMEL, CENDL.

Mae y gymydogaeth, yn yr hon y saif y capel hwn, yn mlaen Dyffryn Ebbwy Fawr, ar gydiad siroedd Mynwy a Brycheiniog. Cyferfydd pedwar o blwyfydd yma, sef Llangattwg a Llangynidr, yn Brycheiniog, a Bedwellty, ac Aberystruth, yn Mynwy. Cyn cychwyniad y gweithiau haiarn tua y flwyddyn 1779, nid oedd yma ond ychydig o amaethdai bychain yma a thraw ar lechweddi y mynyddau, ond yn raddol tynodd y gweithiau lawer o ddieithriaid i'r lle, fel y mae y trigolion, er's blynyddau lawer bellach, yn rhifo tua chwe' mil. Un Mr. Kendle neu Kendal oedd cychwynydd y gwaith haiarn, ac yn raddol aed i alw yr ardal wrth enw perchenog y gwaith-Kendle, neu Cendl, y myn y Cymry alw y lle, er mai Beaufort yw yr enw priodol, oblegid Beaufort Iron Works yw enw y gweithiau o'r dechreuad, a galwyd hwy felly am eu bod wedi eu gosod i fyny ar dir y Duke o Beaufort. Rhydyblew, y gelwid y gymydogaeth gan yr hen drigolion, oddiwrth dafarndy o'r enw hwnw, yr hwn a saif ar fin nant ac ar ymyl y ffordd o Ferthyr i Abergavenny.

Yr oedd yr Ymneillduwyr wedi arfer pregethu yn yr ardal hon er's oesau lawer, ac ychydig o aelodau perthynol i Benmain, a chapel y Bedyddwyr yn y Blaenau, yn cyfaneddu yma er's o leiaf gant a haner o flynyddau. Yr oedd dau neu dri o'r hen bobl a breswylient yma yn myned i gymuno i Benmain hyd yn agos i ddiwedd y ganrif ddiweddaf. Byddai Mr. Phillip Dafydd yn dyfod i bregethu yn achlysurol i dy Walter Williams, Carnifor, a chlywsom y diweddar William Williams, Carnifor, yn dyweyd ei fod ef, pan yn blentyn, yn cofio hen wraig yn byw yn y Rasau, yr hon a arferai fyned tua Phenmain i'r cymundeb yn rheolaidd. Godreuai y gwartheg yn foreuach nag arfer ar foreu y Sabboth cymundeb, a cherddai yr holl ffordd i Benmain-tua naw milldir-erbyn dechreu yr oedfa.

Mae yn ymddangos nad oedd ond tri o aelodau perthynol i'r Annibynwyr yn preswylio yn yr ardal hon yn nechreu y ganrif bresenol, un o ba rai oedd Mrs. Mary Miles, yr hon oedd yn aelod yn Ebenezer, Pontypool, yn hir cyn marw yr hyglod Edmund Jones. Yr oedd hi yn cadw tafarndy Rhydyblew, a bu wedi hyny yn cadw y George Inn. Yr oedd ei thy, ei heiddo, a'i chalon hi yn wastad at wasanaeth yr achos goreu. Bu farw y wraig dda a rhagorol hon, Awst 12fed, 1829, yn 84, a chladdwyd hi yn mynwent Llanhiddel. Dywedodd ei merch, y diweddar Mrs. Needham, wrthym lawer gwaith, fod yr "hen Brophwyd" yn arfer dyfod i dy ei thad a'i mam, pan oeddynt yn byw yn Llanhiddel, ac yn gosod ei ddwylaw ir ei phen hi, a'r lleill o'r plant. Yr oedd Mrs. Miles wedi yfed yn heleth o ysbryd selog a duwiolfrydig ei hen weinidog rhagorol. Bu yn famaeth dyner i'r achos ieuangc yn Cendl, a glynodd yn ffyddlon gydag ef hyd derfyn ei hoes. Nid oes neb o'i hiliogaeth, hyd y gwyddom ni, yn awr yn perthyn i'r Annibynwyr, ond y mae amryw o honynt yn grefyddol gydag enwadau eraill. Bu pregethu lled fynych yn nhy Mrs. Miles rai blynyddau cyn dechreu yr achos sydd yn bresenol yn Carmel. Byddai Mr. Davies, Llangattwg; Mr. Thomas, Penmain; Mr. Lewis, Zoar, Merthyr; Mr. Jones, Pontypool; Mr. Hughes, Groeswen; ac eraill yn ymweled yn achlysurol a'r ardal.

Yr ydym, er pob ymchwiliad, wedi methu cael allan pa flwyddyn y dechreuwyd cadw gwasanaeth rheolaidd yma, ond yr ydym yn tybied mai tua y flwyddyn 1808. Buwyd yn cyfarfod mewn ychwaneg nag un o fanau i addoli, ond y lle y buwyd hwyaf ynddo, ac o'r hwn y symudodd y gynnulleidfa i'r capel newydd, oedd rhan o'r ty a elwir yn awr y Refiner's Arms. Yr oedd ystafell lled eang o'r ty hwn wedi cael ei threfnu at gynal gwasanaeth crefyddol, a thelid pum' swllt yn y mis am dani. Mr. Davies, Llangattwg, oedd yn cael ei ystyried yn weinidog, ond byddai gweinidogion a phregethwyr eraill yn ymweled yn lled fynych a'r lle. Gwan iawn oedd yr achos ar y cychwyniad cyntaf. Yr oedd talu y pum' swllt yn y mis am yr ystafell, ac estyn ambell i swllt i'r pregethwyr a'u gwasanaethai, yn llawn ddigon o waith i'r ychydig aelodau. Dywedwyd wrthym fod un o'r diaconiaid un Sabboth yn apelio at y gwrandawyr, a dagrau yn treiglo dros ei ruddiau, i ddeisyf arnynt eu cynnorthwyo i ddwyn y draul. Effeithiodd yr apeliad ar un gwrandawr fel y penderfynodd roddi haner coron yn y mis yn y casgliad o hyny allan, ac ni fu yn hir cyn rhoddi ei hunan i'r achos. Yr oedd yma un dyn ya aelod y pryd hwnw, yr hwn y mae ei hanes yn rhybudd arswydus i bob proffeswr. Wedi ymuno a'r achos trodd allan yn ddyn nodedig o ddoniol, llafurus, a defnyddiol. Cymaint oedd ei sel, ei hunanymwadiad, a'i ymdrech, fel y dywedir y byddai yn aml yn myned i'w waith a chrystyn o fara heb enllyn, er mwyn i'r wraig fod a thipyn o gaws ac ymenyn i'w osod o flaen y pregethwyr a ddeuent yno. Bu am rai blynyddau yn ddyn blaenllaw ac enwog iawn gyda'r achos; ond wedi hyny trodd yn ddiotwr, ac yn raddol aeth yn feddwyn anniwygiadwy. Wedi ei ddiarddel, aeth yn un o brif feddwon уг ardal. Elai a'i Feiblau a llyfrau crefyddol eraill, a gasglesid ganddo pan yn byw yn sobr, i'r tafarndai i'w gwerthu am gwrw!! Bu farw un nos Sadwrn yn ei feddwdod yn agos i ffwrneisi Sirhowy, a chludid ei gorph ar ystyllen i'w gartref ar fore y Sul heibio i gapel Carmel, pan oedd y bobl yn myned i'r oedfa. Dywedai un o'r hen aelodau wrthym flynyddau yn ol, na fu dim erioed yn nes i siglo ei gred ef yn yr athrawiaeth o barhad mewn gras, na hanes y dyn nodedig a thruenus hwn.

Wedi i'r achos ennill ychydig o nerth ac i'r aelodau luosogi, aed i edrych allan am dir i adeiladu capel. Darn o dir agored, ar lan y nant sydd yn rhedeg trwy y Rasau, ac heb fod yn mhell oddiwrth ei hymarllwysiad i'r Ebbwy, yw y fan y saif y capel arno. Mae rhai yn awr yn cofio fod y darn tir hwnw yn arfer cael ei ddefnyddio, ar y pasg a'r Sulgwyn yn neillduol, gan annuwiolion y gymydogaeth at ymladd ceiliogod a champau drygionus eraill. Yn 1820, y dechreuwyd adeiladu y capel, ac agorwyd ef yn Hydref 1821. Mae yn sefyll o fewn sir Frycheiniog, yn mhlwyf Llangynidr, ond o fewn ychydig latheni i sir Fynwy. Cawn yr hanes canlynol am yr agoriad yn Seren Gomer am Ionawr 1822:-"Hydref 17eg a'r 18ed, 1821, agorwyd Ty Addoliad, a elwir Carmel, yn agos i Rydyblew, Brycheiniog, perthynol i'r Anymddibynwyr, dan ofal Mr. Davies, Llangattwg, Crughywell. Dechreuwyd yr addoliad y dydd cyntaf am 3 o'r gloch, trwy ddarllen, mawl, a gweddi, gan Mr. T. Rees, o Ferthyr; pregethodd Mr. B. Moses, New Inn, oddiwrth Ioan xvii. 1., a Mr. J. Jones, Talgarth, oddiwith Iago ii. 5. Am 7, dechreuwyd trwy faw! a gweddi gan D. Evans, Nantyglo; pregethodd Mr. T. Powell, Aberhonddu, yn Saesonaeg, oddiwith Jonah ii. 2, y rhan olaf; a Mr. D. Davies, Penywaun, oddiwrth Mat. xvi. 18., a dybenwyd trwy weddi. Bore dydd Iau am 10, gweddiodd Mr. M. Jones, Merthyr; pregethodd Mr. D. Lewis, Aber, oddiwrth Gal. v. 1; a Mr. D. Davies, Penywaun, yn Saesonaeg, oddiwrth 1. Cron. xxix. 5.; a Mr. S. Evans, Zoar, Merthyr, oddiwrth Heb. ii. 16, a dybenwyd trwy fawl a gweddi. Am 3, dechreuwyd trwy ddarllen, mawl, a gweddi, gan Mr. J. Nicholas, Tredegar; pregethodd Mr. M. Jones, Merthyr, oddiwrth Mat. vii. 24-27. Bu genym gyfarfod am 7: dechreuwyd trwy fawl a gweddi gan Mr. D. Jones; pregethodd Mr. Moses, New Inn, oddiwrth Rhuf. iv. 6, 7, 8; a Mr. Davies, gweinidog y lle, oddiwrth Rhuf. xv. 33, a dybenodd trwy fawl a gweddi. Y draul o adeiladu y ty, mae yn debyg, sydd oddeutu 140p. ac y mae 90p. wedi eu casglu yn y gymydogaeth."

Er nad oedd y Carmel cyntaf ond addoldy lled fychan, yr oedd lawer yn helaethach a mwy cyfleus na'r ystafell fechan lle y cynelid y moddion cyn hyny. Wedi cael addoldy, cryfhaodd yr achos a lluosogodd y gwrandawyr yn fawr. Yr oedd yma bregethu cyson bellach fore a hwyr bob Sabboth. Er nad oedd Mr. Davies, Llangattwg, yn gallu ymweled a'r lle ond anfynych, etto, trwy fod Mr. Daniel Jones, o ardal Llanwrtyd, yr hwn oedd yn bregethwr derbyniol a llafurus iawn, wedi dyfod yma i fyw, ac i Mr. Thomas Rees, wedi hyny o Gasgwent, ddyfod yma i gadw ysgol, nid oedd yr eglwys ieuangc yn amddifad iawn o ddoniau gweinidogaethol. Yr oedd yma hefyd amryw wyr rhagorol a galluog fel diaconiaid, megys Edward Reynallt, John Phillips, Isaac Evans, &c. Erbyn y flwyddyn 1824, yr oedd rhif yr aelodau wedi cynyddu i 43.

Yn y flwyddyn hono rhoddasant alwad i Mr. Daniel E. Owen, gwr ieuangc rhyfeddol o enwog fel pregethwr, a myfyriwr y pryd hwnw yn athrofa y Neuaddlwyd. Urddwyd ef yma Medi laf a'r 2il, 1824. Am 3, y dydd cyntaf, dechreuwyd trwy weddi gan Mr. T. Rees, Llanfaple; a phregethodd y Meistriaid G. Griffiths, Tynygwndwn, ac S. Griffiths, Horeb, oddiwrth 2 Tim. iii. 15, ac 2 Cor. x. 4, 5. Am 6, dechreuwyd gan Mr. T. Williams, myfyriwr yn y Neuaddlwyd; a phregethodd y Meistriaid W. Jones, Rhydybont, a G. Hughes, Groeswen, oddiwrth 2 Cor. ii. 15, a Zech. iii. 12. Am 10, yr ail ddydd, dechreuwyd yr addoliad gan Mr. S. Griffiths, Horeb; traddodwyd y gynaraeth gan Mr. D. Lewis, Aber, oddiwrth Col. iv. 15; derbyniwyd y gyffes ffydd gan Mr. S. Evans, Zoar, Merthyr; dyrchafwyd yr urddweddi gan Mr. M. Jones, Bethesda, Merthyr; rhoddwyd cynghorion i'r gweinidog ieuangc gan ei ewythr, Mr. T. Griffiths, Hawen, oddiwrth Dan. vi. 20; ac i'r eglwys gan Mr. G. Hughes, Groeswen, oddiwrth 2 Thes. iii. 1. Ám 3, dechreuwyd yr addoliad gan Mr. D. Jenkins, Brychgoed; a phregethodd y Meistriaid D. Davies, New Inn, ac S. Evans, Zoar, oddiwrth Ioan iii. 16, a Salm exviii. 24. Dybenwyd trwy weddi gan Mr. J. Jones, Talgarth. Cyffrodd gweinidogaeth y gwr ieuangc digyffelyb hwn sylw yr holl ardal, fel cyn pen tair blynedd yr oedd yr aelodau wedi cynyddu i chwech ugain o rif, a'r capel wedi myned lawer iawn yn rhy fychan i gynwys y gynnulleidfa. Yr oedd heddwch, cariad, a gweithgarwch crefyddol hefyd yn blaguro yn ardderchog yn yr eglwys. Ar ganol y tymor hafaidd hwn ar yr eglwys, aeth yn auaf du, maith, a blin, trwy i'r gweinidog ieuangc, llafurus, a llwyddianus gael ei gymeryd yn glaf o glefyd nychlyd ac angeuol, yr hwn a'i gwnaeth yn hollol ddiddefnydd am y gweddill o'i oes.

Bu yr eglwys am yn agos i dair blynedd yn disgwyl i weled a oedd gobaith am adferiad iddo, ac wedi cael ar ddeall fod ei glefyd yn hollol anfeddyginiaethol, tua diwedd y flwyddyn 1829, rhoddasant alwad i Mr. John Ridge, y pryd hwnw o'r Bala. Yr oeddid wedi dechreu ail adeiladu y capel yn 1828, ac yr oedd y ty newydd, yr hwn oedd yn fwy na chymaint arall a'r cyntaf, yn barod erbyn i Mr. Ridge ddyfod yma. Yr oedd y flwyddyn 1829 hefyd yn un o "flynyddoedd deheulaw y Goruchaf " i eglwysi Cymru. Nid oedd braidd un ran o'r wlad heb deimlo nerth y diwygiad crefyddol digyffelyb, a pha un y bendithiwyd y Dywysogaeth y flwyddyn hono, yr un flaenorol, a'r un ganlynol. Cafodd eglwys Carmel, yn mysg eraill, ei rhan o'r gwlaw graslawn. Felly fe gafodd Mr. Ridge y fraint o ddechreu ei weinidogaeth yma mewn capel newydd, yr helaethaf yn yr holl gwmpasoedd y pryd hwnw, ac ar adeg o ddiwygiad grymus, pan yr oedd dynion o bob oed yn dylifo wrth yr ugeiniau i'r eglwys. Yn fuan wedi iddo ef ymsefydlu yma yr oedd yr aelodau wedi lluosogi i amryw ganoedd. Yn yr wythfed flwyddyn o dymor gweinidogaeth Mr. Ridge, adeiladwyd Saron, Penycae, a gollyngwyd rhai ugeiniau o'r aelodau o Garmel i ddechreu yr achos yno. Er i lawer iawn o'r aelodau a'r gwrandawyr ymadael y pryd hwn, llanwyd eu lle yn fuan gan eraill, fel na chanfyddid nemawr o leihad yn y gynnulleidfa. Bu rhai adegau lled lewyrchus ar yr achos yma drachefn cyn terfyniad tymor gweinidogaeth Mr. Ridge, ond collwyd trwy farwolaeth rai o brif golofnau yr achos, megys Edward Reynallt; John Phillips; Isaac Evans; a John Maliphant. Yn nechreu y flwyddyn 1848, rhoddodd Mr. Ridge ei swydd fel gweinidog i fyny, a symudodd o'r ardal. Bu wedi hyny dros dymorau byrion yn gweinidogaethu yn Melinycwrt, Caerodor, a Maesaleg. Y mae er's blynyddau bellach yn cyfaneddu yn y Casnewydd, ac yn pregethu yn achlysurol, ond yn dechreu teimlo pwys henaint yn gwasgu arno, ac nid rhyfedd, oblegid y mae bellach dros haner can' mlynedd er y pryd yr urddwyd ef yn Mhenygroes, Maldwyn.

Bu yr eglwys heb un gweinidog am flwyddyn ar ol ymadawiad Mr. Ridge. Yn mis Mawrth 1849, rhoddwyd galwad i Mr. Thomas Rees, y pryd hwnw o Siloa, Llanelli, sir Gaerfyrddin, ac yn nechreu Mehefin symudodd yma. Yn mhen tua dau fis wedi ei ddyfodiad, torodd y geri marwol allan yn arswydus trwy yr holl ardaloedd, ac ar yr un amser dechreuodd diwygiad crefyddol grymus iawn. Er yr awgrymid gan rai mai arswyd y cholera oedd yn peri i'r lluaws ymwthio wrth y canoedd i'r eglwysi, nis gall neb, cymhwys i farnu, lai na phenderfynu fod "llaw rasol yr Arglwydd," yn gystal a'i law farnol, yn gweithio. O ddechreu Awst 1849, hyd ddiwedd Hydref yr un flwyddyn, daeth 396 i'r gyfeillach yn Carmel. Bu farw amryw o honynt cyn cael eu derbyn, darfu i ychydig hefyd droi yn ol at eu hen arferion pechadurus, ond cafodd dros dri chant o honynt eu derbyn i gyflawn aelodaeth. Derbyniwyd 210 yr un Sabboth, sef Hydref 28ain, 1849. Y mae llawer o'r cyfryw yn dal eu ffordd yn deilwng hyd y dydd hwn, tra y mae genym bob sail i gredu fod degau o honynt wedi "marw yn yr Arglwydd," yn ystod yr un mlynedd ar hugain diweddaf. Wedi y rhuthr rhyfeddol yma, bu yr eglwys am ychydig amser yn rhifo tua 520 o aelodau. Dichon na fu un tymor yn ei hanes pryd yr oedd mor lluosog ag yr oedd yn nechreu y flwyddyn 1850. Lleihaodd y rhif i raddau yn y blynyddau dyfodol trwy farwolaethau, symudiadau, &c. Yr ydym yn cofio rhoddi llythyrau ar yr un nos Sabboth i ddeunaw o'r aelodau ar eu hymfudiad i'r America.

Gan fod cryn nifer o aelodau Carmel yn byw yn nghymydogaeth Pontygof, teimlent awydd am gael lle cyfleus yn yr ardal hono i gadw ysgol Sabbothol. Ar ol ystyried y mater penderfynodd yr eglwys adeiladu ysgoldy helaeth, llawn digon i gynwys o bedwar i bum' cant o bobl, yn y flwyddyn 1852. Yn mhen ychydig amser aed i alw am bregethu yno, ac arweiniodd hyny yn raddol i gorpholiad eglwys Annibynol yn y lle. Daw yr achos hwn dan sylw etto.

Yn nechreu y flwyddyn 1850, cymerodd Mr. T. Rees ystafell eang y tu cefn i'r Refiner's Arms, at bregethu a chynal ysgol Sabbothol i'r Saeson, yr hyn a arweiniodd i adeiladaeth y capel Saesonaeg a'r ysgol Frytanaidd. Daw yr achos Saesonaeg dan sylw yn nes yn mlaen; ond gellir crybwyll yma am yr ysgoldy a adeiladwyd y tu cefn i'r capel Saesonaeg.

Gan fod yma boblogaeth o agos i chwe' mil, ac oll, oddieithr tri neu bedwar o deuluoedd, o'r dosbarth gweithiol, teimlid fod yma angen dirfawr am ysgol ddyddiol. Ffurfiwyd pwyllgorau ar ol pwyllgorau, o'r gwahanol enwadau, er cynllunio pa fodd i gael ysgol ddyddiol. Cydunai pawb fod gwir angen am dani, ond pan elid i ofyn pa swm a gyfranai pob enwad ati ni ellid cael un ateb boddhaol, ac felly buwyd am flynyddau yn ymgynghori, ond heb wneyd dim. O'r diwedd, wrth gasglu at adeiladu capel Saesonaeg, penderfynodd ysgrifenydd yr hanes yma y mynasai gael ysgoldy yn ymyl y capel. Apeliodd at gyfeillion crefydd ac addysg, yn mhell ac agos, am eu cymorth, a llwyddodd i gael cymaint ag oedd yn eisiau at yr adeilad. Yr oedd yr ysgoldy, yn annibynol ar y capel, yn costio rhwng 500p. a 600p. Roddodd eglwys Carmel 100p, o'r swm hwn, heblaw cyfraniadau personol amryw o'r aelodau. Gorphenwyd yr adeilad yn 1857, ac agorwyd ynddo ysgol Frytanaidd. Y gyntaf, a'r unig ysgol gyhoeddus ac effeithiol, yn y gymydogaeth. Mae yr ysgoldy yn un o'r rhai mwyaf cyfleus yn y wlad, ac er mai arian yr Annibynwyr, gan mwyaf oll, a'i hadeiladodd, y mae darbodaeth yn y weithred ei fod yn ysgoldy rhydd, heb fod dim yn enwadol i berthyn iddo, ond yn unig ei fod ar y Sabboth i fod at wasanaeth ysgol Sabbothol yr Annibynwyr Saesonaeg. Tua diwedd y flwyddyn 1861, ar alwad oddiwrth yr eglwys yn Ebenezer, Abertawy, ac ar gymhellion taer amryw gyfeillion y rhoddai bwys ar eu barn, gwnaeth Mr. T. Rees ei feddwl i fyny i ymadael a'i eglwys garedig, a'i gyfeillion hoffus yn Cendl, a symud i Abertawy. Yr ystyriaeth nad oedd ganddo ddim yn ychwaneg i'w wneuthur at helaethu terfynau yr achos yn Cendl, a bod yn Abertawy faes helaeth iddo i arfer cymaint o ddylanwad ag a feddai er mantais i'r achos, a'i harweiniodd i wneyd ei feddwl i fyny i symud. Symudodd ar y dydd diweddaf o Ebrill 1862.

Bu yr eglwys yn Carmel am agos ddwy flynedd heb weinidog ar ol hyn. Yn niwedd y flwyddyn 1863, rhoddwyd galwad i Mr. Robert Hughes, o'r Trallwm, Maldwyn, a dechreuodd ef ei weinidogaeth yma ar yr ail Sul o'r flwyddyn 1864. Ganwyd Mr. Hughes yn mhlwyf Llanfihangel, Maldwyn, ac ymunodd ag eglwys Dduw pan yn saith oed; dechreuodd bregethu yn bedwar-ar-ddeg oed; bu yn derbyn addysg yn athrofa y Bala ac Aberhonddu; urddwyd ef yn Trallwm Ionawr 5ed, 1851, ac yno y bu nes iddo symud i Gendl.

Gan fod capel Carmel, yr hwn a adeiladwyd yn 1828-9, wedi dadfeilio yn fawr, barnwyd yn briodol ei ail adeiladu. Ar y 15fed o Awst, 1864, gosodwyd i lawr gareg sylfaen y capel newydd gan Mrs. Joseph Needham, merch Mr. Thomas Evans, Llanwrthwl, yr hon, yn nghyd a'i thad, sydd er's amser bellach wedi cael eu casglu at eu tadau. Mr. Thomas, Glandwr, oedd cynllunydd yr adeilad, a Mr. Stephen Davies, un o'r diaconiaid, oedd yr adeiladydd. Maint y ty yw 62 troedfedd wrth 40 troedfedd a naw modfedd y tu fewn i'r muriau, ac y mae yn cynwys 750 o eisteddleoedd. Mae o wneuthuriad cadarn, ac yn un o'r addoldai mwyaf prydferth a chyfleus yn y Dywysogaeth. Agorwyd ef ar y 14eg, 15fed, a'r 16eg o Ionawr, 1866. A ganlyn sydd ddifyniad o hanes cyfarfodydd yr agoriad, a ymddangosodd yn y Diwygiur am Mawrth 1866: "Bore dydd Sabboth Ionawr 14eg, er fod y tywydd yn erwin yr oedd y capel eang wedi ei lenwi yn dda o bobl erbyn deg o'r gloch. Dechreuwyd yr addoliad trwy i'r Parch. R. Hughes, gweinidog y lle, roddi yr hen benill adnabyddus hwnw i'w ganu

'Gosod babell yn ngwlad Gosen,
Dere Arglwydd yno'th hun.'

yr hwn a ganwyd gan y dorf yn cael eu harwain gan harmonium gref, yr hon a chwareuid gan Mr. Jacob Davies. Wedi hyny darllenodd y Parch. T. Evans, Llanwrthwl, 2 Cron. vi., a gweddiodd yn ddwys a thaer. Traddodwyd y bregeth gyntaf gan y Paich. T. Rees, D.D., Abertawy, (diweddar weinidog y lle). Nid oedd neb teilyngach o'r fraint o draddodi y bregeth gyntaf o fewn y capel hardd i'r gynnulleidfa y bu yn gweinidogaethu iddi dros lawer o flynyddau. Ei destyn ef oedd Mat. xii. 46-50. Dilynwyd ef gan y Parch. D. Rees, Llanelli, ei destyn yntau oedd Haggai i. 4. Am 2 o'r gloch, dechreuodd y Parch. D. Rees; a phregethodd y Parch. Dr. Rees, yn Saesonaeg, oddiwrth Luc xix. 10; a'r Parch. T. Edwards, (Methodistiad Calfinaidd), Penycae, oddiwrth Salm lxviii. 18. Am 6, dechreuodd y Parch. E. Evans, gynt o Nantyglo, yr hwn sydd yn byw yn y lle; a phregethodd Dr. Rees, a'r Parch. D. Rees, oddiwrth Phil. iii. 12, ac Actau iii. 1-11. Dydd Llun, ymgynnullwyd erbyn 2 o'r gloch, a dechreuwyd yr oedfa gan y Parch. Mr. Thomas, (Bedyddiwr), Seion, Brynmawr; a phregethodd y Parch. T. Evans, Llanwrthwl, oddiwrth Ioan xv. 27; a'r Parch. Ellis Hughes, Penmain, oddiwrth Actau x. 36. Am 6, dechreuodd y Parch. Mr. Jones, (Wesleyad), Penycae; a phregethodd y Parch. J. Davies, Caerdydd, oddiwrth Esay xl. 9; a'r Parch. R. Thomas, Bangor, oddiwrth Rhuf. iii. 31. Dydd Mawrth, am 10, dechreuodd y Parch. T. Jeffreys, Peny cae; a phregethodd y Parch. D. Jones, B.A., Merthyr, oddiwrth Mat. x. 2-4, ac Actau i. 13; a'r Parch. R. Thomas, Bangor, oddiwrth 1 Tim. iii. 16. Am 2, dechreuodd y Parch. J. Davies, Gedeon, sir Benfro; a phregethodd y Parch. D. Jones, B.A., yn Saesonaeg, ar Rhuf. v. 7, 8; a'r Parch. Thomas Thomas, Glandwr, ar 1 Tim. iii. 14, 15. Am 6, dechreuodd y Parch. J. Ridge, Maesaleg; a phregethodd y Parch P. Howells, Ynysgau, ar Luc xv. 2; a'r Parch. R. Thomas, Bangor, Rhuf. vii. 9."

Traul yr adeiladaeth oedd ychydig dros 2,000p., ac erbyn diwedd cy fodydd yr agoriad yr oedd y swm o 670p. wedi eu casglu. Oddiar hy hyd yn awr y mae yr eglwys a'r gynnulleidfa wedi bod yn ddiw iawn yn lleihau y ddyled, a bwriedir talu y geiniog olaf erbyn diwedd flwyddyn 1870. Mae hyn yn orchestwaith ardderchog, yn enwedig pan gofir fod masnach trwy yr holl wlad, ac yn enwedig yn yr ardal hon, wedi bod yn hynod o ddilewyrch er pan yr adeiladwyd y capel.

Erbyn fod y capel newydd yn barod, yr oedd y diweddar Mrs. Needham, a'i phriod caredig, Joseph Needham, Ysw., wedi darparu set o lestri arian at weini yr ordinhadau o Fedydd a Swper yr Arglwydd, i'w rhoddi yn anrheg i'r eglwys. Cyflwynwyd hwy yn garedig gan y wraig dda yn ngwydd y gynnulleidfa nos ail ddydd yr agoriad. Yn fuan ar ol hyn aeth Mrs. Needham oddiwrth ei gwaith at ei gwobr..

Bydd adeiladaeth y capel newydd a'r ymdrech egniol i dalu am dano mewn cyn lleied o amser, ac yn wyneb amgylchiadau mor anffafriol, yn gofgolofn anrhydeddus i goffadwriaeth Mr. Hughes a phobl ei ofal. Hyderwn fod etto o flaen y gweinidog a'r eglwys dymor maith o lwyddiant a chysur.

Mae yr eglwys hon, o'i ffurfiad hyd yn bresenol, wedi cadw ei lle yn y rhes flaenaf o eglwysi rhagorol am ei gweithgarwch, ei heddychlondeb, a'i haelioni. Nid oes un eglwys yn y Dywysogaeth wedi cyfranu yn fwy haelionus, yn ol eu rhif a'i gallu, flwyddyn ar ol blwyddyn, at wahanol sefydliadau cyhoeddus, megys y Genhadaeth, y Colegau, &c. Pe buasai pob eglwys yn Nghymru, yn ystod y deng mlynedd ar hugain diweddaf, wedi cyfranu yn gyfartal i'r eglwys hon, buasai cyllid ein sefydliadau enwadol yn bedwar cymaint ag ydynt.

Y personau canlynol, cyn belled ag yr ydym yn cofio, yw y rhai a gyfodwyd i bregethu yn yr eglwys hon:

Isaac Harris, Talsarn, ac wedi hyny o'r Mynyddbach, gerllaw Abertawy. Pe buasai cymmeriad moesol y gwr hwn yn ogyfuwch a'i alluoedd, a'i ddoniau fel pregethwr, buasai yn un o'r gweinidogion blaenaf yn ei oes. Treuliodd y deng mlynedd ar hugain diweddaf o'i oes heb fod ar enw crefydd o gwbl. Bu farw yn Llundain ddwy neu dair blynedd yn ol.

Isaac Thomas. Ychydig cyn terfyniad tymor gweinidogaethol Mr. Ridge y dechreuodd ef bregethu. Derbyniodd ei addysg yn Hanover, ac urddwyd ef yn Nhowyn, Meirionydd, lle y mae hyd yn bresenol yn ddefnyddiol iawn.

Cadwaladr W. Evan, B.A. Daeth ef yma yn llangc ieuangc o Feirionydd, at ei ewythr a'i fodryb, Mr. a Mrs. Ridge. Wedi iddo ddechreu pregethu, aeth i athrofa y Bala, ac oddiyno i goleg Airedale. Y mae er's yn agos ugain mlynedd bellach yn weinidog defnyddiol a dylanwadol iawn yn Adelaide, South Australia.

Jonah Roberts. Dechreuodd ef bregethu tua y flwyddyn 1854. Bu yn derbyn ei addysg yn athrofau y Bala ac Aberhonddu. Yn 1860, urddwyd ef yn Maesyrhaf, Castellnedd, lle y mae hyd yn bresenol.

John Evans. Dechreuodd yntau bregethu tua yr un amser a J. Roberts. Bu am flynyddau yn athrofau y Bala a Chaerfyrddin, ond nid yw etto wedi derbyn galwad oddiwith unrhyw eglwys. Y mae er's rhai blynyddau bellach yn dilyn galwedigaeth fydol yn Llundain.

Edward Edmunds. Addysgwyd y brawd ieuangc galluog hwn yn y Bala a Chaerfyrddin, ond cyn cwbl orphen ei dymor yn Nghaerfyrddin, gwaelodd ei iechyd yn fawr, a bu yn dyoddef oddiwrth nychdod am gryn amser. Pan deimlodd ei nerth yn cryfhau ychydig, derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys yn Ruabon, ac urddwyd ef yno yn 1864. Ond gorfodwyd ef gan gystudd i roddi ei weinidogaeth i fyny yn mhen ychydig fisoedd. Y mae etto yn fyw, ond yn rhy wanaidd i bregethu.

Bu cymanfaoedd llewyrchus iawn yn Cendl yn 1840, 1849, ac 1859. Yn y ddwy ddiweddaf teimlid nerthoedd y dylanwadau dwyfol yn anorchfygol. Mae canoedd etto yn fyw nad ydynt wedi anghofio y teimladau yr oeddynt ynddynt ar nos olaf cymanfa 1849, pan, ar ddiwedd pregeth Mr. Powell, Caerdydd, y dechreuwyd molianu a gweddio, ac y parhawyd felly am oriau. Ac yn nghymanfa 1859, pan y tynai yr hen frawd Harries o'r Morfa, yn ei weddi fythgofus, y gwlaw graslon i lawr nes trochi yr holl dorf. Yn sicr nid â y cymanfaoedd hyn yn anghof gan ryw rai tra y byddont byw, ac yr ydym yn credu y bydd gan lawer achos i ddiolch am yr hyn a brofasant ynddynt i dragywyddoldeb.

Cafodd yr eglwys hon o dro i dro ei bendithio ag adfywiadau crefyddol grymus iawn. Bu yma lwyddiant ac ychwanegiadau mawr trwy yr agos o holl dymor gweinidogaeth effeithiol Mr. D. E. Owen. Daeth Mr. J. Ridge yma ar ganol diwygiad nodedig, yr hwn a barhaodd am tua blwyddyn ar ol ei ddyfodiad. Fel y crybwyllwyd yn barod derbyniodd Mr. T. Rees dros 300 yma yn y flwyddyn gyntaf o'i weinidogaeth, a thrachefn yn 1859 a '60 bu yma lwyddiant mawr, ac ychwanegwyd dros 100 at yr eglwys mewn tua naw mis. Hyderwn yr hynodir tymor gweinidogaeth Mr. Hughes ag adfywiad grymusach nag un a deimlwyd yma yn nhymorau ei flaenafiaid. Byddai hanes eglwys Carmel yn gwbl anmherffaith a diffygiol heb ychydig o nodiadau ar gymmeriad crefyddol rhai o'r hen frodyr rhagorol fuont yn llafurio gyda yr achos, i'w gyfodi o'i iselder a'i wendid i'r nerth a'r urddas' y mae wedi gyrhaeddyd er's blynyddau bellach. Y ddau brif offerynau yn nghyfodiad a magwriaeth yr eglwys hon oeddynt EDWARD REYNALLT a JOHN PHILLIPS neu "Sion Phylip" fel y gelwid ef yn gyffredin. Dichon na chafodd unrhyw eglwys, mewn unrhyw wlad nac oes, ei bendithio a rhagorach swyddogion na'r ddau wr da hyn. Ganwyd Edward Reynallt yn Nghwmcelyn, plwyf Aberystruth, tua y flwyddyn 1775. Tueddwyd ef yn ei ieuengetyd i fyned i Langattwg i wrandaw Mr. Davies, a thrwy ei weinidogaeth danllyd ef, cafodd ei ennill i wneyd proffes gyhoeddus o grefydd. Ennillodd gymmeriad mor uchel fel crefyddwr, fel y cafodd yn mhen ychydig o flynyddau ei ddewis yn ddiacon yno. Pan ddechreuwyd yr achos yn Nghendl, ymroddodd ef a'i gyfaill John Phillips, a'u holl egni o'i blaid. Bu yn aelod ac yn ddiacon dylanwadol yn Carmel o gychwyniad yr achos hyd derfyn ei oes, yn mis Hydref 1841. Ganwyd John Phillips yn Nghwmclydach, Llanelli, Brycheiniog, tua y flwyddyn 1779. Ymunodd yntau a'r eglwys yn Llangattwg yn y flwyddyn 1800, a bu yn teithio yn ffyddlon tuag yno nes dechreu yr achos yn Nghendl, yna ymunodd yno, a bu yn ymgeleddwr ffyddlon i'r eglwys yn ei mabandod a'i gwendid, a pharhaodd i fod y dyn anwylaf a ffyddlonaf yn y gymdeithas nes i'w Dad nefol ei alw i'r eglwys orfoleddus, ar ol tair wythnos o gystudd, Awst 24ain, 1845.

Yr oedd John Phillips ac Edward Reynallt yn caru eu gilydd fel Dafydd a Jonathan, ac yn cydweithredu yn hyfryd, er eu bod yn gwahaniaethu yn fawr y naill oddiwrth y llall mewn amryw bethau. Dyn lled fawr o gorff oedd Edward Reynallt, yn hytrach yn wyllt ei dymer, yn wrol a llewaidd yr olwg arno, yn siarad yn arw, a phan gyfodai i fyny i ddyweyd ei feddwl teimlai pob un fyddai dan ddysgyblaeth eglwysig arswyd i fod yn ei bresenoldeb. Byddai ei eiriau fel cleddyf daufiniog yn tori o bob tu, ond cyn gynted ag y canfyddai arwyddion edifeirwch yn y troseddwr troai y ceryddwr llewaidd yn dalp o dynerwch a theimlad. Gwyddai y rhai a'i hadwaenai fod calon llawn o ras, a theimlad dros ogoniant Duw a lles eneidiau dynion, yn llechu dan y wynebpryd sarug a'r geiriau geirwon, ac felly yr oedd yn cael ei garu gan bob dyn da, a'i arswyd ar y pechaduriaid yn Seion, a'i ddychryn yn dal y rhagrithwyr.

Yr oedd John Phillips, o'r tu arall, yn ddyn lled fychan o gorff, a mwyneidd-dra a thynerwch ei galon yn argraffedig ar ei wyneb. Cariad wedi ymgnawdoli oedd ef. Er fod ei burdeb personol uwchlaw amheuaeth, dichon y buasai ei hynawsedd naturiol yn ei arwain weithiau i fod yn rhy dyner wrth ddynion drwg, ond gyferbyn a'i dynerwch ef yr oedd "mèn ddyrnu ddanheddog" Edward Reynallt yn barod i waith pan fuasai galwad am dani. Edward Reynallt oedd Iago yr eglwys, i geryddu pechod yn ddiarbed, a John Phillips, oedd Ioan y gymdeithas, i nawseiddio ei holl gyflawniadau a chariad. Buasai yr eglwys yn ddiffygiol heb y naill yn gystal a'r llall. Yr oedd y ddau yn nodedig am eu ffyddlondeb gyda phob rhan o waith crefydd. Er eu bod yn byw ar y Brynmawr, dwy filldir oddiwrth y capel, nid oedd na gwynt na gwlaw, oerni na gwres yn eu cadw o'r moddion ar y Sabboth a'r wythnos. Pwy bynag fyddai yn absenol byddent hwy yno. Mae eu coffadwriaeth yn barchus gan bawb o hen aelodau a gwrandawyr Carmel, a chan bawb o'u cydnabod, o bob enwad crefyddol yn yr ardal. Er eu bod wedi marw y maent yn llefaru etto, a pharhant i lefaru tra y byddo eglwys i Grist yn Carmel, Cendl. Cydweithiwr ffyddlon gyda'r blaenoriaid enwog hyn oedd Isaac Evans, mab yn nghyfraith y Parchedig Mathusalem Jones, o Ferthyr. Yr oedd yntau yn wr cadarn yn yr Ysgrythyrau, ac yn Gristion o'r radd uchaf. Y mae wedi cael ei gasglu at ei dadau, oddiar Gorphenaf 10fed, 1838, pan yr oedd yn 57 oed. Pan yr oedd y gwyr da hyn yn dechreu heneiddio a llesgau, yr oedd John Maliphant, mab-yn-nghyfraith John Phillips, yn codi yn gyflym i ddylanwad a defnyddioldeb yn yr eglwys, os nad ydym yn camgymeryd yr oedd ef yn enedigol o Gydwely, sir Gaerfyrddin, ac yn un o hiliogaeth y French Refugees, neu y Protestaniaid a erlidiwyd allan o Ffraingc yn yr ail ganrif ar bymtheg. Ymunodd ag eglwys Crist yn un-ar-ddeg oed, a chynyddodd yn ei ffyddlondeb a'i ddefnyddioldeb hyd derfyn ei oes. Bu farw Medi 14eg, 1847, yn 43 oed, er dirfawr golled i'w deulu lluosog, a'r eglwys o'r hon yr oedd yn brif ddiacon. Yr oedd yn ddiail am ei wasanaethgarwch i'r ysgol Sabbothol. Y fath oedd ei barch gan yr ysgol fel y casglasant fodd i osod côf-faen o farmor gwyn ar fur y capel o anrhydedd i'w goffadwriaeth. Cymerwyd lle John Maliphant gan David Evans, o Benycae. Dyn da a galluog iawn. Bu yntau farw yn Chwefror 1851, pryd nad oedd yn nemawr dros ddeugain oed. Y diweddaf a grybwyllwn o ffyddloniaid yr eglwys hon yw Dafydd Gruffydd, yr hwn a hunodd yn yr Arglwydd Ionawr 31ain, 1865, yn 64 oed. Yr oedd ef yn enedigol o blwyf Llanllwni, sir Gaerfyrddin, ac yn aelod gwreiddiol o gapel Noni. Bu yn aelod defnyddiol yn Carmel am fwy na deng mlynedd ar hugain, ac yn ddiacon am ddeuddeg neu bymtheg mlynedd. Efe oedd apostol y plant ac ieuengetyd yr eglwys. Ni welsom ddyn erioed yn rhagorach yn ei ddoniau i fagu a meithrin plant a phobl ieuaingc yn addysg ac athrawiaeth yr Arglwydd.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL

DAVID DAVIES. Yn nglyn a hanes yr eglwys yn Llangattwg y bydd lle priodol ei fywgraphiad ef.

DANIEL E. OWEN. Ganwyd ef yn Nhrefdraeth, sir Benfro, Ionawr 19eg, 1803. Yr oedd ei rieni, William a Mary Owen, yn bobl ragorol am eu duwioldeb, a'i fam yn chwaer i'r enwog Thomas Griffiths, Hawen. Rhagorai yn fawr ar ei gyfoedion am ei ddifrifoldeb a'i ddiwydrwydd i ddysgu ei wersi yn yr ysgol, pryd nad oedd dros chwe' mlwydd oed. Arferai fyned allan i'r ardd a manau dirgel eraill i weddio yn yr oedran tyner hwnw. Aeth i'r gyfeillach eglwysig yn ieuangc iawn. Pan ofynodd Mr. Henry George, y gweinidog, iddo y noson gyntaf y daethai i'r gyfeillach, er pa bryd y dechreuodd deimlo gwasgfa am fater ei enaid, "Erioed, ar a wn i," oedd ei ateb. Gofynodd un o'r hen aelodau iddo pa beth a olygai wrth arfer y gair erioed? Atebodd, "Er cyn côf genyf; a hyny a achoswyd wrth glywed fy nhad yn darllen penod bob nos, ac yna yn diffodd y ganwyll, yn myned ar ei luniau, ac yn ymddyddan a rhywun yn y tywyllwch, a mam yn wylo yr holl amser hyny. Yr oeddwn yn methu deall a phwy yr oedd fy nhad yn ymddyddan. Wedi iddo gyfodi a goleuo y ganwyll, nid oedd yno neb ond y teulu. Wrth weled fy nhad yn parhau yn yr un dull, tybiais innau y dylaswn wneyd yr un fath ag ef, a dechreuais. Yr oeddwn yn cael pleser mawr, etto yr oeddwn yn gofyn, Ar bwy yr wyf yn galw? Wrth bwy yr wyf yn dywedyd?' A'r ateb oedd genyf i mi fy hun oedd, mai ymddyddan yr oeddwn a'r un yr oedd fy nhad yn ymddyddan ag ef wedi diffodd y ganwyll." Gofynodd y gweinidog iddo a oedd yn penderfynu glynu wrth yr Arglwydd? Atebodd, "O! ydwyf; y Duw oedd gan fy nhad wedi diffodd y ganwyll a gaiff fod yn Dduw i mi byth.

Wedi ei dderbyn, cynyddodd i'r fath raddau mewn gwybodaeth, profiad, a phob rhinwedd crefyddol, fel y penderfynodd yr eglwys roddi anogaeth iddo i ddechreu pregethu, pryd nad oedd ond rhwng deg ac uu-ar-ddeg oed. Corff eiddil a bychan iawn oedd ganddo i ateb i'w oed, ac felly yr oedd ei weled yn sefyll ger bron cynnulleidfa yn peri syndod i bawb, ac yn tynu lluaws i'w wrandaw. Anogwyd ef yn fuan i fyned allan i'r capeli cymydogaethol. Byddai raid gosod cadair o droedfedd i ddeunaw modfedd o uchder yn mhob pulpud iddo sefyll arni, mewn trefn iddo fod yn ngolwg y gynnulleidfa. Yr oedd y capeli yn rhy fychain gan fynychaf i gynwys ei wrandawyr. Aeth y son am dano yn agos ac yn mhell. Yr oedd Mr. Griffiths, Hawen, unwaith yn y Bronwydd, ac yn nghanol ei ymddyddanion a Mrs. Lloyd, gofynai y foneddiges iddo a oedd efe wedi clywed am y plentyn rhyfeddol oedd yn pregethu mor boblogaidd yn sir Benfro, "Ydwyf Madam, mab fy chwaer i ydyw y plentyn," atebai Mr. Griffiths. Yna holodd Mrs. Lloyd yn mhellach yn ei gylch, ac wedi cael ar ddeall mai pobl isel eu hamgylchiadau oedd ei rieni, cynygiodd hi, yn ol ei harfer haelionus, ei anfon i ysgol Ramadegol Mr. Peter, Caerfyrddin, a'i gynal yno. Wedi myned i'r ysgol, ymroddodd a'i holl egni i ddysgu; ond gorfodid ef gan daerni pobl i fyned allan yn fynych iawn i bregethu i dai a chapeli wedi eu gorlenwi. Gan nad oedd eisoes ond gwanaidd iawn o gyfansoddiad, darfu i'r ychydig nerth oedd ynddo gael ei ddifa yn llwyr mewn ychydig amser wrth ormod o lafur, a chymerwyd ef yn beryglus o glaf. Symudwyd ef, yn ol cyfarwyddyd y meddygon, o Gaerfyrddin at ei ewythr i sir Aberteifi. Bu yno am amser hir mewn nychdod a gwendid mawr. Pan adferodd ei iechyd ychydig aeth i'r ysgol i'r Neuaddlwyd, lle y bu o 1822 hyd 1824, pryd y symudodd i Gendl. Ni chafodd iechyd i gyflawni ei weinidogaeth yno ond am brin dwy flynedd, er iddo aros yn y lle tua thair blynedd. Pan ballodd ei iechyd yn hollol aeth adref i Drefdraeth. Gofalodd yr eglwys yn garedig am dano trwy anfon y casgliad misol at y weinidogaeth iddo yn rheolaidd am fwy na dwy flynedd, ac hefyd anrhegion o rai degau o bunau at dalu y meddygon. Ond ni allai caredigrwydd ei eglwys, tynerwch ei fam, na gofal y meddygon gadw angau ymaith. Wedi hir nychu dan effeithiau angeuol y parlys, yr hwn oedd er's blynyddau wedi dinystrio ei gôf a'i lafur i raddau blin, bu farw yn yr Arglwydd Ionawr 27ain, 1830, yn 27 oed.^[1]

Yr oedd Mr. Daniel E. Owen yn un o'r gweinidogion ieuangc hynotaf a mwyaf parchus yn ei oes. Nid ydym yn cofio clywed am neb a ddechreuodd bregethu mor ieuangc, nac am nemawr a fu mor barchus, poblogaidd, a defnyddiol am y tymor byr a gafodd i weithio yn ngwinllan ei Arglwydd. Dywedir ei fod yn hynod am ei dduwioldeb, tynerwch ei gydwybod, a'i awydd i ryngu bodd i'r Arglwydd yn mhob peth. Yr oedd mwyneidddra ei dymer yn ei wneyd yn anwyl gan bawb; ac yr oedd ei ddull eglur, efengylaidd, ac effeithiol o bregethu y fath fel y swynai ddynion o bob oed a sefyllfa i'w wrandaw. Gorlanwodd y capel yn Nghendl yn yr amser byr y bu yno, ac ennillodd iddo ei hun le dwfn yn serchiadau yr holl gymydogaeth. Mae yno rai dynion yn fyw yn awr nas gellir crybwyll ei enw yn eu clyw heb dynu dagrau i'w llygaid. Awgrymai llawer yn amser ei gystudd a'i farwolaeth mai y prif achos o'i symudiad mor fuan o'r byd, ydoedd fod pobl ei ofal wedi rhoddi gormod o'u serch arno. Os felly yr oedd, mae yn hawddach maddeu iddynt am ladd eu gweinidog â charedigrwydd, nag i lawer o eglwysi sydd "yn lladd eu prophwydi, ac yn llabuddio y rhai a anfonir atynt" âg oerni a chreulondeb.

Claddwyd Mr. Owen yn mynwent capel Ebenezer, Trefdraeth, lle y mae maen prydferth ar ei fedd. Brodyr iddo ef oedd Mr. John Owen, yr hwn a fu am rai blynyddau yn gydweinidog â Mr. Henry George yn Brynberian a Maenclochog, a Mr. Benjamin Owen, Zoar, Merthyr.

Nodiadau

1. Cofiant Mr. Griffiths, Hawen, tudalenau 29-35.