Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1/Seion, Rhymni

← Carmel, Cendl

Hanes Eglwysi Annibynol Cymru Cyf 1 gan Thomas Rees a John Thomas, Lerpwl

Caerlleon-ar-Wysg →

SEION, RHYMNI.

Mae tair sir, sef Mynwy, Brycheiniog, a Morganwg, yn cyfarfod yn nghymydogaeth gwaith haiarn Rhymni. Mae y boblogaeth, yr hon nid yw yn awr nemawr dan ddeng mil o bobl, yn cyfaneddu yn mhlwyfydd Bedwellty, Gelligaer, a Llangynidr. Mae yr ardal, a adwaenir wrth yr enw Rhymni, yn cyrhaedd o Bontllechryd i Bontlottyn—pellder o tua dwy filldir, a gellir cyfrif ei lled yn gyflawn filldir. Ychydig, mewn cydmariaeth i'w rhif bresenol, oedd nifer y trigolion yma ddeugain mlynedd yn ol. Dichon nad oeddynt y pryd hwnw yn gyflawn fil o rifedi.

Dechreuwyd achos yr Annibynwyr yn y lle hwn yn gynar yn y ganrif bresenol. Yr oedd yma rai Annibynwyr yn byw tua y flwyddyn 1808, a chyn hyny, a phregethu achlysurol yn eu tai. Yr oedd Andrew Thomas, y saer, un o aelodau y Brychgoed, yn derbyn pregethwyr i'w dy y pryd hwnw. Yn y flwyddyn 1811, daeth Mr. David Stephenson i fyw i'r lle, ac yn mysg yr Annibynwyr proffesedig yma yr amser hwnw, neu yn fuan wedi hyny, gellir enwi Evan Bevan, Israel Jayne, Elias Elias, Samuel Walters, Benjamin Havard, Morgan Rees, a John Davies, yn nghyd a rhai gwragedd. Bernir na chawsant eu corpholi yn eglwys cyn y flwyddyn 1819, a changen o Bethesda, Merthyr, y cyfrifid hwynt; ond yr oedd yma wasanaeth crefyddol lled reolaidd yn cael ei gadw mewn gwahanol annedd-dai dros ddeng mlynedd cyn hyn.

Yn mhen ychydig amser wedi corpholiad yr eglwys teimlai amryw o'r cyfeillion awydd i urddo Mr. David Stephenson yn weinidog iddynt, gan nas gallasai Mr. Jones, gweinidog Bethesda, ymweled a hwynt ond lled anfynych. Gwrthwynebid hyn yn benderfynol iawn gan ddau o weinidogion Merthyr, a chan un o aelodau yr eglwys fechan yn Rhymni, yr hyn a barodd i'r peth gael ei oedi am yn agos ddwy flynedd. O'r diwedd torwyd trwy bob rhwystrau, a daeth Mr. Hughes, Groeswen; Mr. Jones, Pontypool, ac eraill, yma ar y 27ain o Fehefin, 1821, ac a urddasant Mr. Stephenson yn weinidog i'r ddeadell fechan. Yn nhy Mr. Stephenson, yn Rhestr Tre Evans, yr arferid cadw y cyfarfodydd, a bwriedid cynnal gwasanaeth yr urddiad yn yr awyr agored o flaen drws ei dy ef. Ond rhoddodd y Methodistiaid fenthyg eu capel i gynal y cyfarfodydd. Yr oedd trefn y gwasanaeth fel y canlyn:-Dechreuwyd trwy weddi gan Mr. D. Thomas, Nebo; a phregethwyd ar natur eglwys gan Mr. T. B. Evans, Ynysgau, oddiwrth Col. i. 18; derbyniwyd y gyffes ffydd gan Mr. D. Lewis, Aber; gweddiwyd yr urdd-weddi gan Mr. D. Davies, Penywaun; traddodwyd y siars i'r gweinidog gan Mr. G. Hughes, Groeswen, oddiwrth Ioan iv. 34, ac i'r eglwys gan Mr. E. Jones, Pontypool, oddiwrth Heb. xiii. 7. Am 3, dechreuwyd gan Mr. R. Morris, Tredegar, a phregethodd Mr. J. Harrison, Aberdare, a Mr. T. Davies, Cymar, oddiwrth Ioan x. 29, a Seph. iii. 17. Llawn fwriadai Mr. Thomas, Penmain, hefyd i fod yn yr urddiad, ond lluddiwyd ef gan afiechyd. Rhif yr eglwys pan urddwyd Mr. Stephenson oedd 16, ond yn mhen tua thair blynedd yr oeddynt wedi cynyddu i 60. Tua y flwyddyn 1823, cymerodd Mr. Stephenson ofal eglwys yn Nantyglo, mewn cysylltiad a Rhymni, a bu yn gwasanaethu y ddwy am oddeutu tair blynedd, yna cyfyngodd ei lafur i Nantyglo yn unig, ac anogodd y cyfeillion yn Rhymni i roddi galwad i Mr. John Davies, un o'r aelodau, yr hwn a ddechreuodd bregethu yno dan ei weinidogaeth ef. Cydsyniodd yr eglwys a'r cyngor, ac urddwyd Mr. Davies yn weinidog iddynt. Yr ydym wedi methu taro wrth hanes urddiad Mr. Davies yn misolion yr amser hwnw, ond yr ydym yn sicr mai ryw amser yn 1828 yr urddwyd ef. Perchid ef yn fawr gan bobl ei ofal, a bu yn ddefnyddiol iawn dros dymor byr ei weinidogaeth. Bu farw yn y flwyddyn 1835.

Buy gynnulleidfa yn ymgynnull bob boreu Sabboth yn nhy Mr. Stephenson, yn Rhestr Tre Evans, ac yn yr hwyr, yn nhy Cecilia Davies, gwraig weddw, ac aelod gyda y Bedyddwyr, hyd nes i'r anedd-dai fyned yn rhy fychain, yna y bu raid iddynt rentu ystafell eang y tu cefn i'r Rhymni Inn. Buont yn addoli yn y lle hwnw am tua phymtheg mlynedd cyn gallu cael tir at adeiladu capel.

Yr oedd un Johnson yn feistr y gwaith, ac yn elyn Ymneillduaeth, os nad pob math o grefydd, ac efe fu y rhwystr iddynt gael tir at adeiladu. Dechreuasant adeiladu addoldy lle y mae capel y Graig yn bresenol, yn y flwyddyn 1827, ac wedi codi y muriau tuag wyth neu ddeg troedfedd, bu raid atal y gwaith, er fod y ty ar dir y Duke o Beaufort, o herwydd fod y Johnson erlidgar a grybwyllwyd yn gomedd iddynt gael ffyrdd i fyned ato drwy dir y cwmni. Er nad oes nemawr o berchenogion tiroedd a meistri gweithiau Cymru yn Ymneillduwyr, ychydig o honynt sydd wedi ymddwyn mor erlidgar ar creadur diffaith hwn. Yr oedd y Methodistiaid a'r Bedyddwyr wedi bod mor ffodus a chael lle i adeiladu cyn i Johnson ddyfod i awdurdod yn y lle. Trwy orthrwm y gwr hwn cadwyd Annibynwyr Rhymni am ugain mlynedd heb le cyfleus at addoli, yr hyn fu yn anfantais ddirfawr i'r achos.

Yn y flwyddyn 1836, rhoddwyd galwad i Mr. William Watkins, aelod o eglwys Tynycoed, Glyntawy, ac urddwyd ef Hydref 5ed a'r 6ed. Cymerodd y gweinidogion canlynol ran yn y gwasanaeth: W. Jones, Penybont; H. Jones, Tredegar; M. Jones, Merthyr; D. Stephenson, Nantyglo; J. Williams, Tynycoed; E. Watkins, Llanelli, Brycheiniog; T. Rees, Craigyfargod; J. T. Jones, Merthyr; J. Hughes a D. Roberts, Dowlais; J. Jones, Penmain; a D. Davies, Tynycoed. Bu Mr. Watkins yn gweinidogaethu yn yr eglwys hon am oddeutu wyth mlynedd, ac yn y tymor hwnw, er llawer o amgylchiadau anffafriol, ychwanegwyd yn ddirfawr at rifedi yr eglwys a'r gwrandawyr. Yn y flwyddyn 1837, llwyddwyd i gael tirimewn man canolog, acadeiladwyd capel prydferth, yr hwn a agorwyd Ebrill 11eg a'r 12fed, 1838. Am 3, y dydd cyntaf, gweddiodd Mr. J. Davies, Aberdare; a phregethodd Mr. L. Powell, Caerdydd. Am 6, gweddiodd Mr. T. Rees, Craigyfargod; a phregethodd y Meistriaid E. Watkins, Llanelli, a J. Davies, Aberdare. Dranoeth, am 7 y bore, gweddiodd Mr. D. Davies, Tynycoed; a phregethodd y Meistriaid T. Rees, a J. Harrison, Aberdare. Am 10, gweddiodd Mr. J. Thomas, Adulam; a phregethodd y Meistriaid J. Williams, Tynycoed; J. Ridge, Cendl; a D. Griffiths, Castellnedd. Am 3, gweddiodd Mr. J. Roberts, (Bedyddiwr), Tredegar; a phregethodd y Meistriaid S. Williams, Llanedi; E. Davies, Tredegar, yn Saesonaeg; a D. Stephenson, Nantyglo. Am 6, gweddiodd Mr. T. Protheroe, Dowlais; a phregethodd y Meistriaid J. Hughes, Dowlais, a T. Williams, Maendy.

Yr oedd y ty newydd yn adeilad prydferth a chyfleus iawn, yn mesur 50 troedfedd wrth 41 a chwe' modfedd y tu fewn i'r muriau, ac yn cynwys yn agos 700 o eisteddleoedd. Y draul oedd 900p., ond bernid ei fod yn gyflawn werth 1,200p.

Gan fod y boblogaeth yr amser hwn yn cynyddu gyda chyflymder dirfawr, a bod lluaws o'r trigolion yn cyfaneddu o filldir i filldir a haner yn nes i lawr yn y cwm na'r capel, cyfaddaswyd hen bwll llifio yn y rhan isaf o'r gymydogaeth at gadw ysgol Sabbothol, a chyfarfodydd crefyddol eraill. Gwnaed hyn yn 1839, yr hyn yn fuan a arweiniodd i ffurfiad yr eglwys sydd yn awr yn ymgynnull yn nghapel Moriah, yr hwn a ddaw etto dan ein sylw.

Crybwyllasom yn barod i'r eglwys ddechreu adeiladu capel ar lechwedd y mynydd uwchlaw y Rhymni Inn, yn 1827, ac iddynt gael eu hatal i fyned a'r gwaith yn mlaen; yn 1840, gollyngwyd nifer o'r aelodau yn heddychol o Seion i ddechreu achos newydd yn mlaen y cwm, ymroddasant i orphen y capel y dechreuasid ei adeiladu yn 1827. Dyma ddechreuad eglwys y Graig, yr hon y rhoddwn ei hanes yn nes yn mlaen. rhai a O herwydd rhyw gamddealldwriaeth ni bu Mr. Watkins a rhan o'r eglwys yn cyd-dynu yn ddymunol am rai blynyddau cyn ei ymadawiad; ac yn y flwyddyn 1845 darfu y cysylltiad rhyngddynt. Teimlai amryw o'r aelodau serch cryf at Mr. Watkins, ac felly ar ei ymadawiad ef aethant hwythau allan gydag ef, ac adeiladasant gapel Gosen, yr hon hefyd a ddaw dan ein sylw rhagllaw.

Yn y flwyddyn 1846, rhoddwyd galwad i Mr. William Davies, Joppa, Caernarfon. Bu ef yma yn llafurio am yn agos i dair blynedd, ac yn nechreu 1849 symudodd i gymeryd gofal yr eglwys yn Salem, Machynlleth. Yr oedd Mr. Davies pan y daeth yma yn llawn driugain mlwydd oed, ac felly yn annghymwys iawn i le o fath Rhymni, y canlyniad fu i'w gysylltiad a'r eglwys hon derfynu yn dra buan. Nis gwyddom am ddim gwerth ei gofnodi a ddygwyddodd yn hanes yr eglwys yn ei dymor byr ef.

Er i dair o ganghenau fyned allan o'r fam-eglwys mewn yspaid chwe' mlynedd, parhaodd yr eglwys a'r gynnulleidfa yn Seion yn lluosog a thra llewyrchus, o amser agoriad y capel yn 1838 hyd yn bresenol.

Yn y flwyddyn 1851, rhoddwyd galwad i Mr. William P. Davies, gwr ieuangc genedigol o ardal Llanymddyfri, a myfyriwr ar y pryd yn athrofa Aberhonddu. A ganlyn yw yr hanes a roddir o'i urddiad yn y Diwygiwr am Awst 1851: "Gorphenaf 1af a'r 2il, neillduwyd y brawd W. Davies o goleg Aberhonddu, i waith y weinidogaeth yn Seion, Rhymni. Prydnawn y dydd cyntaf, am 6, dechreuwyd gan Mr. Thomas, hen wr o Gonwy; a phregethodd y Meistriaid Phillips, Llangynidr; a Thomas, Glynnedd. Boreu уг ail ddydd, am haner awr wedi chwech, cynaliwyd cwrdd gweddi gan y gweinidogion. Am ddeg, dechreuwyd gan Mr. Powell, Caerdydd; traddodwyd pregeth ar natur eglwys gan Mr. Davies, Llanelli, Brycheiniog, yn bwrpasol a didramgwydd. Holwyd y gweinidog ieuangc gan Mr. Evans, Tredegar. Dyrchafwyd yr urddweddi gan Mr. Rees, Cendl. Rhoddwyd siars i'r gweinidog gan Mr. Davies, A.C., athraw clasurol, Aberhonddu; a siars i'r eglwys gan Mr. Stephens, Brychgoed. Am 2, dechreuwyd gan Mr. Jones, coleg Aberhonddu; a phregethwyd gan y Meistriaid Hughes, Penmain; a Jones, yr Aber. Am 6, dechreuwyd gan Mr. R. Jones, o goleg Aberhonddu; a phregethwyd gan y Meistriaid Roberts, Pendarren; a Rees, Cendl; a gorphenwyd gan Mr. Powell, Caerdydd. Cafwyd cyfarfodydd go dda o'r dechreu i'r diwedd."

Mae Mr. Davies wedi bod yn llafurio yn y cylch hwn bellach er's pedair blynedd ar bymtheg, a thrwy yr holl amser mae yr eglwys wedi bod yn dangnefeddus, ac i raddau yn llwyddianus, a'r gweinidog yn sefyll yn uchel, nid yn unig yn nghyfrif ei gynnulleidfa ei hun, ond hefyd yn ngolwg holl breswylwyr y lle, yn grefyddol a digrefydd. Yn ystod yr ugain mlynedd diweddaf ni bu y gynnulleidfa yn segur; casglodd ganoedd o bunau, nid yn unig i ddileu dyled y capel, ond hefyd at dalu dyled yr ysgoldy Brytanaidd.

Gan fod y capel yn sefyll ar le lled noeth, fel yr oedd y tywydd wedi effeithio yn lled ddrwg arno, barnwyd yn angenrheidiol ei adgyweirio, yr hyn a wnaed yn y flwyddyn 1866. Yn y Diwygiwr am Medi y flwyddyn hono cawn yr hanes canlynol: "Tua blwyddyn yn ol penderfynwyd adgyweirio y capel hwn gan ei fod wedi myned i ymddangos yn henaidd a dadfeiliedig. Cymerwyd y gorchwyl trwy gytundeb gan Mr. David Davies, adeiladydd, Rhymni, yr hwn a'i gorphenodd er boddhad cyffredin ol i'r eglwys a'r gynnulleidfa, fel ag y mae Seion yn awr yn un o'r addo dai mwyaf hardd a chyfleus yn y Dywysogaeth. Codwyd y nenfwd y agos i dair troedfedd yn uwch, gostyngwyd yr oriel, ad-drefnwyd corau ar y llawr, gwnaed areithfa newydd, gwned hefyd y drysau a'r ffenestri i gyd o'r newydd; gosodwyd rheilgae haiarn hardd o flaen y capel oddi allan; ac y mae nwy wedi ei osod i'w oleuo. Costiodd yr oll tua 600p. Cymerodd yr agoriad le y Sabboth a'r Llun, Gorphenaf 15ed a'r 16eg. Bore y Sabboth, am 10, dechreuwyd yr oedfa gan y Parch. T. Evans, Talgarth; a phregethwyd yn nerthol a hyawdl gan yr Hybarch D. Williams, Troedrhyiwdalar, oddiwrth Col. i. 27. Am 2, y prydnawn, daeth y fath nifer yn nghyd fel na chynwysai y capel eang fwy na haner y dorf. Bu felly yn angenrheidiol cynal dwy oedfa ar yr un amser. Pregethodd Mr. Williams, Troedrhiwdalar, yn Ebenezer, capel y Trefnyddion Calfinaidd, pa rai a fuont mor garedig a rhoi eu hysgol Sabbothol i fyny er mwyn cyfarfod a'r amgylchiad; a phregethodd Mr. Evans, Talgarth, yn Seion. Am 6, pregethodd Mr. Evans, a Mr. Williams. Am 10, boreu dydd Llun, pregethodd y Parchedigion J. Davies, Pontygof; a D. Williams, Blaenau. Am 2, pregethodd y Parchedigion D. Hughes, B.A., Tredegar; a Dr. Rees, Abertawy. Am 6, pregethodd Dr. Rees, a'r Parch. D. Williams, Troedrhiwdalar. Dyma un o'r cyfarfodydd mwyaf hyfryd a fwynhasom erioed. Yr oedd yma arwyddion amlwg o wenau yr Arglwydd, yn gystal a sirioldeb dynion-y lluaws yn tyru i wrandaw, a'r gweinidogion a'r eu huchelfanau yn cyhoeddi yr efengyl, ac yn eu plith y Hybarch Mr. Williams, Troedrhiwdalar, mor heinyf a bywiog a phe buasai yn 40 oed, er ei fod yn 88 oed. Hyfryd oedd gweled y fath barch yn cael ei ddangos i'r cyfarfodydd gan bawb yn y lle-pob enwad crefyddol yn cymeryd cymaint o ddyddordeb yn yr amgylchiad a phe buasai yn perthyn yn bersonol iddynt hwy. Casglwyd 70p. tuag at leihau y ddyled. Dechreuwyd yr oedfaon trwy ddarllen a gweddio gan y Parchedigion T. Evans, Talgarth; R. Roberts, Graig; J. Williams, Pontlottyn, (Bedyddiwr); G. Owens, Trifil; W. Thomas, Fochriw; a R. Rowlands, Čaerfyrddin."

Er ein bod yn adnabyddus ag amryw o'r dynion da fuont yn offerynol i ddechreu yr achos hwn, o herwydd diffyg defnyddiau nis gallwn gofnodi dim o'u hanes. Gwyddom eu bod oll yn rhai nodedig am eu ffyddlondeb a'u hymlyniaeth wrth yr achos goreu, a'u gafael yn yr enwad y perthynent iddo. Bydd enwau Evan Bevan, Elias Elias, Israel Jayne, &c., yn barchus yn mysg Annibynwyr Rhymni am flynyddau etto.

Mae yn ymddangos oddiwrth y crybwyllion yn hanes bywyd Mr. Powell, Caerdydd, fod Andrew Thomas, y saer, tad Annibyniaeth yn Rhymni, yn ddyn nodedig o wybodus mewn pethau crefyddol, ac yn rhyfeddol am ei lafur gyda'r gwaith da. Bu am flynyddau yn myned unwaith yn y mis o Rhymni i'r Brychgoed i'r cyfarfod cymundeb, yn cerdded yr holl ffordd-dros ugain milldir, fynychaf ar foreu y Sabboth, ac yn cyraedd yno yn brydlon. Ychydig o grefyddwyr a geir yn yr oes bresenol yn ddigon selog i wneyd peth felly.

Heblaw y ddau weinidog cyntaf—Mr. Stephenson, a Mr. Davies, cyfodwyd y personau canlynol i bregethu yn yr eglwys hon:—

John Williams, yr hwn a ymfudodd i'r America. Nis gwyddom ychwaneg o'i hanes.

David Davies. Bu yn weinidog yn y Taihirion a Glantaf. Rhoddir ei hanes ef yn nglyn a'r eglwysi hyny.

Samuel Williams. Cafodd ei addysgu dan Mr. Davies, Penywaun, ac aeth ar brawf i Criplestyle, swydd Dorset yn 1840, lle yr urddwyd ef yn 1842. Mae yno hyd yn bresenol yn ddefnyddiol a pharchus iawn.

John Davies. Mae ef yn awr yn y weinidogaeth yn America, ond nis gwyddom yn mha le yno.

George Owens. Bu ef yma yn bregethwr cynnorthwyol parchus dros lawer o flynyddau, ac yn y flwyddyn 1863, derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys yn y Trifil, lle yr urddwyd ef.

COFNODION BYWGRAPHYDDOL.

DAVID STEPHENSON. Gweler hanes Rehoboth, Brynmawr.

JOHN DAVIES. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1789, mewn lle o'r enw Pantgwynarian, yn mhlwyf Penbryn, sir Aberteifi. Cafodd ei dderbyn yn Glynarthen yn 1799, gan Mr. Evans, Drewen. Nid oedd y pryd hwnw ond deng mlwydd oed. Aeth i Ferthyr pan yn lled ieuangc. Pan yr oedd yn son am symud i Ferthyr, dywedodd dynes dduwiol iawn oedd yn aelod o'r un eglwys ag ef, a'r hon oedd yn chwaer i'r nodedig Rees Davies, y Glunbren, "Wel Shoni bach, y mae arnaf fi ofn y colli di dy grefydd yn Merthyr." Atebodd yntau, "Os wyf wedi cael crefydd iawn nid oes digon o allu yn uffern i'w blotio hi allan." I Ferthyr yr aeth, ac yn mhen rhyw faint o amser symudodd oddi yno i Rhymni, a chafodd y fraint o gadw ei grefydd yn mhob man. Yr ydym yn anhysbys o'r amser y dechreuodd bregethu, ond yr oedd wedi priodi cyn hyny. Wedi iddo ddechreu pregethu teimlai fod arno angen mwy o addysg nag oedd wedi gael, a chan ei fod mewn amgylchiadau gweddol gysurus, aeth i'r ysgol i Ferthyr. Bu yn cerdded o Rhymni yno bob dydd am ddwy flynedd. Pan symudodd Mr. Stephenson o Rhymni i Nantyglo, anogodd yr eglwys i urddo John Davies yn weinidog yn ei le ef. Cydsyniasant a'r cyngor, ac urddwyd ef yn y flwyddyn 1828. Ychydig cyn amser ei urddiad anfonodd at yr hen chwaer, i sir Aberteifi, i hysbysu ei fod heb golli ei grefydd, ac i'w gwahodd hi i gyfarfod ei urddiad; a mawr oedd llawenydd yr hen wraig am y newydd. Adroddai yr hanes gyda phleser tra y bu fyw. Ni pharhaodd tymor gweinidogaeth Mr. Davies ond saith mlynedd. Yr oedd ei iechyd wedi rhoi ffordd yn fawr gryn amser cyn ei farwolaeth.

Gorphenodd ei yrfa ar y ddaear Hydref 1af, 1835, yn 46 oed. Claddwyd ef wrth gapel y Methodistiaid yn Rhymni, lle yr oedd ei wraig wedi cael ei chladdu er y flwyddyn 1823. Pregethwyd yn ei angladd gan Mr. M. Jones, Bethesda, Merthyr; a Mr. D. Stephenson, Nantyglo, oddiwrth Salm cxxx. 4—testyn a ddewisasid gan yr ymadawedig. Areithiwyd wrth y bedd gan Mr. Josuah Thomas, Adulam, Merthyr. Gadawodd Mr. Davies ddau o feibion ar ei ol. Y mae y ddau wedi marw, ond y mae saith o blant ar ol un o honynt, ac oll, fel y clywsom, yn aelodau yn nghapel y Graig, Rhymni.

Gwelsom Mr. Davies unwaith tua phymtheng mis cyn ei farwolaeth. Yr oedd ei iechyd wedi gwaelu yn fawr y pryd hwnw. Yr oedd yn rhyfeddol o barchus gan ei bobl, a galar cyffredinol yn eu mysg ar ei ol pan yr farw. Mae yn ymddangos ei fod yn ddyn nodedig o hynaws a charedi Yr oedd yn bregethwr melus a buddiol iawn, a bu yn foddion i enill llawer o bobl at yr Arglwydd yn y tymor byr y bu yn y weinidogaeth. Mae yn flin na byddai genym ychwaneg o ddefnyddiau i roddi hans helaethach am ddyn mor rhagorol. Nai i Mr. Davies yw Mr. John M. Davies, gweinidog Tyrhos a Llandudoch.

WILLIAM DAVIES. Yr oedd yn frawd i Mr. James Davies, gynt o Lanfaircaereinion, ac yn awr o America. Yn Llanwrtyd y ganwyd ef, ac yno y cychwynodd ei yrfa fel crefyddwr a phregethwr. Dechreuodd bregethu tua y flwyddyn 1817. Yr oedd y pryd hwnw dros bymtheg-ar-hugain oed. Urddwyd ef yn Ceidio, sir Gaernarfon, Tachwedd 6ed, 1823, pryd y gweinyddwyd gan ei frawd, James Davies, Llanfair; T. Lewis, Pwllheli; D. Griffiths, Bethel; D. Griffiths, Talsarn; ac E. Davies, Trawsfynydd. Bu yn llafurio yno gyda mesur helaeth o lwyddiant am oddeutu dwy flynedd ar bymtheg. Trwy ei offerynoliaeth ef yn benaf y sefydlwyd yr achos Annibynol yn Nefyn. Yn niwedd y flwyddyn 1838, symudodd i Fryngwran, Mon, lle y bu am tua chwe' blynedd. Symudodd oddiyno i Joppa, Caernarfon. Ni fu ond ychydig iawn o amser yno, canys yn y flwyddyn 1846, symudodd i Seion, Rhymni, lle y bu, fel y gwelsom, tua thair blynedd. Ar ei ymadawiad o Rhymni, derbyniodd alwad oddiwrth yr eglwys yn Salem, Machynlleth. Achos lled wan oedd yno. Yn y flwyddyn 1853 penderfynodd yr eglwys fechan hono ymuno a'r fam-eglwys yn nghapel y Graig, ac felly, darfu cysylltiad Mr. Davies a hwy. Symudodd o Fachynlleth i Gaernarfon, ond nid i gymeryd gofal unrhyw eglwys. Ni bu yn weinidog sefydlog mewn un man er y pryd yr ymadawodd o Fachynlleth. Yn y flwyddyn 1862, symudodd ef a'i deulu o Gaernafon i'r Brynmawr, cymerodd ei le fel aelod yn Bethesda, a bu yn pregethu yn achlysurol yno, ac mewn lleoedd eraill yn yr ardal, cyhyd ag y parhaodd ei nerth. Bu farw Ionawr 6ed, 1868, yn 88 oed, medd ein hysbysydd, a chladdwyd ef yn mynwent Carmel, Cendl.

Er fod Mr. Davies yn lled hen pan y dechreuodd bregethu, yr oedd yn feddianol ar lawer o gymwysderau i fod yn bregethwr derbyniol a buddiol, ond yn ei flynyddau diweddaf, o herwydd ei henaint a'i dlodi, yr oedd wedi myned yn lled ddiddefnydd. Bu, fel y nodasom, yn ddefnyddiol iawn yn Ceidio, Nefyn, a'r cylchoedd, ond ni bu fawr lewyrch arno yn un man ar ol ei ymadawiad oddi yno. Yno, mae yn debygol, yr oedd ei le ef, ac ymddengys iddo groesi Rhagluniaeth wrth symud oddi yno. Gwiriwyd geiriau y gwr doeth yn ei hanes ef, fel yn hanes miloedd eraill: "Gwr yn ymdaith o'i le ei hun, sydd debyg i aderyn yn cilio o'i nyth."^[1]

Nodiadau

1. Cawsom y rhan fwyaf o ddefnyddiau yr hanes blaenorol mewn llythyrau oddiwrth Mr. Davies, Rhymni; Mr. Davies, Tyrhos; a Mr. John Phillips, Brynmawr.