Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Rhostryfan

← Talsarn

Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley

Carmel

RHOSTRYFAN (HOREB).^[1]

CYN cyrraedd gorsaf y Dinas, ar y ffordd o Gaernarvon i Lanwnda, y troi'r i fyny at Rostryfan. Troir oddiar yr un ffordd at Frynrodyn ychydig ymhellach ymlaen, ac wedi myned beth ymhellach na Brynrodyn y troir i fyny ymhentref y Groeslon at Carmel a Cesarea. Yr oedd y ffyrdd hyn i'r mynydd yn lled anghynefin ychydig cyn cyfnod y capelau. Cododd y capelau hynaf ar y prif-ffyrdd.

Yr oedd er hynny bregethu achlysurol yn yr ardal er yn fore, fel y gwelwyd eisoes ynglyn â hanes Brynrodyn. Edrydd Robert Jones Rhoslan am dorf wedi dod ynghyd ar brynhawn Sul i wrando pregeth yn yr ardal hon. Yr oedd gan amaethwr gerllaw darw a arferai ruthro yn erchyll, fel yr ofnid myned yn agos ato. Trodd y gwr yr anifail hwn ar y gynulleidfa, a deuai ymlaen dan ruo tuag at y dorf. Ynghanol cynnwrf y bobl, pa fodd bynnag, wele'r tarw yn canfod buwch ennyd oddiwrtho, ac yn rhedeg ar ol honno. Gwel Robert Jones yn yr amgylchiad hwn gyflawniad o addewid yr Arglwydd i'w bobl, pan addawa wneuthur amod drostynt âg anifeiliaid y maes. Ac edrydd hefyd ddarfod i'r tarw hwnnw ymhen tro o amser ruthro ar ei berchen, gan ei gornio yn ddychrynllyd, fel mai o'r braidd y diangodd efe am ei einioes. Mynegid i awdwr Methodistiaeth Cymru gan y gwr ei hun, ddarfod iddo ef yn fachgen gael ei ddanfon gan ei dad i gyfarfod Robert Jones Rhoslan ar ryw Sul, i'w arwain ef i'r capel, y tro cyntaf y bu efe ynddo, a'r tro olaf hefyd, fel y tybid. Wrth fyned heibio ryw fan neilltuol, ebe'r hen wr: "Yn y fan yma yn rhywle y mae'r garreg y byddem ni yn sefyll arni i bregethu er's llawer dydd. Yr oeddwn i yma ar ryw dro, pryd yr oedd yma ryw ddyn a arferai wneud. gograu, o'r enw Erasmws, wedi myned i ben y garreg i'm rhwystro i; ond fe ddaeth rhyw ddyn arall o'r enw William Pugh Penisa'r rhos, ac a ddygodd het Erasmws oddiar ei ben, ac a'i taflodd ymaith dros ben y gynulleidfa. Bu raid i'r gogrwr fyned i ymofyn ei het, a chefais innau fyned i ben y garreg." Adroddir ymhellach ddarfod i Griffith Llwyd ddwyn baich o wair i'r stabl ar nos Sadwrn ar gyfer ceffyl Robert Jones. Hysbyswyd Robert Jones gan dad y llanc a'i hebryngai, mai mab oedd y Griffith Llwyd hwn i'r gwr a ollyngodd ei darw corniog ar y gynulleidfa gynt. Nid hwn oedd yr unig dro y darfu i fab erlidiwr droi yn achleswr crefydd, megys y mae hanes Josiah mab Amon ac eraill yn ol hynny yn dangos.

Yr oedd y garreg grybwylledig ar derfyn tiroedd Ty'nffrwd a Bryntirion, gerllaw y ffordd sydd yn awr yn arwain i gapel Rhostryfan oddiwrth gapel y Wesleyaid, yng nghwrr isaf gorllewin yr ardal. Clywodd Mr. Gwynedd Roberts y Parch. W. Williams Glyndyfrdwy yn dweyd fod y garreg wedi ei hen falurio, a'r darnau yng nghloddiau meusydd Ty'nffrwd.

Nid oedd unrhyw le addoliad y pryd hwn yn yr ardal. Yn y plwyf i gyd nid oedd namyn eglwys Llanwnda ac eglwys Anibynnol Saron, yr olaf ym mhen isaf y plwyf. Fe ddywedir fod oddeutu ugain o'r ardal hon yn aelodau yn eglwys Brynrodyn at ddiwedd y ddeunawfed ganrif. Cyn sefydlu eglwys Brynrodyn yr oedd Sadrach Griffith Cae cipris ac Elinor ei wraig, a William Griffith Geginfain ac Elinor Morris ei wraig yn aelodau yn Llanllyfni (Meth. Cymru, II. 218, nodiad). Elai y rhai'n ynghydag eraill yn fwy neu lai cyson i wasanaeth y bore yn eglwys Llanwnda.

Yr oedd William Griffith ac Elinor Morris yn byw yng Nghefn y paderau yn 1804-5, lle sydd gerllaw y man y saif y capel arno yn awr. Erbyn hynny, mae'n ddiau eu bod yn aelodau ym Mrynrodyn. Buont ar un adeg yn teithio i Glynnog i wrando pregethu, pellter o wyth milltir neu ragor. Symudasant o Gefn y paderau i Lwyn y gwalch, yn agos i Frynrodyn. Goroesodd William Griffith ei wraig rai blynyddoedd. Yn niwedd ei oes fe drigai yn y Pwrws, rhes o dai bychain a adeiladwyd gan y plwyfolion yng nghwrr isaf gorllewin Rhostryfan. Y Beibl a Gurnall oedd llyfrau y naill a'r llall o'r ddeuddyn hyn.

Mr. Gwynedd Roberts sy'n nodi allan y cymeriadau boreuol hyn. Sonia ef am Elinor Roberts Bodgarad, a gyfrifid yn flaenffrwyth yr Efengyl yn y fro. Teithiodd i Frynrodyn am 30 mlynedd, bum milltir o ffordd rhwng myned a dod, a hynny hyd lwybr garw a llaith, a rhan fawr ohono yn unig iawn. Yr oedd yn wraig dra chrefyddol. Cedwid y ddyledswydd deuluaidd ganddi gyda chysondeb. Elizabeth Evans Hafoty tŷ newydd, hefyd, a wnelai hynny, ac amryw eraill o'r un cyfnod. Ann Williams a ddaeth drwy briodas o'r Trillban, Clynnog, i'r Wernlas ddu. Ei henw a fu yn berarogl am flynyddoedd lawer. Henry Roberts Caehen a hithau oeddynt gyfeillion mynwesol. Ar eu ffordd adref o'r seiat ym Mrynrodyn, elai'r ymddiddan am "y pethau," ac er meithder ac afrwyddineb y ffordd, cyrhaeddent adref i'w teimlad eu hunain. yn ddiatreg. Bu Ann Williams farw yn lled gynnar yn y ganrif ddiweddaf. Ym more'r ganrif gostyngodd Elizabeth Lewis Caerodyn ei gwddf i'r iau yn gynar ar ei hoes, ac a fu yn hynod amlwg mewn duwioldeb. Mary Parry, ail wraig William Roberts Tan y gelynen, yn fuan wedi ei hail briodas a ddechreuodd gael blas ar wrando'r Efengyl, ac a fu ffyddlon hyd angeu. Evan Llwyd, mab Tanybryn, a'i wraig Jane, a fu'n preswylio am ysbaid yn Hafoty penybryn. Pan oedd y rhieni allan un diwrnod, aeth y plant â chanwyll dan y gwely i chwilio am ryw degan chware. Cymerodd y gwely dân, a llosgodd y tŷý a chwbl o'r dodrefn. Diangodd y plant gyda'u bywyd. Wedi hyn, adeiladodd Evan Llwyd dŷ ar y comin a'i ddwylaw ei hun, a gwnaeth ddodrefn iddo â'i ddwylaw ei hun yr un modd. Enw'r tŷ yw Glanygors. Y mae'r tŷ hwn tua hanner milltir i'r dwyrain o gapel Rhosgadfan. Agorwyd llygaid Evan Llwyd wrth wrando ar John Huxley yng Nghaehen ar y noswaith o flaen y Nadolig, 1814. Yr oedd ganddo tua thair milltir i'r seiat ym Mrynrodyn, a theithiodd y ffordd yn lled gyson, yn ol arfer crefyddwyr y dyddiau hynny, am y chwe blynedd oedd yn weddill o'i oes, a bu ei gynydd mewn crefydd yn eglur iawn.

Dywed y Parch. W. Williams Glyndyfrdwy yng Nghofiant Edward Williams, mai William Edward oedd un o'r rhai cyntaf i gau allan y comin. Efe a gododd Cae'mryson yn y dull hwnnw, yn lled agos i ddiwedd y ddeunawfed ganrif, canys yno yn lled fuan ar ol ei adeiladu y ganwyd ei ail fab Edward ym mis Mehefin, 1799. Ann Williams, gwraig William Edwards, a ddaeth i broffesu crefydd yn gyntaf o'r ddau. Yn 1800 y bu hynny, ar ol pregeth gan Lewis Morris sir Feirionnydd ym Mrynrodyn, ar y geiriau, "Ti a bwyswyd yn y cloriannau ac a'th gaed yn brin." Toc ar ol y wraig y daeth y gwr. Elai'r ddeuddyn yn gyson i'r moddion i Frynrodyn Sul a gwaith.

Dywedir yng Nghofiant Edward Williams nad oedd unrhyw fath ar ysgol ddyddiol yn ardal Rhostryfan pan oedd efe yn blentyn, sef ym mlynyddoedd cyntaf y bedwaredd ganrif ar bymtheg, ac ma drwy'r ymneillduwyr y dygwyd ysgol felly gyntaf yma. Yr oedd math ar ysgol, pa fodd bynnag, yn cael ei chynnal yn eglwys y llan, bellter ffordd oddiyma. Ffynnai yr hen arferion cynFethodistaidd yn yr ardal ar ddechreu'r ganrif. Ar ol y gwasanaeth fore Sul yn y llan, elai'r ieuenctid a gyrchai yno i ofera. Un o'u cyrchfannau, ebe Mr. Gwynedd Roberts, oedd Tanygaerwen, sef ychydig i'r dwyrain o'r man y saif y capel. Deuid yno o wahanol fannau, ac yn eu plith byddai rhai amgen nag ieuanc. Adroddid chwedlau'r tylwyth teg ac ystorïau masw, a cheid yno'r ddawns a gwahanol fath ar chware. Cyrchfan arall oedd wrth Gamfa'r ystol.

Oddeutu 1804 y codwyd ysgol Sul gyntaf yn yr ardal, mewn hen dŷ diaddurn, a elwid y Muriau, ar gyfer y Felin Frâg, ar dir y Wernlas wen. Nid oes ond prin olion o'r tŷ yn aros. Mari'r Muriau, fel y dengys ei henw, oedd y trigiannydd, a chyda hi ei hen fam oedrannus. Griffith Jones Cae hen oedd yr arolygwr, a chynorthwyid ef gan William Williams Bodaden a William Edward Cae'mryson. Cynelid rhai dosbarthiadau yn y Felin Frâg a'r Tŷ uchaf, dau fwthyn bychan o fewn ergyd carreg i'r Muriau, ond mewn cyfeiriadau gwahanol. Deuai'r dosbarthiadau ynghyd i'w holi ac i adrodd y Deg Gorchymyn. Aeth mam Mari Jones y Muriau yn rhy wael o'r diwedd i allu goddef swn yr ysgol, a gorfu ei rhoi i fyny ymhen dwy flynedd o amser. Edward William ydoedd un o'r rhai a ddysgodd ddarllen yn ystod yr amser hwnnw. Wele ei ddisgrifiad ef o'r arolygwr: "Cofiwn am ei agwedd ddifrifol yn holwyddori yn niwedd yr ysgol, gan son am yr anuwiol yn y farn, fel y bydd ei wyneb yn casglu parddu, a'i liniau yn curo ynghyd. Safai ar ganol y llawr pridd, a thua deg ar hugain o blant o'i amgylch, yn gwrando arno ac yn ei ateb yn ol eu gallu, heb demtasiwn i gellwair ar neb. Yr hyn oedd bwysig ar ei feddwl oedd cael y colledig at y Ceidwad. Mynych y rhoddai'r geiriau hynny allan i'w canu, Dyma Geidwad i'r colledig.' Wedi rhoi'r ysgol i fyny, elai'r plant i chware megys cynt ar y Suliau."

Ail agorwyd yr ysgol ymhen ysbaid yn Nhy'n y weirglodd, tŷ ymhen uchaf tir Bodaden, a breswylid gan Griffith Jones a'i wraig Elin Prys. Yn lled fuan, fel y dywedir, symudwyd oddiyno i Caerodyn, lle yn uwch i fyny, ac a breswylid gan John a Hannah Jones. Symudwyd o Gaerodyn i Benlan uchaf, ynghwrr isaf yr ardal, sef tŷ Griffith Prichard, a ddaeth yma o dŷ capel Brynrodyn ychydig cyn hynny. Aroswyd yma hyd 1816, sef ystod tair blynedd. Yma yr oedd yr ysgol pan fu farw Charles, a chofiai Edward Williams am y canu mawr yn yr ysgol ar farwnad Dafydd Cadwaladr i Charles. Yn 1816 aeth y Tŷ uchaf yn wag, a chymerwyd ef ar ardreth i amcan yr ysgol. Rhowd pulpud bychan ynddo, a chodwyd y ffenestr yn uwch i fyny. Ceid pregeth yma yn achlysurol. Fe gynelid seiat yma ar dro, ynglyn â'r pregethau y mae'n debyg. Dywed Mr. Gwynedd Roberts y cynelid yr ysgol yn y tŷ uchaf yr un adeg ag y cynelid hi ym Mrynrodyn, ac y cynelid cyfarfod gweddi pan fyddai un ym Mrynrodyn, a thybia mai dyma'r adeg y ceid ambell seiat. Fe gynelid seiat, pa ddelw bynnag, ar brydiau, ar ol pregeth, mewn mannau nad oedd eglwys reolaidd wedi ei sefydlu eto. (Cymharer Cofiant Edward Williams, t. 17-20.) Fe gynelid ysgol hefyd, a dybir ei bod yn un o'r rhai hynaf yn y wlad, yn Bwlch-y-llyn bach, yn ardal Cesarea. Symudodd honno drachefn i'r Dafarn Dyweirch. Ymhen amser ymwahanodd honno drachefn yn ddwy, y naill gyfran yn myned i Caehaidd mawr, a'r gyfran arall i Gae'rodyn bach. Ymunodd y gangen olaf yn y man â'r Tŷ uchaf. Chwalwyd ysgol Caehaidd ymhen blynyddoedd, ac aeth yr aelodau i'r Brynrodyn a Carmel a Rhostryfan. (Canml. Ysgolion Clynnog ac Uwchgwyrfai, t. 19.)

Y wirf a ddodwyd yn y trwyth, ac a barodd iddo risialu ydoedd Griffith Jones Caehen, a ddaeth yma yn 1809. Yr oedd rhyw gyffyrddiad o'r tywysog arno ef. Dafydd Jones, gwas yng Nghaehen, ac aelod eglwysig yn y Waenfawr, oedd wedi dechre o'i flaen ef. Edrydd Mr. Gwynedd Roberts ddarfod iddo weled ysgrif of eiddo Robert Jones Bryn y gro yn 1868, ac yn ol honno mai Dafydd Jones wrth weled anuwioldeb ieuenctid yr ardal a gyffrowyd yn ei ysbryd i gychwyn, gyda chynorthwy eraill, yr ysgol yn y Muriau. Tybir ddarfod iddo adael yr ardal oddeutu yr adeg y daeth Griffith Jones Caehen yma. Adwaenid ef yn ddiweddarach fel Dafydd Jones Beddgelert, y pregethwr. Yng Nghae'rodyn fe flaenorid gan William Dafydd Cae'rodyn mawr, sef tad David Williams Tanyrallt, a thaid William David Williams, yn awr yn flaenor yn Rhostryfan; Owen Eames Caehaidd mawr; William Edward Cae'rmryson. Bu Owen Roberts Bodgarad yn aelod o'r ysgol hon. Tad ydoedd ef i Mr. Robert Owen Roberts, yn awr yn flaenor yn Rhostryfan, ac i Mr. William Roberts, yn awr yn flaenor yn Engedi, Caernarfon. Pan gynelid yr ysgol yn Penlan uchaf yr oedd Griffith Prichard, gwr y tŷ, yn un o'r rhai blaenaf ynglyn â hi. Tybir mai achos arosiad byrr yr ysgol yn Nhy'n y weirglodd ydoedd symudiad Griffith Jones, gwr y tŷ, i Lanberis. Cofnodir y bu'r Parch. William Hughes Bryn beddau, ar ol hynny o Saron, Llanwnda, gweinidog gyda'r Anibynwyr, o fawr wasanaeth i'r ardal yng nghyfnod yr ysgolion hyn.

Yr oedd tair milltir o ffordd o ganol yr ardal i Frynrodyn, ar y naill du, ac i Waenfawr, ar y llall. Gyda chynnydd graddol yr ysgol, fe godai'r awydd yn nheimlad pawb am gapel iddynt eu hunain. Yr oedd, er hynny, wahaniaeth barn am y lle. Dadleuai rhai dros y fan y safai'r maen arno, lle traddodid pregethau gynt. Yr oedd rhai eisieu'r pulpud yn union yn y fan honno. Dadleuai rhai o blaid ei gael ar dir Bryntirion, lle gollyngodd John Llwyd ei darw rhuthrog gynt at y gynulleidfa. Dadleuai rhai eraill dros fangre y capel presennol. Gyda'r rhai olaf yma y dadleuai gwraig Bodgarad, am y buasai raid iddi fyned drwy'r afon deirgwaith ar y Sul i dir Bryntirion, am nad oedd pontydd dros yr afon yno y pryd hwnnw. Dadl Bodgarad a'r lleill o'r un ochr a orfu. Dadl arall oedd am faintioli'r capel. Dadleuai rhai dros 30 troedfedd wrth 26, neu 26 wrth 20 o'r tu fewn i'r muriau. Gwelai eraill hynny'n ormod. Yn y Cyfarfod Misol, cynygiodd William Roberts Clynnog dynnu llathen oddiwrth y lled a'r hyd crybwylledig, a hynny a orfu.

Yn 1821 y codwyd y capel. Yr oedd llofft fechan ar un talcen, a grisiau o'r tuallan yn arwain iddi. Rhyw gymaint yn ddiweddarach y rhoddwyd hwy. Wyneb y capel at yr afon Fenai. Dau ddrws a dwy ffenestr yn y wyneb, a dwy ffenestr yn y cefn. Yr oedd tŷ bychan yn y pen gogledd-ddwyreiniol. Yr oedd un sêt o amgylch ar y llawr, a choed yn waelod iddi. Meinciau ar y gweddill o'r llawr, a'r llawr hwnnw yn bridd. Goleuid canwyllau pan fyddai angen, ac yr oedd dyn wrth ei swydd yn gofalu am hynny, cystal ag am dorri pen y pabwyryn yn awr a phryd arall yn ystod y gwasanaeth, pryd y byddai'r difeddwl yn ei ddilyn â'u llygaid o babwyryn i babwyryn, er blinder i ambell bregethwr go fyw ei deimlad. Cludid y defnyddiau at adeiladu yn rhad gan yr amaethwyr, a thrinid y cerryg toi yn rhad gan y chwarelwyr. Cydweithiodd yr ardalwyr yn gyffredinol, hyd yn oed y rhai pellaf oddiwrth grefydd, gyda chodi'r capel newydd. Enw'r capel ydoedd Horeb.

Yn ol Edward William, fe ddechreuwyd pregethu yn y capel, a chynnal moddion eraill o ras yn niwedd 1821 (t. 27). Dywed ef y bwriai hi wlithlaw tyner y Sul yr agorwyd y capel. Daeth i fewn iddo gynulleidfa dda cyn yr amser, sef deg y bore. Robert Owen y Rhyl oedd i wasanaethu. Sicrhae Robert Owen fod Michael Roberts yng nghyfarfod yr agoriad. Yn ol Mr. Gwynedd Roberts, nid oedd cofion ond am oedfa'r bore, a gwasanaeth Robert Owen. Tra yr oeddid yn disgwyl am y pregethwr, rhoes Griffith Ellis, mab y Cyrnant, bennill allan i'w ganu, y mawl cyhoeddus cyntaf a fu o fewn y muriau, a thebyg fod Robert Owen yn myned drwy'r daith y Sul hwnnw.

Yr oedd diwygiad Beddgelert drosodd erbyn hynny. Ar ol sefydlu'r eglwys, pa fodd bynnag, fe ymunodd amryw â hi ag oedd wedi dod dan ei ddylanwad. Fe ddywedir mai 12 oedd rhif y brodyr yn unig ar sefydliad yr eglwys. Yr oedd 32 mlynedd wedi myned heibio er adeiladu capel Brynrodyn, ac yr oedd Sadrach a William Griffith, a'r ddwy Elinor eu gwragedd, yn aelodau yn Llanllyfni, fel y gwelwyd, cyn hynny. Gyda phellter ffordd oddiwrth eglwys, nid oedd namyn y rhai mwyaf selog yn ymaelodi.

Mae'r traddodiad yn aros na chafwyd y 12 crybwylledig yn hollol deg. Dodwyd enw John Hughes mab John Hughes Cae hen, a thad Mr. Richard Jones Hughes, i lawr, sef maban y pryd hwnnw. ym mreichiau ei fam, er mwyn cael y rhif cyfrin deuddeg ar sefydliad yr eglwys. Dichon mai mymryn o ddifyrrwch oedd hynny, yn tarddu o asbri yr ysgrifennydd, pwy bynnag ydoedd, a'r lleill yn gwenu ar ei ffansi. Heblaw y deuddeg brawd yr oedd amryw chwiorydd. Mae Mr. John Williams yn rhoi rhestr yr aelodau fel yr ydoedd yn lled fuan ar ol sefydliad yr eglwys. Dyma'r rhestr: Griffith Jones Cae hên, William Ifan Tŷ'r capel, William Dafydd Cae'rodyn, William Edward Cae'mryson ac Ann Williams ei wraig, Griffith Prichard Penlan ac Elsbeth Williams ei wraig, William Jones Terfyn, William Williams Bodaden, William Hughes Tyddyn y berth, Ellis Jones Tryfan bach a Mali Wiliam ei wraig, Thomas Williams Ty'nygadfan, John Hughes Cae hên, John Hughes y maban, Jane Williams, gwraig William Ifan, Mary Roberts Cae hen, Elsbeth Thomas Hafoty, Elinor Roberts Bodgarad, Marged Thomas Gaerwen, Elsbeth Evans Hafod Tŷ newydd, Marged Roberts Coed y brain, oll yn ddibriod, Mary Williams Coed y brain, Elinor Roberts siop Coed y brain, mam William Hughes y siop, Elinor Williams Terfyn, Jane Jones Minffordd, modryb chwaer ei fam i William Edward, Ann Jones Cae'rsais, mam y Dr. Hughes Tan y groeslon, Jane Williams, morwyn yn Bodgarad, Marged Jones (Williams), morwyn yn Tryfan bach, Elinor Jones Caehaidd. Y cyfan yn 30, heb adael allan y maban.

Yr oedd Griffith Jones a William Ifan eisoes yn flaenoriaid ym Mrynrodyn. William Edward oedd y dechreuwr canu cyntaf, yn ol rhai, cyn i Daniel Hughes ymgymeryd â'r swydd. Ellis Jones, y pregethwr cyntaf yma. Y pedwar brawd a enwir yn olaf, gan gynnwys y maban, ni ddaethant yn aelodau, yn ol rhai, am ryw bryd ar ol yr agoriad. Nid yw'n anichon mai deuddeg oedd rhif llawn yr eglwys ar ei chychwyniad, sef wyth brawd a phedair o chwiorydd, os nad oedd y maban yn un o'r nifer yno, nid hwyrach ar fronnau ei fam. Nid yw chwedl y maban, mwy na chwedlau cyntefig eraill, yn meddu ar ddilysrwydd pendant ym marn pawb yn ddieithriad. Dywed John Williams na fynnai W. Williams Glyndyfrdwy dderbyn mo chwedl y maban; ond dywed Mr. Gwynedd Roberts na chlywodd efe erioed mo'r amheuaeth lleiaf yn cael ei daflu ar ei dilysrwydd.

Yr oedd Ellis Jones y pregethwr yn frawd i Owen Jones Plasgwyn Eifionydd. Trwy ymbriodi â Mali Wiliam Tryfan bach, gwraig weddw, y daeth Ellis Jones o'r Plasgwyn i'r gymdogaeth yma yn 1822, neu oddeutu hynny. Pregethwr o ddawn melus odiaeth. Bu farw Rhagfyr 20, 1823, a chladdwyd yn Llandwrog, y Nadolig dilynol, yn 29 mlwydd oed.

Ymadawodd William Ifan i'r Ysgoldy, Llanddeiniolen, yn 1828, gan fyned i weithio i chwarel Dinorwig. Ar gais yr eglwys yr oedd wedi myned i fyw i'r tŷ capel ar agoriad y capel. Bu ei arosiad yma yn gaffaeliad i'r eglwys fechan. Yn ol Robert Jones Brynygro, ebe Mr. Gwynedd Roberts, ar ymadawiad Willami Ifan y dewiswyd Griffith Prichard yn flaenor yn ei le.

Profodd Rhostryfan yn gynnar o ddiwygiad 1830-2. Cyn y diwygiad araf oedd y cynnydd, rhyw un aelod yn y flwyddyn ar gyfartaledd yn ystod y saith mlynedd cyntaf, fe ddywedir. Tua'r flwyddyn 1829, yn ol Edward William, y dechreuwyd profi dylanwad y diwygiad. Nid oedd llawer o gyffro ynglyn âg ef. Ni chlywodd Edward William y fath ganu na chynt na chwedyn. Hugh Williams, y pryd hwn, oedd y prif arweinydd gyda'r canu. Yr adeg yma y daeth Thomas Williams Rhosgadfan a'i wraig Mary Jones yn aelodau; John Hugh, mab Mary Roberts Caehen o'i gwr cyntaf; Ann Owen, gwraig Griffith Wmffre; a Catrin Jones, gwraig Thomas Sion Abel; William Williams Tŷnewydd, bryd hynny, yr hwn a symudodd i'r tŷ capel yn 1828, sef tad John Williams Talybont. Cyfodwyd rhai gwŷr defnyddiol y pryd hwn. Yr hynotaf ond odid oedd Robert Williams, mab William Roberts Tanygelynen, o'i ail wraig, Mary Parry. Cynyddodd yn gyflym mewn gwybodaeth ddiwinyddol ymhell tuhwnt i'w gyfoedion. Ymhen amser ymfudodd i'r America, a daeth yno yn weinidog cymwys y Testament newydd. Ychwanegwyd y pryd hwnnw oddeutu 80 at yr eglwys, ac fe ddywedir na ddychwelodd mwy na rhyw un neu ddau ohonynt yn eu hol i'r byd. Daeth y tri chyntaf yr un noswaith yn 1829, sef O. Jones Brynmelyn bach a J. a H. Williams Cae'mryson. Deuai John Jones Talsarn yma y pryd hwn yn fynych i'r seiadau, ar un adeg bob wythnos braidd, i ymgeleddu'r dychweledigion. Dywedid mai un o'r pethau a fu'n foddion i ddeffro'r eglwys gyntaf oedd Cyfarfod Ysgolion a gynhaliwyd yn Llanllyfni, pryd y llefarodd John Jones yn erbyn arferion amhur gyda nerth oedd yn arswyd i'w wrandawyr. Yr oedd J. a H. Williams Cae'mryson yno fel cynrychiolwyr,er heb fod eto yn aelodau. eglwysig. Traddodwyd sylwadau John Jones ganddynt i'r ysgol. gyda'r fath ddwyster a difrifwch a fu'n ddeffroad i'r ysgol a'r ardal.

Yr oedd cyfarfod pregethu y Pasc wedi ei ddechre cyn y diwygiad. Cafwyd cyfarfod nodedig yn 1833, pryd y gwasanaethwyd gan Griffith Jones Tregarth, Cadwaladr Owen a John Jones Talsarn.

Sefydlwyd Cymdeithas Gymedroldeb a'r Gymdeithas Ddirwestol yr un noswaith. Daniel Jones Llandegai, fel y tybir, yma yn eu sefydlu. Ymunodd 15 â'r Gymdeithas Ddirwestol. Gwreiddiodd dirwest mor ddwfn yma yn y man fel nad anturiodd neb agor tafarn yn yr ardal yn unlle o'r pryd hwnnw hyd yn awr.

Fe ddywedir fod yr ysgol yn cynyddu yn y capel, ac y danghosid sel ynglyn â hi. Aeth William Hughes yr holl ffordd o Dyddyn y berth i chwarel Pen yr orsedd gyda chais at John Owen o'r Dafarn dyweirch, am iddo ddod yn athraw ar ddosbarth y meibion. Sonir am William Hughes yn myned i gyrchu disgyblion i'r ysgol o blith y chwareuwyr ar y llain wrth gamfa'r ystol, y pryd hwnnw'n gomin, yn awr yn rhan o ffridd Hafoty Tŷ newydd. Nid oedd neb i gael myned allan o'r ysgol hon heb diced gan yr arolygwr. Y ticed oedd ddernyn o bren tua thair modfedd o hyd a hanner modfedd o led, a niciau ar yr ymylon, yn dangos pa mor aml yr eid allan. Ticed ar gyfer pob un, gan hynny, debygir.

Oddeutu 1836-7, daeth Griffith Evans i Hafoty Wernlas. Yr oedd yn flaenor ym Moriah, Caernarvon, cyn hynny, a galwyd ef i'r swydd yma.

Rhy fychan ydoedd y capel cyntaf, hyd yn oed gyda'r ychwanegiad o lofft, o leiaf ar ol y diwygiad. Amserir yr ail gapel yn 1837-8. Yn ol y weithred, prynwyd darn o'r comin am £7 yn 1838, p'run a oedd y capel wedi dechre cael ei godi cyn hynny a'i peidio. Gwnawd yr hen gapel yn dŷ capel. Codwyd mur o'i fewn, a gwasanaethai un gyfran ohono fel cegin, ystabl a llofft ystabl. Gwnaed lle i gadw y cerbydau. Mesur y capel oddifewn oedd 16 llath, neu ynte 14 llath, wrth 12. Yn wynebu'r gogledd-ddwyrain, a dau ddrws yn y wyneb, gyda'r pulpud yn y canol rhyngddynt. Edrychid arno yn gapel mawr. Eisteddai 300 ynddo. Ebe Griffith Jones, Cae hen, "Ni geisiwn i John Elias yma i'w agor, gad i ni weld i lond o am unwaith." Gorffennwyd y capel; daeth John Elias i'r agoriad; a chafwyd ei lond o bobl. Ar ganol cyfarchiad, ebe John Elias, "Nac esgyned neb byth i'r areithfa hon ond gwir anfonedigion Duw!

Y Rhos a'r Bontnewydd yn daith flwyddyn agoriad y capel, sef 1838.

Yn 1839 y daeth Robert Owen yma o Nefyn. Yr ydoedd wedi bod yn gweithio yn ffactri y Tryfan pan oddeutu 20 oed. Yr ydoedd yn awr yn 40 oed.

Ychwanegwyd at yr eglwys yn ystod diwygiad 1839-40 rai dynion goleubwyll, ag y bu eu gwasanaeth o werth i'r eglwys. Oddeutu'r adeg yma, wrth ddarllen yn yr Actau am rifedi'r dis- gyblion fel ugain a chant, ebe Griffith Evans, "Tua'r un nifer ag ydym ni fel eglwys yn bresennol."

Cofrestru'r capel i weinyddu priodasau yn 1846, neu ddechre 1847. John ac Elizabeth Roberts Glanrafon oedd y ddeuddyn a briodwyd gyntaf. Robert Owen yn gweinyddu. Oddeutu'r un adeg y gwnawd tir y capel yn fynwent.

Yn 1846 ymfudodd William Williams Pantcoch i'r America. Yr oedd wedi symud oddiyma i Ffestiniog ers ychydig flynyddoedd cyn hynny. Gwnawd ef a John Williams Cae'mryson, Fachgoch ar ol hynny, yn flaenoriaid, fel y tybir, yn 1835, neu cyn hynny. Efe oedd y cyhoeddwr tra y bu yma. Ymsefydlodd yn y Blue Mounds, Talaeth Wisconsin, lle bu fyw hyd 1874. Bu farw Ionawr 11, 1883, yn 85 oed, yn y Bristol Grove, Talaeth Minnessotta. Gwr call, di-uchelgais. Aeth William Jones Muriau i Ffestiniog yr un adeg a William Williams. Gwr defnyddiol gyda'r ysgol Sul a'r canu.

Hydref 17, 1846, y bu farw Griffith Jones, wedi gwasanaethu yn y swydd am 52 mlynedd, yn hwy na neb arall yn Arfon ar y pryd. Yr ydoedd yn y swydd er yn 18 oed. Efe oedd y gwr blaenaf gyda'r achos yma yn ei gychwyniad, a pharhaodd y mwyaf ei ddylanwad yn ol hynny, ac yr oedd yn fwy ei ddylanwad yn yr eglwys na neb a fu ar ei ol. Efe oedd y cyhoeddwr ar ol William Williams. Yr oedd hefyd yn ysgrifennydd yr eglwys, ac nid ydys yn sicr nad efe oedd y trysorydd hefyd. Arweiniai ym mhob seiat. Yr oedd yn wr o ddylanwad yn y Cyfarfod Misol. Nodweddid ef gan dynerwch. Wedi glanhau y briw, fe dywalltai i mewn win ac olew. Geilw Robert Ellis ef yn hen flaenor ac apostol Rhostryfan. A dywed fod popeth blaenor llwyddiannus wedi cydgyfarfod ynddo, yn wr doeth, pwyllog, enillgar, yn fedrus i arwain yr eglwys ac i drin dynion. A dywed ddarfod iddo fagu cenedlaethau o bobl ieuainc. yn Rhostryfan nad oedd eu rhagorach, os eu cystal, yn sir GaernarYr oedd yn y capel Coch Llanberis ddau Griffith Jones yn wŷr hynod yr un cyfnod: aeth y naill i Hebron, a daeth y llall i Rostryfan, y naill a'r llall y gwŷr hynotaf yn eu gwahanol eglwysi o'r cychwyn. Pregethwyd yn ei noswyl gan Robert Owen ar Hebreaid xiii. 7, "Meddyliwch am eich blaenoriaid " (Job v. 17 ddywedir yn y Drysorfa), a'r noswaith ddilynol gan John Jones oddiar Hebreaid xi. 13, "Mewn ffydd y bu farw y rhai hyn oll." (Drysorfa, 1847, t. 159.)

1847-8, John R. Owen, mab Robert Owen yn dechre pregethu.

Ceir byrr-gofiant yn y Drysorfa (1847, t. 190) i Ann Williams, gwraig William Edwards Cae'mryson. Bu hi farw Ionawr 19, 1847, yn 75 oed, wedi bod yn aelod am 47 mlynedd. Ei hoff bleser oedd darllen y Beibl hyd nes aeth yn rhy wan i graffu arno. Dywediad o'i heiddo: "Nid wyf yn leicio fod trwch y peth lleiaf mewn bod rhwng fy enaid tlawd a'r maen sydd wedi ei osod yn Seion." Ei chladdedigaeth hi y cyntaf ym mynwent newydd Rhostryfan.

Yn 1847 y dewiswyd Ellis Jones Glanrafon a John Williams Ty'nyrhosgadfan yn flaenoriaid.

Dyma'r taliadau am Ionawr 1847: Traul y tŷ, 11s.; casgl misol, 1s.; talwyd i Hugh Jones am lo, 13s.; Morris Roberts, 4s. ; Cadwaladr Owen, 2s.; John Owen, 4s.; Moses Jones (heb ddim. gyferbyn-heb ddod i'w gyhoeddiad mae'n debyg). Cyfanswm, £1 15s. Derbyniadau, £2 0s. 8c. Rhodd at Gyfarfod Misol Hydref, 5s.

Adgyweiriwyd y capel yn 1848. Yn ei ffurf wreiddiol, ebe Mr. John Williams, nid oedd nenfwd ynddo. Dodwyd nenfwd i mewn yn ddiweddarach. Dodwyd awrlais, hefyd, ar y pared. Dywed yr un awdurdod am yr awrlais hwnnw, nad oedd modd ei gael i gadw'r amser, er ei ddanfon i Humphrey Williams o'r Waenfawr i'r perwyl hwnnw. Dodwyd rhai pwysau yn ychwaneg of haiarn yn ei rombil yn ofer ac am ddim. Eithaf tebyg fod y fath beth a chythraul yr awrleisiau yn bod, er na soniodd Williams o'r Wern ddim am dano.

Yr oedd ysgol ddyddiol wedi bod yn cael ei chynnal yn llofft y tŷ capel gan Ellis Thomas. Mae Mr. Williams yn tybio ddarfod iddo glywed fod Ellis Thomas yn derbyn rhyw gymaint o drysorfa'r capel, yn ychwanegol at arian y plant. Gwr diniwed. Difyrrwch gan y plant fyddai ei ddwyn ef ar eu hysgwyddau yn ystod yr awr ginio o amgylch y capel dro ar ol tro. Ymadawodd ef oddeutu 1845-6. Elai rhai o'r plant yn ol hynny i ysgol eglwys y Bontnewydd, eraill i ysgol William Jones Felinforgan, ger Brynrodyn. Yn 1849 penderfynwyd mewn pwyllgor wedi ei ddewis gan y gynulleidfa gael ysgol fwy effeithiol na dim a welwyd o'r blaen. Trwy gyfryngiad John Phillips Bangor, fe ddaeth Benjamin Rogers yma fel ysgolfeistr o Abergele. Cynhaliwyd yr ysgol yn y capel. Yr oedd yn angenrheidiol wrth ddodrefn ysgol ar ei chyfer, a cheisiwyd hwy. Cynhaliwyd yr ysgol yn y dull hwn am tua phum mlynedd. Yn nechre 1855, adeiladwyd ysgoldy lle saif Bron einion yn awr, digon eang i gynnal gryn gant o blant. Ni chafwyd cynorthwy y llywodraeth, am nad oedd yr ysgol wedi ei hadeiladu yn unol â chynlluniau yr awdurdodau.

Dyddiau Griffith Prichard a nesasent i farw. Tuedd go gref at y dibris a'r cellweirus. Diarddelwyd o'r eglwys ar un amgylchiad. Bu'n aelod ffyddlon yn ol hynny hyd y diwedd yn 1849. Gwr o lais ystwyth a soniarus, ac yn ddawnus ei ymadrodd, ac yn gallu deffro awch disgwylgar yn y gwrandawyr yn ei dymor cyntaf.

Symudodd Robert Owen i Lanrhuddlad Môn oddeutu 1850, wedi bod yma ers 1839. Ar Galanmai 1849 y symudodd efe ei drigias o Is-Horeb i Fryn Horeb, ebe John Williams. Yn ystod yr 11 mlynedd, neu oddeutu hynny, y bu efe yma, yr oedd ei wasanaeth i'r achos o lawer o werth. Yr oedd gwasanaeth ei wraig, Jennet Owen, hefyd, yn werthfawr i'r lle. Bu yma gyfarfod gweddi ganol dydd ar un diwrnod o'r wythnos am rai blynyddoedd gan y merched, a Jennet Owen a arweiniai yn hynny. Gwnaeth Robert Owen waith neilltuol gyda'r plant yma. Elai gyda'r plant drwy hanesion hynotaf yr Hen Destament a'r Newydd yng nghorff y blynyddoedd yn ei ddull deheuig ei hun. Fe deimlai'r plant awydd aniwall am y cyfarfodydd. Ymhlith y tô o blant a godwyd ganddo yr oedd Griffith Davies, ar ol hynny y cyfrifydd o Lundain; John Thomas, a ddaeth yn flaenor yma; a neb amgen na Glasynys, fel yr adweinid ef wedi hynny; a William Williams Glyndyfrdwy. Ni pharhaodd i gynnal y cyfarfodydd hynny ond am rai blynyddoedd. Holai'r plant pan fyddai adref am y Sul. Elai i'r fath gyfeiriad a phum synwyr dyn, ac yn ei ddull ef o drin y pwnc arosai y wers yn anileadwy ar gof pawb o'r bron. Dywed Mr. Gwynedd Roberts fod y rhai ddysgwyd yn blant gan Robert Owen, a oedd yn aros yno yn ei amser ef, yn meddu ar gydnabyddiaeth eithriadol fanwl â hanesiaeth ysgrythyrol. Efe a wnaeth lawer dros ddirwest, gan gynnal cyfarfodydd dirwestol drwy'r ardaloedd cylchynol mor bell a Chlynnog. Elai a chôr ieuainc i'w ganlyn, a gwnelai i un neu gilydd ohonynt draddodi araeth. Perchid ef gan hen ac ieuanc yn y lle. (Cofiant Robert Owen, Apostol y Plant, gan Owen Hughes, 1898.)

Yn 1854 y gwnawd David Williams Tanrallt yn flaenor. Mawrth 29, 1855, bu farw John Williams Fach goch, yn 53 oed. Efe a William Williams oedd y rhai cyntaf a ddewiswyd yn flaenor- iaid gan yr eglwys ei hun. Yr oedd hynny, fel y bernir, yn 1835 neu gynt. Mab i William Edward Cae'mryson oedd ef. Ei dad yn un o sefydlwyr yr ysgol yma, a'i fam yn un o'r merched mwyaf rhinweddol a duwiol. Yr oedd eu plant, yn bump o feibion a dwy o ferched, yn golofnau yn yr eglwys, ac wedi hynny mewn mannau eraill. Y ferch Catherine ydoedd fam William Williams Glyndyfrdwy. Cadwai hi ddyledswydd yn rheolaidd nos a bore. Y ferch arall, Ellen, oedd un o'r cantoresau blaenaf yn yr ardaloedd. Yn 27 oed yr ymunodd John Williams â'r eglwys. Bu ynddo ef ryw duedd at wylltineb, ond cafodd dro amlwg yn 1829. Yr ydoedd yn chwarelwr medrus. Meddai ar gof eithriadol dda, ac yr oedd ganddo ddawn siarad naturiol. Yn wr o ddylanwad ar eraill. Ofnid a pherchid ef yn y chwarel. Yn wr o ffyddlondeb diball yn yr eglwys. Pan ddywedid wrtho ei fod yn rhy wael i fyned i'r capel, bellter o ffordd, atebai yn ol, "Na, fe ddaw yn anhaws eto." Dim yn ormod ganddo i'w wneud er mwyn yr achos. Go lym mewn disgyblaeth. Neilltuol mewn gweddi. Parod fel siaradwr ar amrywiaeth o bynciau, megys cerddoriaeth a dirwest. Yn niwedd ei afiechyd, yr adnod honno yn fynegiad o'i brofiad, "Ti a gedwi mewn tangnefedd heddychol yr hwn sydd a'i feddylfryd arnat ti." (Drysorfa, 1856, t. 27.)

Yng nghofnodion y Cyfarfod Misol ym Meddgelert, Mehefin 13, 1853, fe geir a ganlyn: "Cyfeillion Rhostryfan yn gofyn cennad i helaethu eu capel. Dymunwyd ar y Parch. J. Jones Talsarn a Mr. Meyrick Griffith Brynrodyn fyned yno i gynllunio'r adeilad, ac edrych faint fydd y draul, ac ymdrechu cael gwybod faint wneiff y gynulleidfa gasglu yn yr ardal tuag at yr amcan. Bod rhyddid iddynt ddefnyddio'r £50 mewn llaw at y ddyled newydd, gan adael gweddill yr hen ddyled hyd amser ar ol hyn."

Yn 1855-6 fe adgyweiriwyd y capel. Chwalu un ochr, a chodi talcen newydd, nes bod yr hyd blaenorol yn lled iddo bellach. Codwyd yr ochr bum llath er gwneud y talcen newydd. Yn cynnwys 150 yn ychwaneg. Golwg dipyn yn chwithig oedd arno yn awr, fel mai prin y gallai dieithriaid wneud allan beth ydoedd. Ei fesur oddifewn, 19 llath wrth 12. Un drws mawr ar y wyneb yn lle'r ddau blaenorol.

Daeth John Roberts y pregethwr yma o Lanllechid i gadw ysgol yn 1856. Symudodd i Ddinbych y flwyddyn ddilynol, fel golygydd neu is-olygydd y Faner.

Awst 8, 1856, bu farw Griffith Evans, yn 72 oed. Pan oddeutu 25 oed fe'i hargyhoeddwyd dan bregeth Michael Roberts yn Llanrug ar Deuteronomium xxxiii. 27, "Dy noddfa yw Duw tragwyddol." Credwyd pan welwyd ef yn y seiat mai dod yno i derfysgu a wnaeth. Ymroes i gasglu gwybodaeth. Ymhen tair blynedd yn flaenor ym Moriah, Caernarvon. Bu yn y swydd yno am 25 mlynedd. Pan ddaeth i Hafoty Rhostryfan tuag 1837, galwyd ef i'r swydd yma hefyd. Gwrol a didderbyn wyneb. Sefyll yn gryf dros ddisgyblaeth. Yn ei sylwadau ar Gyfarfod Misol Arfon yn yr oes o'r blaen, geilw Robert Ellis ef yn wr llym, o eiriau miniog, yn fedrusach i archolli nag i wella. Gwr cywir, cydwybodol oedd ef, yn mynnu ei hawliau ei hun, ac yn caniatau eu hawliau i eraill. Daeth gwr i'r seiat unwaith yn rhy fuan ar ol ei ddiarddel. Gorchmynnodd Griffith Evans ef allan gydag awdurdod. Efe a aeth dan ruddfan. Daeth drachefn ymhen ysbaid, a bu'n aelod ffyddlon weddill ei ddyddiau. Ffyddlon gyda'r ysgol ar hyd ei yrfa, mewn tai annedd yn Llanrug ac ar ol hynny. Pan ofynnwyd iddo am ei gyflwr ar ei derfyn, ei ateb oedd, "Os oedd yr oruchwyliaeth yn dda yn y dechre, y mae hi yn dda yn awr.' Ac yna fe ychwanegai, "Y mae hi yn dda hefyd." Mynych y crybwyllai y geiriau am Grist wedi ei wneud i ni gan Dduw yn ddoethineb, yn gyfiawnder, yn sancteiddrwydd ac yn brynedigaeth, a dywedai nad oedd eisieu iddo ef ofyn, "Pa beth da a wnaf." Ei eiriau olaf, "Ac y'm ceir ynddo ef." Ei air mawr ar weddi, "Lle yr amlhaodd pechod y rhagor amlhaodd gras."

Chwefror, 1857, daeth Griffith Jones yma o Feifod, sir Drefaldwyn, fel ysgolfeistr. Rhoddid iddo ef, fel ag i John Roberts o'i flaen, £20 yn y flwyddyn o arian yr eisteddleoedd. Yn y flwyddyn 1861 fe symudodd i Moriah. Y pregethwr o'r enw hwnnw ydoedd ef.

Mai 1857, daeth Griffith Jones Cae haidd, y blaenor, yma. Hydref 14, 1857, y bu farw Ellis Jones Glanrafon, yn 57 oed, wedi gwasanaethu fel blaenor er 1847 (nid 1848 fel yn y Drysorfa). Nai iddo ef ydoedd Elis Wyn o Wyrfai, ac yr oedd dawn a synwyr mewn lliaws o'r teulu. Daeth i fyw i'r ardal hon oddeutu 1830, ac yn ol hynny yr ymunodd â chrefydd, er yn dilyn bywyd gwastad o'r blaen. Bu amryw weithiau wrth ddrws y capel, heb allu casglu nerth i fyned i mewn i'r seiat, hyd nes yr anogwyd ef gan hen chwaer i'w dilyn hi. Yr oedd yn meddu ar lawysgrif dlos, ac wedi cael mwy o ddysg nag arfer. Efe oedd ysgrifennydd olaf Cymdeithas Caredigion Rhostryfan, pan ddirwynwyd hi i fyny yn 1842; ac efe ydoedd ysgrifennydd y Gymdeithas Gynorthwyol a sefydlwyd yn ei lle yn 1843. Garddwr yn ei flynyddoedd cyntaf, chwarelwr wedi hynny, a chwarelwr medrus. Gwnawd ef yn ysgrifennydd yr eglwys ar ei union, debygid, y cyntaf un i gadw'r cyfrifon yn ol trefn reolaidd. Yn aiddgar dros ddirwest a llenor— iaeth. Yn ddarllenwr dyfal mewn gwahanol ganghennau. Ni ragorai mewn dawn siarad. Syml a llawn teimlad mewn gweddi. Darllennai y Beibl beunydd, ac ymhoffai yn y Geiriadur, Gurnall, a'r Dr. Owen ar Berson Crist. Rhy barod i gymeryd tramgwydd ydoedd. Tarawyd ef yn y gloddfa gan ddarn o graig fel y bu farw.

Lle Ellis wr dewisol—mae'n wagle
Mewn eglwys ac ysgol;
Ond mae 'i le yn y Ne' 'n ol,
Lle gwna 'i nyth am byth bythol.—Eben Fardd.

Bu'n addurn beunyddiol—i'w enw
Fel blaenor defnyddiol.
Llariaidd iawn a llwyr ddenol,
Dewr yn ei waith, diwyro'n ol.—Elis Wyn o Wyrfai.

Awst, 1857, y daeth y Rhos yn daith gyda Charmel. Ebrill 1859 y gwnawd W. Williams yn flaenor, yn ol hynny y Parch. W. Williams Glyndyfrdwy.

Ofnid braidd yr elai cawod 1859 heibio heb i Rostryfan dderbyn cymaint a chwrr ohoni. Mynych y rhoid allan y pennill, O tyred, Arglwydd mawr, Dyhidla o'r Nef i lawr Gawodydd pur." Cynhaliwyd cyfarfod gweddi y nos Sadwrn olaf yn Awst mewn hen furddyn gan chwech o wŷr ieuainc, a theimlwyd dylanwadau grymus. Yn y cyfarfod gweddi y Sul fe dorrodd yn orfoledd. Ar ddydd diolchgarwch 1860, ebe John Williams, y profwyd peth hynod. Rhoddi allan yr oeddys y pennill hwnnw, a briodolwyd gan rai i Morgan Llwyd,

'Dyw hi eto ond dechre gwawrio,
Cwyd yr haul yn uwch i'r lan.
Teyrnas Satan aiff yn chwilfriw,
Iesu'n Frenin yn mhob man.

Dyblid a threblid gan enyniad y tân, nes y torrwyd allan yn waedd lesmeiriol. Cyffelybid y dylanwad gan rai i "swn o'r nef."

Gellir yma gymharu rhif yr eglwys ar wahanol gyfnodau. Yn 1821—2, 38; yn 1841, 131; yn 1854, 162; yn 1858, 182; yn 1860, 263; yn 1862, 252; yn 1865, 250.

Yn 1860 dewiswyd yn flaenoriaid: W. Hughes Siop, Sampson Roberts Bodaden, William E. Thomas Blaenywaen, Owen Griffith ysgolfeistr.

Tachwedd, 1860, y codwyd William Williams i bregethu. Awst 1860 y dechreuwyd yr ysgol yn Rhosgadfan. Cychwynnwyd ysgol a chyfarfod gweddi yng Nghaegors oddeutu ugain. mlynedd yn gynt, ond ni pharhaodd hynny. Yn 1861 yr adeil- adwyd yr ysgoldy yno. Yn union ar ol hynny torrwyd y cysylltiad â Charmel fel taith, a threfnwyd oedfa am ddau yn Rhosgadfan.

Mai 3, 1861, y bu farw John Williams Ty'nrhosgadfan, yn 59 oed, wedi bod yn flaenor am 14 mlynedd. Gwr tawel, gwylaidd, yn cymeryd gryn ddyddordeb yn y plant.

Yn 1863 fe ymadawodd Owen Griffith i'r Coleg Normalaidd ym Mangor, wedi gwasanaethu fel blaenor yn y lle am yn agos i ddwy flynedd.

Yn 1865 fe dderbyniodd William Williams alwad i Corwen.

Yn 1866 yr adeiladwyd y capel newydd, sef y trydydd yn y lle. Y cynllunydd a'r adeiladydd, John Thomas Penyceunant. Yr ymgymeriad, £1600. Ychwanegwyd £50 ar gyfrif cyfnewidiadau. Defnyddiau'r pulpud ydoedd hwylbren llong ddrylliedig, fel y dywedid. Y mesur tufewn i'r muriau, yn ol Mr. Jones Hughes, 21 llath wrth 18 llath. Dywedir ei fod y seithfed o ran maint yn Arfon. Dechreuwyd adeiladu Ebrill 1. Cynhaliwyd y cyfarfod agoriadol braidd yn ddiweddar, sef yn Hydref 1867, pryd y gwasan- aethwyd gan Owen Thomas, Hugh Jones, David Jones Treborth, Robert Ellis Ysgoldy, David Morris a Thomas Williams Penygroes, Rhyd-ddu gynt.

Ceir byrr-gofiant i Thomas Williams Ty'nygadfan yn y Drysorfa (1868, t. 35). Bu farw Rhagfyr 4, 1866, yn 74 oed. Un o'r ychydig cyntaf ynglyn â'r achos ar ei sefydliad, fe ddywedir. Y degfed o'r brodyr ydyw ar restr Mr. John Williams. Efe, p'run bynnag, oedd y diweddaf o'r addfed ffrwyth cyntaf. Ystyrrid ef yn un o'r athrawon pennaf yn yr ysgol, ac yn hynod yn ei fanylrwydd gyda llythreniad a phwyslais. Anfynych y gwelid ef yn y tŷ heb ei lyfr. "Mewn blys mynd trwy ac ofn " oedd profiad ei ddyddiau diweddaf.

Ionawr 20, 1869, ymsefydlodd y Parch. T. Gwynedd Roberts yn yr ardal fel bugail yr eglwys, y cyntaf i'w alw yn ffurfiol i'r gwaith. Ymgymerodd â'r swydd o ysgolfeistr yr un pryd. Pan adeiladwyd ysgoldy newydd yn niwedd 1870, efe a ymroes yn llwyr i'r fugeiliaeth.

Yn 1870 y dechreuodd W. Elias Williams bregethu.

Tachwedd 26, 1872, y bu farw Sampson Roberts Bodaden, yn 76 oed, yn flaenor er 1860. Un o deulu y Castell, Llanddeiniolen, ydoedd ef, un o'r amrywiol frodyr hynny a oedd i gyd yn flaenoriaid eglwysig. Nid oedd efe yn aelod pan ddaeth yma oddeutu 1837, er y cymerai ddyddordeb yn yr achos y pryd hwnnw. Oddeutu 1850 y dywedir ddarfod iddo ddod i'r eglwys; a dywedir mai ffrwyth ymddiddan personol rhwng Richard Humphreys Dyffryn âg ef ydoedd hynny. Gwr o ddeall ymarferol cryf. Nid oedd efe yn meddu ar ddawn gyhoeddus, ond fe geid ei gyfarchiadau yn fyrr, synwyrol a phwrpasol, a'i weddiau cyhoeddus yn syml hefyd, fel y byddai yn dda gan lawer ei glywed. Wrth gynghori yn yr eglwys, arferai ddweyd mai o bob peth sâl, crefydd sâl oedd y salaf. Gwr siriol, difyr ei gymdeithas, a diragrith. Cymhellai y gweinidogion, os yn proffesu, i arwain gyda'r ddyledswydd deuluaidd, ac yn y dull hwnnw, llwyddodd i gychwyn aml un o bryd i bryd gyda hynny o orchwyl. Byddai'n awyddus am weled dyled y capel yn cael ei thalu ymaith. Er yn un o drethdalwyr trymaf y plwyf, gweithiodd yn egniol tuagat sefydlu Bwrdd Ysgol yn 1871. Gwelid ynddo ireidd-dra ieuenctid a rhyddfrydigrwydd ysbryd. Ei gyfaill Dafydd Morris Bwlan a draddododd ei bregeth goffadwriaethol, oddiar Colosiaid i. 12, "Gan ddiolch i'r Tad, yr hwn a'n gwnaeth ni'n gymwys i gael rhan o etifeddiaeth y saint yn y goleuni." (Goleuad, Rhagfyr 7, 1872, t. 12.)

Yn 1872 y gwnawd Evan Evans Hafoty yn flaenor.

Tachwedd 1873 fe symudodd David Williams Tanrallt i Faes y Porth, Môn. Yr ydoedd yn flaenor yma er 1854. Gwnawd ef yn flaenor yn y Dwyran ar ei fynediad yno. Gwr da, yn ymdeimlo â phwys y gwaith ac wedi gwneuthur y defnydd goreu o'i dalent.

Yn 1874 dewiswyd yn flaenoriaid: Robert Jones Brynygro, brawd i Glasynys; Richard Thomas Bryn Llwyd a Morris Parry Frongoch.

Mawrth 21, 1875, bu farw Evan Evans Hafoty yn 59 oed, wedi gwasanaethu fel blaenor am dair blynedd. Mab Griffith Evans yr hen flaenor. Ystyrrid ef yn ysgolaig go dda. Gwr tawel, parotach i wrando na siarad, o farn anibynnol, wedi goddef peth oherwydd ei olygiadau yn 1868, ac yn meddu ar gryn wybodaeth. Trysorydd yr eglwys yn ystod tymor ei swyddogaeth.

Gelwid John Owen Brynbugeiliaid yn John Owen y Dafarn gan lawer, am ddarfod iddo dreulio'r rhan fwyaf o'i fywyd priodasol yn y Dafarn dyweirch, sef amaethdy ac nid tafarn, er, debygir, wedi bod yn dafarn unwaith yn yr hen amser. Yr oedd John Owen yn henwr, yn 88 oed ar ei ymadawiad â'r fuchedd hon, ac wedi bod yn briod am dros 60 mlynedd, gan adael ei wraig ar ei ol. Bu yn athraw yn ddifwlch yn yr ysgol Sul am 72 mlynedd. Yr oedd wedi dechre fel athraw yn hen ysgol y Buarthau, Talygarnedd, ger Llanllyfni, ac yr oedd ei dad, Owen Morris, yn flaenor yno. Rhoes y tad hwnnw well addysg na chyffredin y pryd hwnnw i'w blant. Pan ddaeth John Owen i Frynbugeiliaid, bu'n foddion gydag eraill i godi'r ysgol Sul gyntaf yn yr ardal honno. Bu'n dra ffyddlon i'r holl foddion hyd nes y pallodd ei nerth o dair i bedair blynedd cyn y diwedd. Deuai feithder ffordd dros fynydd-dir, ar hyd ffyrdd caregog, ac ar nosweithiau tywyll, yn brydlon i'r moddion bron bob amser. Gwrandawr astud, siriol, a chwithdod ar ei ol gan bregethwyr. Wedi cychwyn ysgoldy Rhosgadfan, elai yno i'r ysgol ac am un bregeth. Yr ydoedd efe erbyn hynny wedi symud o'r Dafarn. Yn ei gystudd diweddaf cwynai am foddion gras, rhag ofn sychu ohono i fyny, chwedl yntau. Dywedai, os credodd efe yn rhywun, ddarfod iddo gredu yn Iesu Grist; os carodd efe rhywun, ddarfod iddo garu Iesu Grist. Dywedai y byddai'n cael ffordd ffres o bobman i'r Cyfamod, ac os oedd ganddo ef rywbeth o gwbl yn eiddo iddo, mai ynghanol y Cyfamod yr oedd hwnnw. Y noswaith o flaen y cynhebrwng, pregethodd Mr. Gwynedd Roberts oddiar y geiriau, "Da, was da a ffyddlon." Un o heddychol ffyddloniaid Israel. (Goleuad, Mai 8, 1875, t. 15.)

Edrydd Mr. Gwynedd Roberts yr hanesyn dyddorol yma am John Owen: "Ymysg eraill y llwyddodd John Owen i'w cael i'r ysgol Sul a moddion gras, yr oedd William Edward, bachgen i gardotes a oedd yn byw yng Nghaerodyn bach rywbryd o 1848 ymlaen. Pan ganfu John Owen ef gyntaf, prin yr oedd ganddo wisg am dano o gwbl, a chyda'r anhawster mwyaf y gallwyd myned hyd ato, gan mor ddioruchwyliaeth ydoedd. Dilladwyd ef, ac wedi dechre dilyn yr ysgol dysgodd lawer, a hynny yn nodedig o gyflym. Oherwydd caredigrwydd amaethwr a oedd yn flaenor gyda'r Anibynwyr, ond mewn rhan oherwydd symud ohono o Gaerodyn bach, aeth William drosodd at yr enwad hwnnw. Yn y man dechreuodd bregethu yn Gosen, ger y Groeslon, os nad ŷm yn camgymeryd. Aeth dan addysg Eben Fardd. Yr oedd yn yr ysgol yr un pryd a Dewi Arfon. Wedi hynny aeth i'r Bala. Yr oedd yno rywbryd yn ystod 1864-5. Yn anffodus rhoes wisgoedd llaith am dano, cymerodd anwyd ddibenodd mewn angeu, cyn bod ohono yn y Bala ond prin ddeufis. Yr oedd llawer o hynodrwydd ynddo. Cae gymhariaethau tarawiadol oddiwrth gardota, am yr hyn y gwyddai yn dda. Byrr fu ei dymor, ond rhoes argoelion clir o gymhwysterau i bregethu, ac argraffiadau dyfnion ar ambell i gynulleidfa. Un o blant y Rhos oedd William Edward, ddychwelwyd drwy offerynoliaeth John Owen y Dafarn."

Yn 1876 y codwyd capel Rhosgadfan. Yr un pryd y codwyd tŷ gweinidog, ac ystafell fechan i'r capel, yn Rhostryfan. Rhanwyd yr holl draul rhwng y ddau le, yn ol cyfartaledd rhif yr aelodau. Rhan Rhostryfan yn £1100. Sefydlwyd eglwys yn Rhosgadfan yn 1877, dan ofal Mr. Gwynedd Roberts. Parhaodd y ddau le yn daith. Aeth Robert Jones Brynygro gyda'r gyfran o'r ddeadell a aeth i Rosgadfan.

Ymadawodd Mr. W. Elias Williams i'r Pentir, fel bugail, yn 1877. Rhagfyr 21, 1877, y bu farw William Hughes y Siop, yn 63 oed, ac yn flaenor er 1860. Ganwyd ef flwyddyn brwydr Waterloo, ys dywedai yntau. Bu am bedwar mis yn yr ysgol gydag Eben Fardd. Chwarelwr dan gamp. Efe roes y wers gyntaf mewn cerddoriaeth i Tanymarian, pan ydoedd yn gweithio yn Ffestiniog, a pharhaodd yn gyfaill iddo weddill ei oes. Ymunodd â'r gymdeithas ddirwestol ar ei chychwyniad yma. Dilynodd Ellis Jones fel ysgrifennydd y Gymdeithas Gynorthwyol. Arweinydd y côr cyn i John Thomas ymgymeryd â'r arweiniaeth. Efrydodd reolau barddoniaeth. Un gaeaf traddododd gyfres o ddarlithiau ar gerddoriaeth i Gymdeithas y Bobl Ieuainc, aeaf arall traddododd gyfres ar ramadeg Cymraeg, a gaeaf arall ar seryddiaeth. Meddai ar ddawn ddynwaredol, ac ymollyngai braidd yn ormodol gyda hi. Yr oedd yn feddiannol ar synwyr da, barn go addfed, a phender- fyniad didroi yn ol. Darllennai ei Feibl yn fynych yng nghaban pwyso chwarel Cors y bryniau. Un diwrnod teimlai ei fod yn cael sicrwydd i'w feddwl na ddemnid mono, yn y llewyrch a gaffai ar ryw adnod. Adroddai ei brofiad yn y seiat gydag effaith anarferol. Mab iddo ef yw'r Parch. R. W. Hughes Bangor.

Yn 1877 y dechreuodd John Thomas bregethu, a'r flwyddyn ddilynol R. W. Hughes. Ymhen rhai blynyddoedd aeth John Thomas allan fel cenhadwr i Khassia, ond o ddiffyg iechyd, ni fu ei dymor yno ond byrr. Yna aeth yn weinidog i'r Aberffraw, Môn. Yn 1877 y gwnawd John Elias Williams Bodawen yn flaenor, a'r flwyddyn ddilynol Griffith Williams Terfyn. Yn 1879 symudodd J. Elias Williams i Nerpwl.

Yn 1879 dewiswyd yn flaenoriaid: William Thomas Ty'nygadfan, Robert O. Roberts Llys Elen, J. Thomas Penyceunant. R. O. Roberts yn ysgrifennydd er 1880.

Owen Jones (Alon) ydoedd un y disgwyliai yr ardal rhywbeth oddiwrtho. Ymroes i ddarllen pan tua phymtheg oed. Medrai gynghaneddu yn o rydd, fe ddywedir, yn y pedwar mesur arhugain. Nid oedd yn hyddysg yn y Saesneg pan aeth i'r ysgol yn Dublin yn ugain oed. Mewn chwe mis fe ddysgodd yr iaith fel ag i fedru gwneud defnydd o'r awduron goreu. O hynny ymlaen gweithiodd gyda dirwest a chymdeithas Blodeu'r Oes. Ar ol blwyddyn yn y gwaith aeth i'r ysgol i Holt. Torrodd i lawr yn ei iechyd, a dysgwyd ef gan ei Dad nefol drwy gystudd, ys dywedai yntau. Wedi meddwl am bregethu yr ydoedd efe, a myned yn genhadwr. Mehefin 18, 1879, yn 27 oed, bu farw. (Goleuad, Gorffennaf 5, 1879, t. 14).

Yn 1880 y dechreuodd Richard Elias Evans Ty'nyweirglodd â phregethu. Gwr ieuanc gwylaidd, o gymeriad prydferth, a'i awydd i bregethu yn gryf Bu farw Mawrth 10, 1887, yn 33 oed.

Yn 1880 yr aeth Owen Parry Owen i Glynnog i'r ysgol, wedi dechre pregethu oddeutu'r amser hwnnw. Wedi gorffen yn y Bala fe ymsefydlodd yn y Bermo, ac ymgymerodd â gofal yr eglwys. Seisnig yno. Brawd ydoedd ef i Robert Owen (Gloddaeth), ag y mae cyfrol goffa iddo yn Nghyfres y Fil, dan olygiaeth Mr. O. M. Edwards. Perchen dawn ac ysbryd gweithio.

Chwefror 12, 1884, bu farw W. E. Thomas Blaen y waen, yn 64 oed, ac yn flaenor er 1860. Bu yn gwasanaethu fel gyrrwr caethion yn yr America yn o ieuanc. Wrth wrando ar y caethion hynny, heb yn wybod iddynt hwy, yn siarad am bethau crefydd, ac wrth eu holi yn ol hynny, yr argyhoeddwyd ef. Colynwyd ef yn ei deimlad wrth ganfod y bobl hynny, gyda'u hanfanteision hwy, yn gwybod gymaint mwy am y Beibl a chrefydd ysbrydol na wyddai ef a oedd wedi cael cymaint mantais mewn addysg grefyddol o'i febyd. Trwythwyd ef gan wres y diwygiad yn yr America, cyn dychwelyd ohono at ei rieni, a oedd erbyn hynny wedi symud o Gaermoel, ger Llanwnda, ac yn byw yn Blaen y waen. Hen lanc golygus, o osodiad boneddigaidd ydoedd efe. Eisteddai yn y sêt fawr yn ymyl Sampson Roberts, dau wr boneddig o ran ymddanghosiad ac ysbryd. Er i'r caethion ei addysgu, ni ymroes efe drosto'i hun mewn ymgais am wybodaeth ddiwinyddol yn ol hynny. Tebyg ei fod o anian go hamddenol, er yr arferai gwyno mai rhai dioglyd oedd y caethion, prun ai crefyddol ynte anghrefyddol fyddent. Er hynny yr oedd efe yn meddu ar naws grefyddol. Galwyd ef yn flaenor yn un peth er mwyn cael un i ofalu am fechgyn y diwygiad o'r Rhos, yng nghloddfa Dinorwig, lle y gweithiai cryn nifer o'r Rhos ar un adeg, a lle cynelid cyfarfodydd gweddi ar ol y diwygiad. Yr oedd ei ddawn ef ei hun mewn gweddi yn nodedig, a pharhaodd tinc y diwygiad ynddo i'r diwedd. Gelwir ef amlaf yn William Evans, ond yn llawn, William Evans Thomas.

Yn 1886 ymadawodd R. W. Hughes am Bontrobert, sir Drefaldwyn.

Yn Hydref, 1888, y daeth Mr. William Jones yma o Glynnog, gan ymgartrefu ym Modaden. Yr oedd efe yn flaenor yno er 1868. Ymadawodd yn 1899 i Glanrhyd, ar sefydliad yr eglwys yno.

Ionawr 20, 1889, y bu farw Griffith Jones Tyddyn heilyn, Caehaidd, yn 79 oed. Un o frodorion Aberdaron. Daeth oddiyno yma pan yn 47 oed. Go wyllt ac anystyriol ym more ei oes. Unwaith o leiaf yr aeth i seler tafarn yn y cyfnod hwnnw, gan dorri twll â wimbled mewn baril o gwrw, a sugno'r cwrw drwy welltyn allan o'r twll. Dyma fel y dywed Mr. Gwynedd Roberts am dano: Adeg ei argyhoeddiad bu dan Sinai am wythnosau, a'r ystorm yn ofnadwy. Yr adeg honno gwrandawodd bregethau gan William Jones Rhyd-ddu, John Jones Talsarn a Chadwaladr Owen. Pan oedd William Jones drosodd o'r America, ac yng Nghyfarfod Misol Llanllechid, yn derbyn yno groesawiad Arfon, ymysg y rhai gododd i lefaru yr oedd Griffith Jones, yr unig dro y clywais i ef yn dweyd gair mewn Cyfarfod Misol. 'Pwy bynnag o honochi sy'n falch o weld Mr. Jones heddyw,' meddai, 'does neb ohonochi yn fwy diolchgar na mi. Y fo ydi tad y mywyd newydd i.' Ac yna aeth dros ei hanes yn gwrando ar William Jones yng nghapel Uwchymynydd, yr effaith roes y bregeth ar ei gydwybod, a'r hyn ddilynodd. Troes William Jones ei lygaid tuag ato gyda gloewder. Tynnodd sylw astud pawb yn y lle. Daeth deigryn dros erchwyn llygad ambell aelod o'r Cyfarfod Misol, na welswn i argoel deigryn yno erioed o'r blaen. Munyd effeithiol iawn oedd hwnnw. Oedfa i Gadwaladr Owen, pa fodd bynnag, ddanghosodd i Griffith Jones y ffordd i'r hafan, ac i fwynhau tangnefedd gras ym mlâs maddeuant." Yr ydoedd yn flaenor erbyn bod yn 29 oed. Ystôr o wybodaeth yn ei gof am Fethodistiaeth Lleyn. Pan gymerai gyhoeddiad gan bregethwr, dodai lythrennau ei enw ef ar ddull argraff ar ei lyfr, am nad allai ysgrifennu yn amgenach, a byddai weithiau ymhen rhyw encyd o amser mewn gryn benbleth ynghylch pwy a olygid wrth y llythrennau hynny. Meddai ddawn siarad naturiol a llithrig, a byddai yn gweu ei faterion ynghyd mor esmwyth a gwennol gwehydd. Iaith werinol ydoedd yr eiddo ef. Dylifai ymadroddion ysgrythyrol oddiwrtho yn ddibaid, ac yn glo hefyd ar bob pen. Cyn tymor y fugeiliaeth elai o amgylch y seiat at yr aelodau. Gofynnai i hen ac ieuainc, "A fyddwchi yn darllen y Beibl?" "A fyddwchi yn gweddio?" "A fyddwchi yn gwneud ymdrech i ddod i foddion gras?" Pwysai hefyd. ar fyfyrio yn y gair. Dywedodd yn y seiat unwaith am adnod fuasai'n dygyfor yn ei feddwl pan gyda'r gert ar ei ffordd adref o Gaernarvon, "Mi gês i gystal nefoedd ar ben y drol y diwrnod. hwnnw ag y dymunwn i gael byth." Difwlch gyda'r ddyledswydd deuluaidd ydoedd efe.

Gorffennaf 1892 y bu farw William Thomas yn 68 oed, ac yn flaenor er 1879. Yn 1860 y daeth efe at grefydd, wedi esgeuluso ers blynyddoedd. Ynglyn â chaniadaeth y rhagorodd efe fwyaf yn ei wasanaeth i'r eglwys, heb fod yn gantor ei hun. Hen lanc gofalus am ei ymddanghosiad, ac yn ymddangos mor dwt a phin mewn pincws. Derbyniodd y Traethodydd o'r cychwyn, ac yr oedd yn ei ddarllen yn gyson. Ymlyngar wrth y Cyfundeb. Pob gair a ddywedai Ieuan Gwyllt yn ddeddf iddo. Y noswaith y bu farw, holai Mr. Gwynedd Roberts yn floesg, "Glywsochi oddiwrth y Doctor a ydi o yn dod ?" ar ol yr ymohebu ar yr awr olaf am bregethwr i Gyfarfod Rhosgadfan dranoeth.

Yn 1893 dewiswyd William David Williams Tanrallt yn flaenor.

Ionawr 1, 1894, rhoes y Parch. T. Gwynedd Roberts ei ofalaeth i fyny, a symudodd i Gaernarvon, gan ymaelodi ym Moriah, wedi bugeilio'r eglwys am gyfnod o chwarter canrif. Cyflwynwyd iddo dysteb o dros £100 ar yr amgylchiad. Rhif yr eglwys yn 1868, 264. Y rhif yn 1876, cyn sefydlu Rhosgadfan, 316. Y rhif yn 1877, yn ol hynny, 264; rhif Rhosgadfan, 78. Rhif Rhostryfan yn 1893, 264; rhif Rhosgadfan, 103.

Rhagfyr 15, 1896, bu farw John Thomas Penyceunant, yn 70 oed, ac yn flaenor er 1879. Elfen gerddorol ynddo er yn blentyn. Un o ddisgyblion Robert Owen. Efe a Griffith Davies, y cyfrifydd ar ol hynny, oedd y ddau blaenaf ymhlith y plant yng nghyfarfodydd Robert Owen, ebe William Williams Glyndyfrdwy yng Nghofiant Robert Owen. Ymroes i gerddoriaeth, i lenyddiaeth, i achos. addysg, ac i achos dirwest. Yr ydoedd, ebe Mr. Gwynedd Roberts, yn "ysbryd, llygad a llaw" i bwyllgor addysg a phwyllgor y cylchwyl llenyddol, cystal a phwyllgorau eraill. Hyd 1870, eglwys Horeb a ofalai yn llwyr am addysg gyffredin yr holl fro. Bu'n athraw am 50 mlynedd, yn arweinydd canu am 40 mlynedd, yn arweinydd y côr am 30 mlynedd. Tyb rhai ydoedd y rhagorai fwyaf fel athraw. Ystyrrid ef yn un o'r athrawon goreu o fewn cylch y cyfarfod ysgolion. Yn fedrus fel dechreuwr canu, ac yn ymroddgar i ganiadaeth. Ebe Mr. Gwynedd Roberts am dano: "Prin y ceid neb ddeallai bennill yn gynt, o ran ei ysbryd a'i feddwl, na neb ddetholai yn gynt y dôn fwyaf cyfaddas i bennill. Ni pharai glywed ei lais yn yr uchelder, ac nid amcanai ddangos athrylith drwy ysgogiadau, ac eto bu yn un o'r arweinyddion canu mwyaf llwyddiannus yn y wlad." Rhagorodd yn fwy, feallai, yn y cylchoedd nodwyd nag fel blaenor yn neilltuol.

Yn 1896 rhoddwyd galwad i'r Parch. William Williams, a ddaeth yma o Ddinas Mawddwy.

Chwefror 11, 1897, y bu farw Griffith Williams y Terfyn, yn 70 oed, ac yn flaenor er 1877. Ei fam Elin Griffith yn nodedig am ei chrefyddolder, a'i phrofiadau uchel, hwyliog. Torrai hi allan mewn gorfoledd yn fynych cyn amser diwygiad 1859, ac adroddai ei phrofiad gyda theimlad, gydag acen argyhoeddiad, a chydag oslef nefolaidd. Yn ei hieuenctid buasai yn forwyn gyda Sion Griffith Brynrodyn, ac yr oedd ol hen aelwyd Sion arni o hyd. Tyfodd ei mab, Griffith Williams, i fyny yn grefyddol o'i febyd. Yn ol syniad Mr. John Williams am dano, meddai ar enaid morwynol, ac ymddanghosai fel heb fod yn agored i demtasiynau dynion yn gyffredin. Heb ddawn gyhoeddus, yr oedd yn meddu ar wybodaeth ysgrythyrol a diwinyddol. Cyson yn y moddion, a ffyddlon fel athraw.

Rhieni cyfiawn, gadd iawn gychwyniad;
A'i oes hyd angeu mewn ymostyngiad
Yn loew cadwodd i'w anwyl Geidwad.
Ol hwn yn ei ddylanwad-mewn purdeb
Yn eglwys Horeb sy'n hyglyw siarad.

Yn 1898 dewiswyd yn flaenoriaid, Richard Jones Hughes ac Owen Morgan Jones.

Yn yr hen seiadau, ebe John Williams, deuai'r aelodau a fwriadent draethu profiad ymlaen at y fainc o flaen y blaenoriaid, a chwiorydd yn bennaf a welid yno. Prin y cawsai'r cwbl amser i hynny. Byddai'r hen chwiorydd hynny yn myfyrio ymlaen llaw â'u golwg ar y seiat. Fe gyfeiriwyd o'r blaen at gyfarfod gweddi'r merched yn amser Robert Owen, a dywedwyd mai Jennet Owen a arweiniai. Elin Roberts y siop ac Elin Griffith y Terfyn yw y rhai a nodir gan John Williams fel yn blaenori y pryd hwnnw, a Lowri Thomas Is-Horeb ynglyn â chyfarfodydd gweddi'r merched yn 1860-1. Edrydd weddi chwaer ieuanc, a gofir ganddo, o'r tymor diweddaf hwnnw: "Arglwydd, os rhaid i mi gario corff afiach, caniata i mi gael enaid iach mewn corff afiach." Bu hi farw yn 34 oed.

Dyma restr yr ysgolfeistriaid, yn ol John Williams: Ellis Thomas (1840-5). W. Prichard o Fodwrdda, Lleyn. Benjamin Rogers (1850). John Roberts (1856). Griffith Jones o Feifod (1857). Owen Griffith o sir Fon (1860). Thomas Jones o'r Celyn uchaf, Llanddeiniolen. John Hughes (Idanfryn). John J. Roberts. T. Gwynedd Roberts (1869). Sefydlwyd yr ysgol Frytanaidd yn niwedd 1870.

Daniel Hughes, y dechreuwr canu cyntaf oedd frodor o'r ardal. Nis gallai ef ddarllen y dôn symlaf. Clywodd John Williams y gallai ganu oddeutu 200 o hên alawon a mesurau Cymreig. Anaml y rhoddid pennill allan na byddai ganddo ef fesur arno. Safai ar risiau'r pulpud i arwain y gân. Ei lais wedi llwyr ddarfod pan roes efe ei swydd i fyny i John Thomas Pen y ceunant. Bu farw yn 75 oed, rywbryd cyn diwygiad 1859, neu'n fuan wedyn. Yr oedd John Thomas yn ddarllenwr cerddoriaeth diail yn y cylch yma, ac yn meddu llais melodaidd. Derbyniai ef lawer o gynorthwy yn ei flynyddoedd olaf gan Owen Morgan Jones, yr hwn hefyd a'i dilynodd yn y swydd.

Feallai mai ar ol diwygiad 1830-2 y ffurfiwyd côr dan arweiniad Hugh Williams Cae'mryson. Parhaodd ef gyda'r arweiniad hyd nes symud ohono i'r Porthmadoc. Yn arweinydd deheuig. Aeth sôn am ganu Rhostryfanr dwy'r ardaloedd. Dywedai John Jones Talsarn, ebe Mr. Jones Hughes, mai canu cynulleidfaol Rhostryfan a'r Capel Coch oedd y goreu yn Arfon yn y cyfnod hwnnw. Olynydd H. Williams oedd William Jones Cefnpaderau, yr hwn a lwyr ym- roddodd i'r gwaith am ysbaid, nes symud ohono i Ffestiniog. Ei wraig yn un o gantoresau goreu'r cylch. William Hughes y siop yr arweinydd nesaf. Cymhwysterau uchel fel cerddor, ond nid yn llwyddiant fel arweinydd côr. Dilynwyd ef gan John Thomas, Owen Morgan Jones, Edward H. Edwards, John J. Griffith, a Robert R. Thomas. Cynelid cyfarfod wythnosol y côr yn gyson bob nos Sadwrn o'r dechre am gyfnod maith iawn. Gofalai aelodau ieuainc y côr, er myned ohonynt i Gaernarvon ar y Sadwrn, am fyned yn brydlon erbyn saith i'r cyfarfod. Byddai un neu ddau o'r blaenoriaid ym mhob cyfarfod. Cysegrid pob cyfarfod â gair Duw a gweddi ar ei ddechre, a gweddi ar ei derfyn. Pan ddigwyddai i aelod o'r côr ballu mewn buchedd, ac anfynych y digwyddai, gweinyddid disgyblaeth ar y cyfryw gan y côr, yn anibynnol ar y ddisgyblaeth eglwysig.

Dyma adroddiad ymwelwyr Canmlwyddiant yr Ysgol (1885): "Mae yma ystafell i'r plant, ond nid yw yn cael ei defnyddio. Fodd bynnag, denid ein sylw a'n hedmygedd gan rai o'r dosbarthiadau ieuengaf a chanol, yn y rhai y ceid ymdrech a medr amlwg, a hynny o du yr athrawon a'r ysgolheigion. Amlygwyd bywiogrwydd a dyddordeb yng ngwaith yr ysgol yn Horeb. Yr hyn a awgrymem fel gwelliant ydyw, bod lleoliad y dosbarthiadau yn cael ychydig sylw. Yr oedd dosbarthiadau y meibion yn anghyfleus o agos at eu gilydd, tra yr oedd yr ochr arall i'r capel ymhell o fod felly."

Rhif yr eglwys yn niwedd 1900, 345.

Nodiadau

1. Ysgrif John Williams Talybont. Ysgrif Mr. Richard Jones Hughes, yn dwyn yr hanes i lawr hyd 1891. Nodiadau y Parch. T. Gwynedd Roberts. Cofant Edward Williams, gan W. Williams Birmingham (Glyndyfrdwy), 1882