Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Carmel

← Rhostryfan

Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley

Cesarea →

CARMEL.^[1]

CYN cychwyn ysgol Sul yma, elai amryw i'r ysgolion ym Mryn- rodyn, yn Rhostryfan, ac yn Nhalsarn. Nid oedd corff y boblogaeth y pryd hwnnw yn myned i unrhyw le o addoliad; ac yr oedd. gwahanol fabol-gampau mewn bri yn y gymdogaeth, ac yn cael ymroi iddynt yn enwedig ar y Suliau. Ymgynghorodd pedwar of wyr â'u gilydd, nid amgen, Robert Jones Bryn llety, Eleazer Owen Tŷ hwnt-i'r-bwlch, Thomas Roberts teiliwr, John Griffith Ty'ny- weirglodd, ynghylch y priodoldeb o gael ysgol i'r lle. Awd â'r peth i gyfarfod athrawon ym Mrynrodyn. Penderfynwyd cychwyn ysgol ar y mynydd, os ceid lle i'w chynnal. Ni buwyd yn hir heb le, sef ydoedd hwnnw, ysgubor y Caehaidd mawr. Yr oedd hynny oddeutu 1812.

Rhaid mai ychydig oedd nifer y teuluoedd a arferai fyned i ysgolion mewn lleoedd eraill, gan fod yn angenrheidiol myned allan i chwilio am ddeiliaid i'r ysgol newydd. A thrwy fod yn daer a di-ildio fe lwyddwyd. Nid ychydig drafferth chwaith a gafwyd i gadw'r plant yn yr ysgol, ar ol unwaith eu hennill, gan y duedd oedd ynddynt i ymollwng drachefn gyda'u chwareuon. Rhaid oedd defnyddio'r wialen er mwyn cael trefn. Elid yn yr haf ar boncan gerllaw y tŷ. Fe ddywedir yn y Canmlwyddiant mai rhyw saith oedd y nifer ar y cychwyn, os nad hynny oedd y nifer ar adeg cychwyn yn rhywle arall, ar symudiad yr ysgol o'r naill le i'r llall. Bu gradd o lwyddiant ar yr ysgol yma am dymor, ond fe ddilynwyd hynny drachefn gan wywdra, a rhoddwyd hi i fyny.

Ni wyddis pa hyd y buwyd heb ysgol. Eithr fe ail-gychwynnwyd yn y Brynllety. Buwyd yn llwyddiannus yma gyda dysgu darllen. Cynghorai a rhybuddiai Robert Jones ar ddiwedd yr ysgol. I lawr yr aeth yr ysgol hon drachefn. Yr oedd Rowland. Owen yn gydnabyddus â'r hanes, gan ei fod wedi ei drosglwyddo i lawr iddo gan ei dad, a'r naill a'r llall ohonynt wedi bod yn cadw cofnodion o'r hanes; a thystiolaethir ganddo ef ddarfod i amryw a droes allan yn ddynion da ddilyn yr ysgol yn Caehaidd ac yma.

Bu yma gyfnod drachefn heb ysgol. Cychwynnwyd hi yn nesaf yn nhŷ Robert Thomas Williams Bryntirion. Yn y symudiad hwn fe aeth yr ysgol i gwrr arall o'r ardal. Bu gradd o lwyddiant yma eto; ond ni bu parhad yma chwaith.

Aeth ysbaid go faith heibio, yn ol hynny, heb godi'r ysgol drachefn. Dychwelodd yr ychydig ffyddloniaid i'r hen ysgolion. Elai tri ohonynt i Frynrodyn, sef Robert Jones, Eleazer Owen a Thomas Roberts. Ar ddychwelyd adref yr oeddynt ar un Sul, pan, a hwythau ar Ffridd braich y trigwr (a gofiwyd y lle oherwydd cyd-darawiad yr enw â'u nifer hwy ?), y gofynnodd Eleazer Owen i Robert Jones, a oeddynt yn gwneuthur yn iawn fyned i Frynrodyn i ddysgu plant dieithriaid, a gadael eu plant eu hunain adref i chware? Atebodd Robert Jones fod yn dda ganddo glywed y peth yn cael ei ofyn. Penderfynwyd cyflwyno'r peth i sylw David Griffith, gweinidog yr Anibynwyr yn Nhalsarn. Arferai ef ddod yn lled aml i bregethu i dŷ Eleazer Owen. Rhoes yntau ystyriaeth i'r pwnc, ac yn yr oedfa nesaf nid hwyrach, rhoes gymhelliad ar y diwedd i godi ysgol, gan ofyn pwy roddai ei dŷ i'r amcan? Atebodd gwraig weddw y rhoddai hi ei thŷ. Pum llath bob ffordd oedd mesur y tŷ hwnnw, ac yr oedd ynddo ychydig ddodrefn. Bwlch-y-llyn bach oedd yr enw y pryd hwnnw, ond Tyddyn canol yn awr. Yma y rhoes yr ysgol ei throed i lawr, i aros bellach yn y gymdogaeth. Fel colomen Noah, bu'r ysgol yn y gymdogaeth hon am ysbeidiau heb orffwysfa i wadn ei throed; wedi hynny gwelwyd hi'n dwyn y ddeilen olewydden yn ei gylfin, wedi ei thynny oddiar y pren; ond yn y man, wele hi'n gwneud ei nyth ar y pren olewydden!

Aethpwyd ymlaen bellach, mae'n wir, ond eto yn wyneb anhawsterau. Ymgesglid i chware ar Bonc y buarth, sef gyferbyn â thŷ'r wraig weddw. Llwyddwyd i ennill y chwareuwyr i'r ysgol, nes bod y tŷ yn rhy fychan i'w cynnal. Symudwyd i Tŷ hwnt-i'r-bwlch, sef cartref Eleazer Owen. Yno y buwyd hyd nes llenwi tŷ a beudý. Mwy o sel yma na welwyd o'r blaen. Robert Jones oedd yr arolygwr yma fel o'r blaen. Efe a ddechreuai'r ysgol, ac efe fyddai'n holi ar y diwedd, ac yn gorffen y gwasanaeth drwy weddi. Dywed Rowland Owen mai efe yn unig oedd yn proffesu crefydd yn yr ardal. Pan ddeuai David Griffith yno i bregethu, fe fyddai yn annog canlyn ymlaen efo'r gwaith. Trwy lwyddiant yr ysgol y graddol ddiflannodd y chwareuon ar y Sul. Fel yr elai tŷ Dafydd yn gryfach gryfach, elai tŷ Saul yn wanach wanach.

Yn nesaf, buwyd am ysbaid byrr mewn tŷ gwag o eiddo John Owen, a gymerwyd ar ardreth, sef y Dafarn. Awd a chais am ysgoldy o flaen cyfarfod athrawon Brynrodyn, gan erfyn am gymhorth. Ar y cyntaf yr oedd golwg am hynny. Ond wele Sion Griffith ar ei draed, ac yn cymeryd ei ddameg. "Yr wyfi," eb efe, "yn byw yn y Brynrodyn a'm brawd William yng Nghefn y werthyd; ac yr ydym yn byw yn eithaf cytun. Ond pe buasem ar yr un aelwyd, mae'n ddiameu na buasem ni mor gytun ag ydym." Ergyd lawchwith Sion, mewn cyfeiriad at fod Anibynwyr cystal a Methodistiaid yn ymgynnull ynghyd yn yr ysgol. Pan glywodd David Griffith, y gweinidog, am eiriau Sion Griffith, bu'n ddig iawn ganddo, a chymerodd le i adeiladu ysgoldy, a chodwyd ysgoldy Pisgah yn 1820. Ar hynny, fe symudwyd yr ysgol o'r Dafarn i Pisgah. Erbyn hyn yr oedd ysgol yn cael ei chynnal yn y Fron hefyd; ond ni symudwyd mo honno. Fel mai niwed, ac nid lles, i'r Methodistiaid yn y teulu a wnaeth dameg Sion Griffith.

Ar symudiad yr ysgol o'r Dafarn i Pisgah, yr ydoedd yn symud o fod dan aden Brynrodyn i fod yn ysgol Anibynnol. Robert Jones yn unig a beidiodd â myned i Pisgah: aeth ef yn ol i ysgol Brynrodyn. Fel yna y dywed Rowland Owen, ond y mae Methodistiaeth Cymru (II. 225) yn dweyd ddarfod i eraill fyned i Frynrodyn cystal a Robert Jones. Feallai i Rowland Owen gamgymeryd yr ystyr yn y Methodistiaeth, lle darllennir, "ymysg y rhai olaf yr oedd Robert Jones ei hun." Hyd yn oed wedi symud yr ysgol i Pisgah, nid oedd yno yr un crefyddwr i gymeryd rhan mewn gweddi gyhoeddus; a gwneid hynny o wasanaeth gan William Hughes y Buarth. Yr oedd colled fawr ar ol Robert Jones, yn enwedig efo'r holi cyhoeddus. Awd ato gan erfyn arno ddod i Pisgah. Wedi cael caniatad y brodyr ym Mrynrodyn efe a addawodd ddod, ar yr amod na chynelid yr ysgol pryd y byddai oedía ym Mrynrodyn; ac â hynny y cytunwyd. Robert Jones oedd yr arolygwr yma eto, ac efe a ddechreuai ac a ddiweddai drwy weddi.

Fe ddechreuodd ysgol Pisgah wisgo gwedd lewyrchus, a chyn hir yr oedd yno o 60 i 80 o aelodau. Dywed Rowland Owen mai yn yr ysgol hon y dechreuwyd ymholi am ystyr yr hyn a ddarllennid, pryd na wneid mo hynny o'r blaen, namyn darllen yn unig.

Eithr fe gododd awydd ar y Methodistiaid yn yr ysgol am gael ysgoldy iddynt eu hunain. Pan oedd Eleazer Owen ar un diwmod gwlybyrog yn efail Cloddfa'r lôn, gofynnodd Richard Thomas y gof iddo, pa fodd yr oeddynt yn leicio yn yr ysgol yn Pisgah? "Symol," ebe Eleazer Owen,—"rhyw symol yr ydym yn leicio." Yr oedd arnynt hwy,—elai Eleazer ymlaen, gan ddirwyn allan ei ddameg yn eithaf arafaidd,—gryn awydd am ysgoldy iddynt eu hunain fel Methodistiaid. "Paham na chyfodwch un ynte?" gofynnai Richard Thomas, gyda phwyslais gofaint. Atebodd Eleazer Owen eu bod hwy, y Methodistiaid, wrth eu cymeryd arnynt eu hunain, yn rhy weiniaid i hynny. "Wel," ebe Richard Thomas, "mi rof i sofran at ei chodi, os leiciwch i," a gwnaeth ysgwydd eithaf ddihidio, gyda Richard Thomas yn llygadrythu arno. Yna fe droes y gof at bob un oedd yn ei efail,—ac wrth mai diwrnod gwlybyrog ydoedd, yr oedd yno gryn nifer,—a gofynodd i bob un ohonynt am ei rodd, a chasglwyd saith bunt o addewidion at yr ysgoldy newydd y dwthwn hwnnw, yn efail y gof.

Daeth y peth hwn i glustiau John Jones Talsarn, ac wedi cael caniatad y Cyfarfod Misol, efe a gytunodd â'r brodyr hyn i ddyfod i fyny ar ryw brynhawn Sadwrn i ymorol am le i godi ysgoldy. Daeth John Jones i fyny, a Robert Griffith Tŷ capel Talsarn gydag ef. Yr oedd Richard Thomas y gof yn eu cyfarfod, a phawb arall a deimlai sel yn yr achos. Gofynnai John Jones, ymha le yr oedd y capel i fod, pryd yr atebodd Eleazer Owen mai efe oedd i ddweyd hynny. "Wel, os felly," ebe yntau, "yn y fan hon y bydd y capel," dan daro ei ffon yn y llawr. Ac yn y fan y tarawyd y ffon, yno y cyfodwyd y capel. Ac yn y flwyddyn 1826 y bu hynny.

Y man y tarawodd John Jones ei ffon i lawr, gyda'r mynegiad mai yno y byddai'r capel, sydd yn ymyl y fan y saif Bryngorwel arno yn awr. Y mae Mr. Ephraim Jones wedi gweled y tufewn i'r hen gapel drwy lygaid rhywun neu gilydd. Adeilad bychan, gyda dau o ddrysau culion yn arwain i mewn, a'r wyneb tua'r gogledd. Dwy ffenestr ar y wyneb, dwy bob ochr, a dwy ar y talcen pellaf, ac ar wydr un o'r rheiny y byddai'r plant weithiau yn gwastatu eu trwynau, ac yn edrych i mewn. Y pulpud rhwng y ddau ddrws, fel arferol, a dwy o seti dyfnion o bobtu iddo, a grisiau yn arwain i fyny iddynt. Ar y chwith eisteddai Eliseus a Mary Roberts Brynllety a'r teulu; ar y dde, John Williams a Catherine Griffith Tŷ capel. Trwy sêt y Tŷ capel y byddai'r pregethwr yn esgyn i'r pulpud. Y sêt fawr yn betryal, ac yn helaeth, gyda rhai yn eistedd ynddi heblaw y blaenoriaid, canys nid oedd yr hen bobl mor doriaidd ag ydym ni yn hynny o beth. Seti ar hyd y ddwy ochr, a llawr coed iddynt. Ar y pared, ar dalcen pellaf y capel, yr oedd bachau wedi eu gosod, ac ar y rhai'n y dodid yr hetiau, y rhan fwyaf yn hetiau silc perthynol i'r ddau ryw. Gwasanaethai'r cyffelyb ar Dafydd Rolant mewn rhai capeli wrth sôn am bomb shells y gwr drwg, pryd y dywedai eu bod yn dod "fel yr hetiau yna." Dwy seren yn grogedig o'r nenfwd, dwy ar y pulpud, ac un yn y sêt fawr, a'r canwyllau gwêr ynddynt. Llawr pridd oedd ar ganol y capel, oddeutu pedair llath o led. Carmel ydyw ei enw, wedi ei roddi iddo, yn ddiau, gan John Jones.

Chwefror 24, 1827, yr agorwyd y capel yn ffurfiol. Nos. Sadwrn fe bregethodd David Jones Môn ar Actau xvi. 14, "A rhyw wraig â'i henw Lydia." Bore Sul fe ddechreuodd William Jones Talsarn y gwasanaeth, a phregethwyd gan John Huxley oddiar Actau x. 34, "Yr wyf yn deall mewn gwirionedd nad ydyw Duw dderbyniwr wyneb"; a David Jones ar Salm xxi. 4, 'Gofynnodd oes gennyt, a rhoddaist iddo, ie hir oes, byth ac yn dragywydd." Yn y prynhawn John Jones oddiar II Cronicl ii. 4, "Wele fi yn adeiladu tŷ i enw yr Arglwydd fy Nuw;" a David Jones ar Salm xc. 17, "A bydded prydferthwch yr Arglwydd ein Duw arnom ni." Nid oes hysbysrwydd am foddion yr hwyr. Y dorf a ddaeth ynghyd yn fwy na gynwysai'r capel.

Y ddau William Owen oedd y ddau flaenor, y naill o'r Brynbugeiliaid a'r llall o'r Tŷ newydd, Cim, ac a adnabyddid wedi hynny fel o Benbrynmawr, Penygroes. Yr oedd yma yn y blynyddoedd cyntaf hynny rai a dybid eu bod yn golofnau, a safai ef o'r Brynbugeiliaid allan yn amlwg o ran ei ddylanwad yn eu plith. Fe gadwai ddisgyblaeth lem yn yr ysgol, fel na feiddiai neb ddod i mewn tra fyddid yn darllen y bennod ar y dechre, neu os deuai yr anystyriol i mewn fe'i ceryddid ef ar goedd, a hynny yn y cyfryw fodd fel mai nid mynych y byddai raid chwanegu'r ymadrodd wrtho. Rhaid oedd goddef symud o un dosbarth i'r llall, hefyd, yn gwbl wrth ei benodiad ef, ac os grwgnechid, fe gae'r grwgnachwr eithaf trinfa. Telid sylw manwl i bob dosbarth arno'i hun hefyd. A William Owen oedd yr arolygwr sefydlog yn y lle, yn ol defod ac arfer y dyddiau hynny.

Llwyddodd yr ysgol yn y capel, fel y daeth yn y man i rifo oddeutu cant. Telid sylw yn arbennig i hanesiaeth ysgrythyrol, a byddai'r pynciau hanesiol hynny yn ennyn bywiogrwydd drwy'r holl ysgol. Holid yn yr Hyfforddwr a rhoddid cynghorion buddiol.

Fe a ddigwyddodd, ebe Rowland Owen, i Eleazer Owen a William Owen, ef o'r Brynbugeiliaid, debygir, fyned ar ryw scawt i weithio i Lanberis. Ac yno yr oedd y ddau yn cyd-letya mewn teulu lle cedwid y gwasanaeth teuluaidd ar ddull newydd. Darllennid ar y pryd yn ryw ran hanesiol o'r ysgrythyr, bob un ei araith yn ei dro, a byddai pob un yn dweyd pwy oedd awdwr yr araith honno. Yr oedd rhyw ddull felly braidd yn dyrysu y lletywyr. Eithr hwy wnaent ati i geisio deall. O'r diwedd daethpwyd yn hyddysg yn null yr areithiau. Ac ni wiw gan Eleazer fod pobl Carmel heb yr addysg newydd hon o'r areithiau. Dosbarth of ferched oedd ganddo ef, ac eglurodd iddynt y drefn newydd o ddarllen. Hwythau am beth amser ni fynnent mo gynnyg arni. Daliodd yr athraw at ei bwnc, ac o'r diwedd hwy ddaethant oll yn hyddysg yn yr areithiau. Ysgogodd yr holl ysgol i'r unrhyw gyfeiriad, a bu hynny yn foddion i ddeffro llawer o lafur dros ysbaid led faith o amser.

Yr oedd tri o wyr wedi dod yma o Pisgah, sef Robert Jones Brynllety, Eleazer Owen a William Hughes y Buarth. Yr oedd y William Hughes yma yn wr nodedig o dduwiol, a gwnelai ei oreu i hyrwyddo'r achos. Deisyfiad yn ei weddi ydoedd, am i'r Arglwydd listio rhai o'r newydd dan Faner y Groes. Yr oedd ef yn dad i Jane Griffith Tyddyn perthi.

Ganwyd Eleazer Owen yn 1777, ac yr oedd yn fab i Owen Morris Cil-llidiart, Llanllyfni. Elai a Beibl bychan gydag ef at ei waith, a darllennai ef pan gaffai hamdden. Elai er yn fachgen i'r oedfa ar Sul y bore i Lanllyfni, y prynhawn i Glynnog, a'r hwyr i Frynrodyn. Wedi priodi Elin Rowlands Llanberis yn 27 oed y symudodd efe o Lanllyfni i Garmel. Dechreuodd weithio yn y chwarel yn naw oed, a bu'n gweithio am o fewn ychydig i 80 mlynedd. Bu farw Tachwedd 6, 1865, yn 88 oed. Er heb broffesu, fe chwareuodd gryn ran yn nechre yr achos, ac yr oedd yn wr bucheddol. Nid Nicodemus a ddeuai i ymofyn â'r achos liw nos ydoedd, ond Joseph o Arimathea, a ddeuai i ymorol yn ei gylch liw dydd.

Griffith Williams Cae Goronwy oedd y dechreuwr canu cyntaf. Yn ei le yn y sêt fawr, fe fyddai yn canu, ebe Mr. Ephraim Jones, gyda'i law o dan ei ben, a'i droed de ar y sêt, heb lyfr. A dywed ef, hefyd, y byddai pawb y pryd hwnnw yn canu i blesio ei hun. Dechre y byddai Griffith Williams, ac nid arwain; a phyncio'n hamddenol, gan gadw'r amser gyda'i droed de; a rhoi ei feddwl ar y pwnc yr un pryd, gan roi ei ben i ogwyddo ar ei law, er mwyn gwneud hynny yn effeithiol.

Yn 1836 y gwnawd John Robinson yn flaenor, wedi dod at grefydd bedair blynedd cyn hynny.

Yn 1837 y symudodd William Owen Tŷ newydd i Lanllyfni, ar ei briodas â Jane Jones, merch Penbrynmawr. Wedi ei alw yn flaenor cyn cyrraedd ei 24 oed. Y noswaith gyntaf iddo fel swyddog, ar ol galw llyfr y seiat, fe welai nad oedd ei gyd-swyddog yno, a theimlai faich llethol arno. Methu ganddo ddweyd dim. Ar hynny dyma un hen chwaer yn adrodd ei phrofiad. Distawrwydd wedyn. Yna, yn y man, fe gafodd y blaenor ieuanc nerth i draethu yn bwyllog am gariad Crist. Arferai ddweyd wedi hynny mai dirgelwch cadw seiat oedd dwyn yr eglwys yn ddigon agos at gariad Crist. Gwr tra chyflawn.

Yn 1838 yr oedd Carmel yn daith gyda'r Bwlan a Brynrodyn.

Bu Cymdeithas Diweirdeb yn cael ei chynnal yma yn ystod y blynyddoedd 1840-3, fel mewn lliaws o fannau eraill oddeutu'r un blynyddau. Dyma'r ymrwymiad: "Yr ydym ni bennau teuluoedd yn addaw na oddefwn neb i gyfeillachu yn eu rhag-fynediad i'r stad briodasol yn ein tai ar ol deg ar y gloch y nos, ac y caniatawn ryw amser arall at hynny i bawb sydd dan ein gofal. Yr ydym ni, yn feibion a merched, yn addaw ymgadw rhag myned at dai, ac na dderbyniom i dai, neb at gyfeillachu â hwynt ar ol deg ar y gloch y nos; ac yr ydym yn addaw gochelyd pob achlysuron i aniweirdeb, ac y gochelwn gyfeillach nos Sadwrn a'r Saboth a nos Saboth." Arwyddwyd yr ymrwymiad hwn yng Ngharmel gan 27 o feibion a 23 o ferched.

Yn 1840 fe dorrwyd y cysylltiad â Brynrodyn fel taith.

Yn 1844 fe adgyweiriwyd y ty capel yn o lwyr ar draul o thuag £20.

Galwyd Trevor Roberts Bwlchglas yn flaenor yn 1846. Yn 1852 (yn 1854 yn ol cyfrif arall) y symudodd John Robinson i eglwys Talsarn wedi gwasanaethu yma fel blaenor er 1836. Gweithiodd yn rhagorol yma ynglyn â'r ysgol ac ym mhob cylch. Pan symudodd yr eglwys ymlaen gydag ail-adeiladu'r capel fe hyrwyddodd yntau hynny o waith. Gwr dawnus anarferol a llwyr ymroddedig y ceid ef yma fel ar ol hyn yn Nhalsarn.

Ymhlith cofnodion Cyfarfod Misol Beddgelert, Mehefin 13, 1853, fe geir y cofnod yma: "Mae Carmel yn gofyn caniatad i helaethu'r capel; ac y mae ganddynt eisoes addewidion am £52 a £10 mewn llaw. Ac y maent yn barnu mai oddeutu £100 fydd y draul. A rhoddwyd cennad iddynt ar yr ystyriaeth y bydd iddynt ei orffen yn ddiddyled."

Helaethwyd y capel yn ystod Gorffennaf, 1853-Medi, 1854. Tynnwyd talcen ac ochr i lawr fel ag i'w helaethu yn ei hyd a'i led. Ymgymerodd y chwarelwyr â gofalu am gerryg. Elid gydag ebillion i'r mynydd i saethu cerryg yn yr hwyr. Erioed ni chlywyd cymaint swn morthwylion ar ochr y mynydd hwnnw, ebe Mr. Ephraim Jones. Y draul, £204 4s. 101c. Erbyn yr agoriad, £52 8s. 6c. mewn llaw.

Yn 1854 fe ddewiswyd yn flaenoriaid, Robert Griffith Bryn- ffynon, Evan Roberts Dolifan, Henry Roberts Bwlchglas.

Yn 1857 y bu farw William Owen Brynbugeiliaid. Ganwyd ef yn y Beudy isaf, Ebrill 1785. Owen Dafydd oedd ei dad. Dyn o daldra canolig ebe Mr. Ephraim Jones, gydag ysgwyddau llydain, llygaid llym, ac yn wr llawn tân gyda'r achos. Bu'n arolygwr ar yr ysgol am 15 mlynedd, pan y dilynwyd ef gan John Robinson. Fel arolygwr fe ddygai gydag ef bren bychan gyda nodwydd ddur ar ei flaen i bigo yr afreolus âg ef. Bu William Roberts a Robert Williams Bryn naidhir yn gwneud prennau cymwys at ei wasanaeth, prun a fyddent yn cael blas ar y gorchwyl ai peidio, oblegid ni ddywedir mo hynny. Byddai Frederic Fawr yntau, emprwr Prwsia, pan ddeuai ar ei hynt ar eu traws yn anisgwyliadwy, yn taro segurwyr pen yr heol ar eu pennau gyda'i gansen, mewn modd chwimwth ac âg effaith syfrdan. Prun oruchwyliaeth oedd yr anhawddaf ei dwyn, wys, ai eiddo William Owen Brynbugeiliaid, ai eiddo Frederic Fawr emprwr? Crynai'r plant, druain, fel y gellir yn hawdd credu, yngwydd William Owen, yn llawn mwy yn ddiau nag y crynai segurwyr pen yr heol yngwydd y brenin. Yr oedd William Owen yn frawd i Griffith Davies y cyfrifydd. Manylder llym, nid hwyrach, oedd priodoledd y ddau.

Yn 1857-8 yr ymadawodd Henry Roberts, neu Henry Trevor Roberts, brawd Trevor Roberts, i Ffestiniog, wedi bod yn swyddog am o dair i bedair blynedd. Dewiswyd ef yn 21 oed. Bu'n ysgrifennydd yr eglwys am dymor. Gwylaidd, gochelgar, gweithgar, duwiolfrydig. Miss Roberts y genhades sy'n ferch iddo.

Yn 1858 ymgysylltwyd yn daith â Rhostryfan.

Fe gynhaliwyd Cyfarfod Misol yng Ngharmel, Mehefin 7, 8, 1858. Mewn cofnod ysgrifenedig, Ellis James yn ysgrifennydd, fe ddywedir ddarfod ymddiddan â'r diaconiaid yn y lle yn ol y drefn arferol, ac y cafwyd popeth yn ddymunol-profiadau da ynghydag undeb a brawdgarwch. Dim anymunol yn eu plith. Er nad oedd llawer yn ymuno o'r newydd â'r eglwys, eto yr oedd yno lawer o arwyddion amlwg fod nifer o'r gwrandawyr yn teimlo yn ddwys dan weinidogaeth yr Efengyl.

Mae Mr. W. Griffith Roberts yn rhoi peth o hanes diwygiad 1859. Dywed ef fod arwyddion yma cyn y flwyddyn hon fod rhywbeth pwysig ar ddigwydd, ac y cafwyd rhai cyfarfodydd y pryd hynny na anghofiwyd mohonynt. Torrodd y diwygiad allan mewn cyfarfod gweddi a gynhaliwyd ar brynhawn Sadwrn ar gae Tyddyn mawr, ger Penfforddelen yn awr. Yr oedd hwn yn un o'r cyfarfodydd gweddi cyffredinol a gynelid ar y pryd, a phenodwyd un o bob eglwys yn y plwyf i gymeryd rhan ynddo. Yng Nghar- mel be benodwyd Thomas Williams Penfforddelen. Daeth miloedd ynghyd. Pan oedd cennad Bwlan yn gweddio, dyma dorri allan yn orfoledd mawr, fel y tybid fod pawb braidd yn gweiddi. Wedi dod adref, fe gynhaliwyd cyfarfod gweddi gan bobl ieuainc Carmel, a thorrodd yn orfoledd yno. Gwr caled oedd Sion Ifan Pen Carmel, â'i fesur ar grefyddwyr yn wastad. Yr oedd yn galed ei farn am y diwygiad. Dywedir ei fod yn anafu ei gorff ei hun wrth geisio dal heb blygu dan y dylanwadau. Un noswaith elai o'r cyfarfod gweddi, a phan ar y cae wrth ei dŷ, dyma ef yn troi yn ei ol, a thrwy ddrws y capel âg ef fel gwallgofddyn, ac i'r set fawr ar ei union, gan weiddi, "A oes yma le i un fel fi ?-un wedi gwneud popeth yn eich herbyn." A dyna hi'n waeddi mawr drwy'r lle. Mewn un cyfarfod, fe ddaeth llu mawr i ymofyn am le yn yr eglwys. Yr oedd yno orfoledd mawr, Griffith Roberts Penbryn- hafoty yn gorfoleddu â'i freichiau i fyny. Yr achlysur o'r gorfoledd y tro hwnnw ydoedd gwaith gwr o'r enw Robert Jones yn dod i mewn gan waeddi, "A gaf fi le yma ?" Yna fe ganwyd, "Beth yw'r udgorn glywai'n seinio? Brenin Seion sydd yn gwadd." A chanu hir fu arno.

Rhif yr eglwys yn 1833, yn fuan ar ol y diwygiad, 61; yn 1838, 50; yn 1840, blwyddyn y diwygiad, 72; yn 1844, 53; yn 1848, 48; yn 1854, 59; yn 1858, 65; yn 1859, 106; yn 1860, 124; yn 1866, 97.

Yn 1861 y dewiswyd Thomas Williams Penfforddelen, Tŷ rhos wedi hynny, yn flaenor. Y flwyddyn hon, hefyd, yr aeth Carmel yn daith gyda Cesarea.

Cynhaliwyd yma Gyfarfod Misol yn Gorffennaf 11 a 12, 1864. Mae cofnod yn rhoi ar ddeall fod achos crefydd yn siriol iawn ar Fynydd Carmel, a bod yma oddeutu cant o aelodau gweithgar, ac fel âg un ysgwydd yn dwyn y gwaith ymlaen. Mai £45 oedd y ddyled ar y capel, a hwnnw yn rhydd-ddaliadol. Danghoswyd serch mawr at y Cyfarfod Misol gan yr ardal yn gyffredinol.

Yn 1864 y gwnawd Evan Jones Ty newydd a William Roberts Bryn naidhir yn flaenoriaid.

Tachwedd 23 y bu farw Evan Roberts, brawd Trefor Roberts, yn flaenor er 1854. Ganwyd ef yn Clawdd rhos uchaf yn 1808. Ar ol ymadawiad Griffith Williams Cae Goronwy, fe benodwyd Evan Roberts yn arweinydd y gân. Nid oedd ganddo lais canu. Nid oedd y Sol-ffa na thonau Ieuan Gwyllt mewn arferiad yma y pryd hwnnw. Ymroes i ddysgu canu i'r plant. Gwr ffyddlon. Dywedai un am dano, yr elai Evan Roberts i'r seiat ar gefn cynhaeaf gwair.

Ar farwolaeth Evan Roberts y codwyd Hugh Menander Jones yn arweinydd y gân. Yr oedd y canu ar y pryd yn isel yma. Pan aeth Menander a llyfr tonau Ieuan Gwyllt gydag ef i'r cyfarfod canu fe'i cymerid ef yn ysgafn. Yn fuan wedyn daeth y Sol- ffa i arferiad yma. Dechreuwyd cynnal dosbarthiadau gyda llyfrau Ieuan Gwyllt ac Eleazar Roberts. Aeth pump oddiyma yn llwydd- iannus drwy'r arholiad gan Ieuan Gwyllt am y tystysgrif cyntaf. Griffith Roberts Penybryn, heb fedru dechreu'r gân ei hun, a fyddai wrth ochr Menander yn ei gynorthwyo, yr hyn a allai ei wneud yn effeithiol. Nid oedd William Roberts, brawd Griffith Roberts, yn proffesu, ond efe a ddechreuai pan na byddai'r un o'r ddau eraill yno, yn yr hyn orchwyl y rhagorai efe hyd yn oed ar ei frawd. Bu Menander yn y swydd am 18 mlynedd.

Sefydlwyd y Gobeithlu yma yn 1865, gan John G. Jones Tyddyn isaf, David Owen Brynbugeiliaid, a Daniel Thomas Hafod boeth. Bu Griffith Parry Blaen fferam yn llywydd arno yn gynnar ar ei oes.

Yn 1867 y diogelwyd yr eiddo, sef y capel a'r tŷ a'r tir ynglyn â hwy, trwy bryniad gan y llywodraeth, am y swm o £11 11s. Y tir, gan gynnwys safle'r capel a'r tŷ, yn ddwy erw a chwe rhan o ddeugain o erw; a'r tir ynglyn a'r tŷ yn 242 llathen betryal yn ychwaneg.

Dewiswyd John Griffith Jones Tyddyn isaf, Glynafon wedi hynny, yn flaenor.

Yng Nghyfarfod Misol Llanfairfechan, Chwefror 3, 1868, fe geir cofnod i'r perwyl ddarfod annog y brodyr yng Ngharmel i adgyweirio eu capel, ar eu cyflwyniad hwy o'r mater i ystyriaeth, mae'n ddiau. Fe wnawd yr adgyweiriad yr un flwyddyn. Meinciau hyd yn hyn oedd ynghanol y llawr. Dodwyd seti yn eu lle. Disgwylid ar y pryd y byddai hynny o gyfnewidiad yn ddigon i'r gynulleidfa. Yn wahanol i hynny y profwyd. Cyflwynwyd yr anhawster i sylw y Cyfarfod Misol, a ffrwyth eu hystyriaeth hwy ydoedd mai gwell fyddai cael capel newydd.

Mehefin 2, 1868, y bu farw Trefor Roberts, yn 66 oed, ac wedi bod yn flaenor er 1846. Canolig o ran maint, ebe Mr. Ephraim Jones, gydag un ysgwydd yn uwch na'r llall. Gwr defosiynol a duwiol. Un o'r rhai duwiolaf, ebe'r un gwr am dano, a'i dduwioldeb yn ddylanwad byw o'i gwmpas. Heb ddawn siarad neilltuol, yn fawr ei barch gan yr eglwys i gyd, am yr ystyrrid ef yn wr Duw. Bu'n arolygwr yr ysgol ar ol John Robinson am rai blynyddoedd. Arferai wasanaethu mewn angladdau yn niffyg gweinidog. Dyma'r pennill roddai efe allan fynychaf

Beth dâl gobeithio'r gore o hyd,
A byw'n anuwiol yn y byd.
Yn Nydd y Farn bydd chwith i ni,
Pan ddywed Duw, Nid adwaen chwi.

Gwr diymhongar, pwyllog, gofalus am yr achos, cyson yn y modd- ion. Gonest, didwyll, a'i wyneb wedi ei osod tua'r nefoedd. Er wedi marw yn llefaru eto, a'i goffadwriaeth fel eiddo'r cyfiawn yn fendigedig. Cafodd gynhebrwng tywysogaidd yn eglwys Thomas Sant.

Symudodd Thomas Williams Ty'n rhos i Frynrodyn yn 1869. Yr oedd ef wedi symud o'r Waenfawr yma, gan ymsefydlu ar y cyntaf ym Mhenfforddelen. Yn flaenor er 1861. Ni enwir ef yn rhestr yr arolygwyr, ond fe ddywed Rowland Owen ddarfod iddo lwyddo i roi gwedd newydd ar yr ysgol, yn enwedig yn ei hefrydiaeth o ddiwinyddiaeth. A dywed ddarfod iddo lafurio mor lwyddiannus gyda dosbarth o ddynion ieuainc nes eu cael hwy eu hunain yn athrawon effeithiol yn yr ysgol. Medrai ofyn cwestiynau da a chymhwyso'r gwirionedd adref hefyd. Cynllun o flaenor o'r hen ysgol. Newidiwyd y seiat o nos Fercher i nos Wener yn bennaf er mwyn iddo ef fod yn bresennol, am ei fod yn gweithio yn Llanberis.

Fe ddechreuwyd adeiladu'r capel presennol yn Rhagfyr, 1870, a gorffennwyd ef at ddiwedd 1871. Y draul yn £1520, ynghyda rhyw symiau ychwanegol. Ystyrrid ef yn un o'r capelau harddaf yn y cylch ar y pryd. Evan Owen a bregethodd yn gyntaf ynddo, ac yr oedd hynny ar y Sul, Rhagfyr 3, 1871. Agorwyd ef yn ffurfiol ar y 13 a'r 14, pryd y gwasanaethwyd gan Dafydd Morris, Peter Jones Llanllechid, Joseph Jones Borth, John Pritchard Amlwch. Rhif yr eglwys yn 1870, 99; yn 1871, 101. Yna bu cynnydd amlwg, canys yr oedd y rhif yn 1874 yn 152. Y ddyled yn 1870, £230; yn 1871, 1810.

Yn 1874 galwyd Owen Owen Jones ac O. G. Owen (Alafon) yn flaenoriaid. Yn 1876 fe ddechreuodd Alafon bregethu.

Yn 1876 fe gynhaliwyd Cyfarfod Misol yma, a pharatowyd y ymborth mewn pabell. Yno hefyd yr eisteddid i fwyta. Ond nid mor hamddenol y teimlai y dieithriaid ar y llecyn uchel hwn o fewn eu pabell, gan ruthr y cawodydd o wynt. Penderfynwyd ar yr achlysur hwnnw cael ysgoldy cyfleus o hynny allan. Adeiladwyd hi oddeutu 1878. Erbyn Cyfarfod Misol 1880 yr oedd y dieithriaid mewn porfa lonydd gerllaw y man y buont yn aredig.

Yn 1878 y sefydlwyd y Gymdeithas Lenyddol a Diwinyddol.

Yn 1880 y peidiodd Carmel â bod yn daith â Cesarea, gan fyned bellach arni ei hun. Mai 2, 1880, oedd y Sul cyntaf i Garmel fod arno'i hunan yn yr ystyr hwnnw.

Yn 1880 y dewiswyd yn flaenoriaid, H. Menander Jones a Richard Griffith Jones Tyddyn isaf, Tŷ fry wedi hynny.

Mehefin 29, 1881, y dechreuodd Griffith S. Parry bregethu.

Tachwedd 25 y bu farw Evan Jones Tŷ newydd, yn 60 oed, ac yn flaenor er 1864. Ganwyd ef yn Brynifan, rhwng Carmel a'r Groeslon, yn 1821. Fe symudodd y teulu yma ar waith y tad, John Evans, yn adeiladu Pen Carmel. Codwyd ef yn ysgrifennydd. yr eglwys tuag 1859. Athraw llafurus. Ymdrechodd i geisio diwyllio'i feddwl fel llenor, ac enillodd liaws o wobrau mewn cyfarfodydd llenyddol. Yn ddyn cysegredig. Bu farw drwy gyfarfod â damwain yn y chwarel, ac yn wyneb hynny y mae rhai pethau yn ei hanes braidd yn nodedig. Gair a glywid ganddo yn wastad ar weddi ydoedd, "Bydd barod, Israel, i gyfarfod â'th Dduw." Ychydig ddiwrnodau cyn y diwedd, fe adroddodd yr adnod honno mewn cyfeiriad ato'i hun, "Mi a ymdrechais ymdrech deg, mi a orffenais fy ngyrfa, mi a gedwais y ffydd." Yr oeddid yn cynnal cyfarfod gweddi yn y chwarel y diwrnod o flaen yr olaf iddo ef, ac efe ei hun yn arwain, a'i bennill diweddaf ydoedd, "Cofia, f'enaid, cyn it' dreulio, D'oriau gwerthfawr yn y byd."

Dirybudd, diarwybod—y'i galwyd
I'r dirgelaf wyddfod :
A oedd o'n sicr—oedd o'n barod?
Ei gywir fyw sy'n gwirio'i fod.—(Alafon).

Gorffennaf 5, 1882, y bu farw Robert Griffith, yn 81 oed, ac wedi bod yn flaenor er 1854. Pan alwyd ef i'r swydd yn un o dri, John Jones Talsarn oedd yma yn cymeryd llais yr eglwys. Wedi ei ddewis, fe aeth Robert Griffith at John Jones yn bersonol, a dywedodd wrtho na byddai iddo ef ymgymeryd â'r swydd, gan nas gallai ei chyflawni. "Tewch, tewch," ebe yntau, "pe na baech ond yn gosod carreg ar dô y capel, ar ol i'r gwynt ei chwythu ymaith, chwi fyddech yn gwneud gwasanaeth i'r Ar- glwydd." Ni chyfrifid ei fod yn meddu ar nemor o allu, ac yr oedd rhyw ddiofalwch yn perthyn iddo. Er hynny yn wr ffyddlon a gwir grefyddol.

Yn 1883 y derbyniodd Alafon alwad i eglwys yr Ysgoldy.

Yn 1889 y symudodd Owen O. Jones i Dalsarn. Gwnawd ef yn flaenor yno yn 1893. Bu'n arwain y canu yma am flynyddoedd gyda Mr. Menander Jones. Bu'n ysgrifennydd yr eglwys am flynyddoedd. Efe a aeth i Awstralia yn 1857, lle y bu yn wasanaethgar efo'r ysgol Sul.

Yn 1889 yr ymadawodd Griffith S. Parry, gan dderbyn galwad o'r Borth, Porthmadoc.

Yn 1892 y daeth Mr. Richard Williams Brynteg yma o Cesarea, lle y gwasanaethai fel blaenor er 1881. Galwyd ef i'r swydd yma. Y flwyddyn hon y dechreuwyd cael adroddiad ar- graffedig o gyfrifon yr eglwys.

Yn 1893 y dewiswyd yn flaenoriaid Eleazar William Owen Bryn Carmel a John Elias Jones. Yr un flwyddyn yr ymadawodd Mr. Menander Jones i Hyfrydle, lle y galwyd ef yn flaenor.

Mai 12, 1894, y bu Richard Williams Brynteg farw, yn 46 oed, ac yn flaenor yma ers dwy flynedd. Ganwyd ef yn Llanfairmathafarneithaf, Môn. Yn ddifrif mewn gweddi, yn hyfforddus i'r llesg, yn arweinydd i'r ieuainc. Arweiniai gyfarfod gweddi'r bobl ieuainc yma ac yn Cesarea. Ei arafwch yn amlwg i bob dyn, a chanddo air da gan bawb. Gofal mawr am y ddyledswydd deuluaidd. Cadwai Destament bychan yn ei logell, a darllennai ef pan gaffai hamdden yn y gwaith. Darllenai gryn lawer adref, ac arllwysai ffrwyth ei ddarllen yn y seiadau. Damwain yn y chwarel fu'n achos ei farw.

Medi 4, 1894, y sefydlwyd y Parch. W. Davies Jerusalem, Môn, fel bugail yma. Rhif yr eglwys y flwyddyn hon yn 234.

Yn 1895 y codwyd Hugh R. Edwards ac Ephraim R. Jones yn arweinwyr y gân.

Yn 1896 y dewiswyd Robert Griffith Roberts Penllwyn a David Jones Carmel Terrace yn flaenoriaid.

Mehefin, 1897, y bu farw R. G. Roberts, yn 31 oed, ac wedi bod yn y swydd o flaenor am un flwyddyn. Ganwyd ef yn y Fronoleu, Cilgwyn. Bu'n ffyddlon gyda chyfarfod gweddi y bobl. ieuainc, a gwnaeth ymdrech arbennig i ennill esgeuluswyr. Arferai siarad yn neilltuol o dda ar y mater a benodid ar gyfer cyfarfod gweddi'r bobl ieuainc unwaith yn y mis, a danghosai ei sylwadau ol darllen. Bu'n cynnal dosbarth cerddorol. O farn gref a chymeriad gloew. Daeth yma o ardal Talsarn, ac ni fu'n hir cyn ei alw yn flaenor.

Cryf, addien fel crefyddwr—oedd efe,
Ac yn ddifost weithiwr.
Mewn agwedd ddwys 'roedd eglwys Ior,
Ag angen pwyll ei gynghor. (Geraint).

Yn 1899 y sicrhawyd offeryn ynglyn â chaniadaeth. Casglwyd drwy'r ardal y swm o £54 9s. 6c. at yr amcan. Talwyd am yr offeryn, £46 10s.

Yn 1899, hefyd, yr adeiladwyd tŷ'r gweinidog ar y tir y bu'r hen gapel arno. Ei gynllunydd, Mr. R. Lloyd Jones Caernarvon, a'i adeiladydd, Mr. W. J. Griffith Carmel. Y draul tua £600. Yr un flwyddyn yr ymadawodd Mr. J. Elias Jones i Saron, Penygroes.

Yn 1900 y galwyd T. W. Elias Jones Gwyndre yn flaenor. Efe hefyd yw ysgrifennydd yr eglwys.

Y mae ysgol Sul Carmel wedi bod yn un nodedig o lewyrchus, ar brydiau o leiaf yn un o'r rhai mwyaf felly yn Arfon. Un hynod fel holwr plant oedd David Owen Brynbugeiliaid. Yr oedd ganddo ef hefyd ddosbarth mawr o fechgyn yn dechre darllen, ac yr oedd yn dra phoblogaidd gyda hwy. Bu ef farw Mehefin 3, 1876, yn 61 oed. "Uwch angof saif ei gofiant, A'i fri'n gerf ar fronnau gant." (Alafon). Evan Jones Clawddrhos oedd un arall a ragorai fel holwr plant. Daniel Thomas Hafod boeth fu'n athraw llafurus. ar un o'r prif ddosbarthiadau am tuag ugain mlynedd, ac un y teimla amryw yn rhwymedig iddo hyd heddyw. Efe oedd arweinydd y Gobeithlu pan ydoedd yn ei flodau. Yn un o'r prif rai a fu'n ymdrechu i gael y capel presennol. Efe a ymadawodd i Brynrhos ar sefydliad yr achos yno. Y mae gan Mr. W. G. Roberts restr o'r arolygwyr ynghyda'r ysgrifenyddion, gyda rhai bylchau. Dyma rai fu'n arolygwyr am flynyddau yn olynol: William Owen Brynbugeiliaid, John Robinson, Trevor Roberts, Daniel Thomas Hafod boeth, Owen Morris Braich trigwr uchaf, Hugh Jones Tyddyn difyr, John G. Jones Tyddyn isaf. Yna yn flynyddol. Yr ail enw yw yr ysgrifennydd. 1877, O. O. Jones Penbryn hafoty, G. G. Owen (Geraint). 1878, R. G. Jones Tyddyn isaf, G. G. Parry Blaen fferam. 1879, John John Owen Tan y buarth, R. W. Williams. 1886, John G. Jones Tyddyn isaf, R. Ll. Jones Llys Llewelyn. 1887, T. G. Jones Llysmeirion, R. G. Roberts Penllwyn. 1888, E. O. Morris Brongadair, H. J. Jones Tyddyn difyr. 1889, John J. Owen Tanybuarth, T. W. Jones. 1890, John Elias Jones, J. W. Jones. Yr ail enw bellach yw arolygwr ysgol y plant. 1892, R. G. Roberts Penllwyn, T. W. Jones, T. T. Parry Gwyndy. 1893, H. M. Jones, W. J. Jones Tyddyn difyr (ysgrifennydd). 1894, J. G. Jones, J. W. Jones, R. E. Parry Gwyndy. 1895, J. J. Jones Tyddyn difyr, T. T. Parry, R. E. Hughes. 1896, G. Griffiths Bryngwyn, Ephraim R. Jones, H. G. Roberts. 1897, D. W. Humphreys, R. E. Hughes, E. J. Jones Tyddyn difyr. 1898, W. W. Roberts, W. E. Hughes (Ysgr.). 1899, Elias Jones, O. O. Morris, G. T. Parry. 1900, E. W. Owen, H. G. Roberts, H. J. Roberts.

Dyma restr Mr. W. G. Roberts o'r dechreuwyr canu: Griffith Williams Cae Goronwy, Evan Roberts Dolifan, H. M. Jones Tyddyn difyr. Bu ef am ddwy flynedd o Carmel, pan arweiniwyd gan W. Roberts Hafoty wen. Yna, H. M. Jones drachefn. O.O. Jones Penbryn hafoty. Yn ei ddyddiau ef daeth llewyrch newydd ar y canu. Owen Powell a R. W. Roberts. R. G. Roberts Penllwyn. Bu ef am ysbaid yn cyd-ddechre â'r rhai blaenorol, ac am ysbaid gyda'r sawl a'i dilynodd, sef Ephraim R. Jones a H. R. Edwards.

Mr. W. G. Roberts sy'n manylu ar bobl y tŷ capel. John Williams a Catrin Griffith fu'n cadw'r tŷ capel cyntaf. Byddai Catrin Griffith yn gwneud ychydig fasnach yn y tŷ capel, ac adnabyddid hi weithiau fel Catrin Griffith Siop bach. Yr oedd Catrin Griffith yn blaenori yn fwy na'r blaenoriaid, ac ni wiw fyddai iddynt feddwl am symud ysmic heb ei bod hi yno yn cael cydymgynghori â hi. Chwyrn iawn ei ffordd oedd Catrin Griffith, fel un a wyddai pa fodd i gadw tŷ capel. Ar ol Catrin Griffith y daeth Hannah Williams. Yr oedd hon yn wir Hannah, a gelwid ei mab yn John Tŷ capel, yr hwn, fel Samuel gynt, a edrychid arno yn wynfydedig am ei fod yn breswylydd y tŷ. Y mae ef yn awr yn Nerpwl. Bu Hannah dduwiol yn gofalu am y tŷ capel flynyddau lawer. Robert a Jane Williams yn nesaf. Buont hwy yn yr hen dý am ysbaid, ac yna yn y newydd. Adeiladwyd y newydd tuag 1876, a bu Jane Williams yno ysbaid o 11 mlynedd. Ar hyn o bryd yn byw yn un o ardaloedd Lleyn. Dilynwyd hi gan John G. a Margaret Griffith Tanybwlch. Ac wedi 4 blynedd, dilynwyd hwythau gan Thomas ac Emma Williams, y rhai sydd yma ers 20 mlynedd (1909).

Rhif yr eglwys yn 1900, 259. Y ddyled, £55 19s. 6c.

Nodiadau

1. Ysgrif ar yr Ysgol Sul, yn dwyn yr hanes i lawr i 1881, gan Rowland Owen Brynllifon. Ysgrifau gan Mri. H. Menander Jones (yn dwyn yr hanes i lawr i 1885), W. G. Roberts, Ephraim R. Jones. Cyfrif yr ail-adeiladu yn 1854, gan Henry Roberts. Nodiadau gan y Parch. H. M. Pugh.