Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog/Seion

← Brynaerau

Hanes Methodistiaeth Arfon-Clynnog gan William Hobley

Ebenezer

CAPEL SEION.^[1]

FE ddywedir ym Methodistiaeth Cymru ddarfod codi capel Seion ar ol diwygiad 1818. Yn 1826 yr adeiladwyd y capel. Eithr yr oedd yn yr ardal eglwys yn flaenorol, sef yn nhŷ Griffith Williams Hen Derfyn. Tebyg mai ffrwyth diwygiad 1818 ydoedd cychwyn achos yn yr Hen Derfyn, er ei bod yn debyg y cynelid ysgol yno o'r blaen. Un o ddau dŷ yn ymyl eu gilydd oedd eiddo Griffith Williams. Preswylydd y tŷ arall oedd Griffith Thomas. Yr oedd y tai yn sefyll o fewn ychydig latheni i'r ffrwd sy'n derfyn rhwng plwyfydd Clynnog a Llanaelhaiarn, ac ar ochr Llanaelhaiarn i'r ffrwd, yn ymyl y brif-ffordd bresennol. Nid oes dim o'r ddau dŷ hyn yn aros ers llawer blwyddyn, ac ni wnaed y brif-ffordd hyd ryw amser ar ol iddynt gael eu tynnu i lawr. Nid oedd ar y pryd eglwys arall yn nes i'r Hen Derfyn na Chwmcoryn ar un llaw a Chapel Uchaf ar y llaw arall.

Mab Ynys Hwía oedd Griffith Williams, a symudodd i'r Terfyn wrth briodi gweddw oedd yn byw yno. Yr oedd i'r weddw honno un ferch, sef Catherine Evans, a phriododd hi John Williams Aber- afon, ac y mae iddynt amryw ddisgynyddion yn amlwg gyda'r achos. Priododd Griffith Williams eilwaith, y tro hwn gyda Betty Jones, merch y Penrhyn, Llanengan, a chwaer i John Jones Penrhyn, y pregethwr.

Y blaenoriaid ar gychwyn yr achos oeddynt Evan Pyrs Llwyn yr Aethnen, Ellis Evans Mur mawr, Clynnog, sef gwr i ferch Evan Pyrs, Griffith Roberts Tanygraig a Griffith Williams. O'r rhai hyn, Evan Pyrs yn ei ddydd a gymerai arno unrhyw ofal angenrheidiol ynglyn â'r pregethwyr, ac efe fyddai yn eu cydnabod am eu llafur. Ni sonir llawer am yr elfen chwareus yn Evan Richardson Caernarvon, ond rhaid ei bod ynddo ef. "Beth a wnes i iti, Evan?" fe ofynnai unwaith i wr y tâl, newydd dderbyn ohono'r gydnabyddiaeth arferol, "pan yr wyti yn rhoi'r hen chwech i mi fel hyn bob tro?" Ellis Evans a arweiniai'r gân ymhlith y cwmni bychan yn yr Hen Derfyn. Lled ddilewyrch y dywedir fod y canu, fel yn y rhan fwyaf o leoedd y pryd hwnnw o ran hynny. Gwr o awdurdod oedd John Jones Edeyrn, ac fe ymyrrai â'r canu fel â phethau eraill. "Beth yw'r ddau ganu sydd gennych yma ?" fe ofynnai unwaith yn yr Hen Derfyn. Os y "cwrr acw o'r doif sy'n cadw'r amser priodol, canlynwch hwy," oedd y gorchymyn; "ond os y dyn yma," sef Ellis Evans, "sy'n cadw'r amser, dilynwch ef." Ar un Sul, pan oedd Richard Jones y Wern,—yr hwn fu am dymor ym Mrynaerau, ac a oedd yno ar y pryd efallai,—eisoes yn y pulpud yn amser yr Hen Derfyn, dyma John Jones Edeyrn heibio gyda'i gyfaill James Hughes. Ni phregethai John Jones heb i'w gyfaill James Hughes wneud, a llwyddodd i gael gan Richard Jones ddod. o'r pulpud heb dramgwydd, a phregethodd James Hughes o'i flaen ef, ond yr oedd y trefniad yn radd o brofedigaeth i James Hughes.

Nid yn yr Hen Derfyn y cedwid yr ysgol, ond yma neu acw ar ei thro, ym Mryn yr Eryr, Pant-y-ffynnon, Gyrn, Tyddyn hen a lleoedd eraill. Tŷ tô gwellt oedd y Gyrn â'r defni yn dod trwodd. Yn y flwyddyn 1826, ynte, yr adeiladwyd y capel cyntaf, yn y man y saif yr un presennol, a rhyw hanner milltir o ffordd o'r Hen Derfyn, ac o gymaint a hynny yn nes i bentref Clynnog. Saif y capel yn ymyl y brif—ffordd, rhwng Clynnog a Llanaelhaiarn, wrth droed y Gyrn goch, ac heb fod nepell oddiwrth y môr. Trafferth nid bychan a gafwyd i gael lle i adeiladu. Methwyd a chael lle gerllaw yr Hen Derfyn. Eithr fe gafwyd dau gynnyg am le, y naill yn Tyddyn Hywel, plwyf Llanaelhaiarn, a'r llall yn Ty'n-y-pant ym mhlwyf Clynnog. Y lle olaf ddewiswyd, er fod plaid dros y lle cyntaf, ac ni cheid lle canolog cyfleus. Golygid yr adeiladau, sef y capel a'r tŷ capel, gan Ellis Evans Mur mawr, Evan Pyrs, Griffith Roberts Tan-y-graig, William Roberts Pant-y-ffrae a Thomas Roberts Bryn Eryr. Yn fuan wedi cychwyn ar y gwaith fe symudodd Evan Pyrs i Tyddyn Callod, Llanengan. Ar brydles y cafwyd y tir am 101 mlynedd o 1826, am y tâl o chwe swllt yn y flwyddyn. Ymhen rhyw ysbaid ar ol codi'r capel nid oedd yngweddill o'r hen flaenoriaid namyn Griffith Roberts yn unig, ac yn y flwyddyn 1827 fe godwyd James Williams Penrhiwiau i gydweithredu âg ef. Gwr a ddaeth yn dra adnabyddus oedd James Williams ar gyfrif ei dduwioldeb personol, ei ffraethineb, ei hir wasanaeth i'r achos, a'i gyfeillgarwch âg Eben Fardd. Rhywbryd yn ddiweddarach y dewiswyd Thomas Roberts Bryn Eryr, ac yn ddiweddarach na hynny Hugh Williams Terfyn, gwr a ddaeth yma o Fynydd Parys, Môn, ac ar yr un pryd Ebenezer Thomas (Eben Fardd). Dywed Robert Hughes Uwchlaw'rffynnon mai dan bregeth iddo ef, ag y dechreuodd efe ei phregethu oddeutu 1840, yr argyhoedd— wyd Eben Fardd, ac mai ar ol hynny yr ymaelododd yn Seion. Yn ol hynny, mae'n debyg na wnawd ef yn flaenor hyd oddeutu 1841 o leiaf. (Gweler Hunangofiant R. Hughes, 1893, t. 51.) Gwr tawel, tangnefeddus, ffyddlon y profodd Hugh Williams ei hun.

Dyma lyfryn bychan o'n blaen yn cynnwys cyfrifon yr eglwys o Fehefin 1839 hyd Chwefror 1841, wedi ei ysgrifennu agos oll â phlwm. Dodwyd aml gyfrif i lawr yn ofalus yn hwn. Efallai fod y ffigyrau yma, fel ffigyrau cerrig milltir, yn dangos rhyw dref neu bentref heb fod nepell, pe gwyddem pa fodd i'w dehongli. Y peth cyntaf amlwg yma yw, Elin Evan 5s. 6c. Cadw'r tŷ capel mae'n ddiau yr oedd Elin Evan, canys y tro nesaf fe ddywedir, "I Elin Evan am y mis, 5s. 4c." A gwelir mai oddeutu hynny yw'r tâl cyson. Rhaid cofio mai un oedfa a geid ar y Sul, canys yr oedd Seion yn daith gyda'r Capel Uchaf a Brynaerau, a bu felly hyd agoriad capel y pentref oddeutu 1843—4. Y mae gerbron lyfr cyfrifon arall am y blynyddoedd 1856—61, ac y mae Elin Evan, erbyn hynny Ellin Evans, yn dod o hyd yn ei mis, a 6s. yw'r symiau diweddaf a nodir gyferbyn a'i henw. Gresyn na cheid gwybod pa fath wraig tŷ capel oedd Elin Evan! Cymerer ei hir wasanaeth fel ei thocyn aelodaeth yng nghymdeithas yr etholedigion. Cymal yn y cyfrif yw Moses Jones, oedfa a chyfranu, 2s. 6c.; ac un arall, Griffith Hughes, 1s. 6c.; ac un arall, Thomas Williams Rhyd-ddu, 1s. Canys y mae aml beth i'w ystyried, pellter ffordd, dawn a safle y pregethwr, a dichon rhyw bethau cyfrin eraill. I Gyfarfod Misol Waenfawr ac i un Talysarn, 1s. bob un, ac i un Bangor, 2s. I John Owen Gwindy, 1s. Nid hwyrach mai gwell gan bobl Seion dôn soniarus na mater trwm. Daw pobl o bell heibio ar eu taith, ond nid yn aml; nid yw Seion ar y ffordd teithio fwyaf cynefin. Eithr dyma Samuel Jones Llandrillo, Robert Jones Dinbych a Lewis Morris a'i gyfaill, er fod rhai misoedd rhyngddynt, a swllt i bob un. Y mae yma er hynny rai enwau eraill nes adref ar y nosweithiau rhwng y Suliau, ac weithiau ddau efo'u gilydd. Dyma ddwsin o bregethwyr am fis Mehefin, 1840, ac y mae yma wyth am Gorffennaf, a saith yn Nhachwedd. Mae Moses Jones a Griffith Hughes, gwyr o ddoniau, yma yn aml.

Pan gychwynwyd achos yn y Pentref aeth Ebenezer Thomas a James Williams yno, a cholledwyd Seion yn ddirfawr, er mai ar ol hynny y cyrhaeddasant hwy eu dylanwad mwyaf. Aeth Seion yn daith gyda'r Pentref a Chapel Uchaf ar agoriad y Pentref. Fe fyddai Eben Fardd yn dod yn achlysurol i Seion gyda'r pregethwr ar nos Sul ar ol cychwyn yr achos yn y Pentref. Un tro fe ddaeth gyda'r Capten Hughes, yr hen bregethwr o Nefyn, a dechreuodd yr oedfa iddo. Yn y seiat ar ol fe lediodd Eben Fardd bennill ar bwnc pregeth y Capten, mae'n debyg:

Lle bynnag byddai ar y llawr.
Lle bynnag byddai byw;
Na fydded imi funyd awr
Er dim anghofio Duw.

Eithr ni a ddychwelwn am ennyd at gyfrifon 1856—61. Yn blaenori manylion y blynyddoedd hyn, fe geir cyfanswm derbyniadau a thaliadau blynyddol y blynyddoedd 1852—9. Cyfanswm y derbyniadau am 1852, £11 2s. Olc., a'r taliadau, £11 2s. 1c. Erbyn 1859 y mae'r derbyniadau yn £13 14s. 1c. a'r taliadau'n £14 4s. 4c. Mae'r arian seti a rhent y tŷ yn gynwysedig yn y derbyniadau, ac yn 1859 fe nodir eu swm, sef £2 11s. 9c. Cadwer mewn cof mai nifer yr aelodau yn 1856 oedd 70 ac yn 1860, 65. Y taliad cyntaf yn 1856 sydd i Hugh Jones Llanerchymedd, sef 2s. am oedfa nos Sadwrn. Evan Williams Pentreuchaf y Sul dilynol. (un oedfa cofier bob amser), 4s. William Roberts Clynnog ddwywaith ym mis Ionawr, 3s. bob tro. Chwe gwaith y ceir enw William Roberts i lawr y flwyddyn hon. Wyth oedfa gafwyd yn ystod y flwyddyn ar nosweithiau'r wythnos, ac ymhlith y pregethwyr hynny y mae Joseph Thomas Carno. Y mae Thomas Williams Rhyd-ddu â 3s. gyferbyn a'i enw erbyn hyn. Erbyn 1856, John Owen Ty'n llwyn, 3s. 6c. Dyma daliadau cyfarfod pregethu Mercher a Iau, Awst 11 a 12, 1858: William Herbert, 10s.; Morris Hughes, 10s. ; William Hughes, 10s.; John Griffith, 10s. Yr oedd William Herbert yma drachefn am oedfa'r Sul y mis dilynol. Rhagfyr 26, 1858, yr oedd yma ryw "Mr." Lloyd Llundain, 2s., sef yr un Sul a John Owen Ty'nllwyn. Yn 1859 fe ymddengys enw "Rice Jones Felin;" ac yn 1860 dyma Thomas Hughes Machynlleth yn dod trwodd ar ei daith. Y mae Evan Owen Talsarn, a ddechreuodd bregethu yma, yn cael ei alw yn o fynych. Gwr y gwerthfawrogir ei ddawn yw David Davies Seismon. Erbyn 1860, Thomas Williams Rhyd-ddu, 4s. Gorffennaf 13, dyma David Davies ac Evan Phillips ar eu taith o sir Aberteifi, wedi cyfranogi yn helaeth o ysbryd diwygiad y flwyddyn o'r blaen. Y manyn diweddaf yn rhestr y derbyniadau, oddigerth y casgl mis, ydyw 8s. 6½c. ddileu dyled capel yn Wolverhampton."

Tybed fod rhif yr eglwys yn nhaflen yr ystadegau am 1856, sef 70, yn gamgymeriad? Efallai fod rhyw achos lleol am y cyfrif uchel. Yn '54 y nifer oedd 57; yn '58, 52. Fe welir gan hynny fod yma gynnydd amlwg ar ol y diwygiad, sef 13 yn ystod y ddwy flynedd '59-'60. A dywedir yn adroddiad yr eglwys y teimlwyd y diwygiad yn rymus yma. Erbyn 1862 y mae'r rhif yn 52 yn ei ol.

Griffith Roberts Tanygraig, un o'r blaenoriaid cyntaf, a Thomas Roberts Bryn Eryr, oedd y ddau a adawodd eu hol yn fwyaf ar yr achos yn y lle. Gwr o gymeriad cryf ac awch ar ei ymadroddion oedd Griffith Roberts. Dyn mawr, cryf, esgyrnog, a dylanwad mawr ganddo ar blant ac eraill. Pan yn gweini, fe godai bedwar ar y gloch y bore drwy'r flwyddyn ar ddiwrnod y seiat, er gorffen ei waith yn brydlon a myned yno. Dywedodd James Williams hanesyn am dano yn adeg rhyw anghydfod yng nghapel y pentref, i'r amcan o ddangos y ffordd i ladd ysbryd gelyniaeth. Yr oedd rhywbeth wedi dod cydrhwng Griffith Roberts a Griffith Williams Ystumllech, y ddau flaenor, a dau brif gyfeillion cyn hynny. Cynhaeaf gwan ydoedd un y flwyddyn honno, a rhedodd i Wyl Grog. Yr oedd ŷd Ystumllech heb ei gynhaeafu, a'r bobl allan yn gweithio. Dyma Griffith Roberts i mewn i'w dŷ ei hun yn gynnar y bore gan ymholi ynghylch y cryman. "Pa beth a fynniti âg ef?" gofynnai'r wraig. "Y mae arna'i eisieu mynd i Ystumllech i dorri pen gwr Ystumllech," ebe yntau. "Ymgroesa wr," ebe hithau. Cafwyd y cryman, ac aeth Griffith Roberts gydag ef i gae Ystumllech, a chafodd y bobl yn troi yr ŷd. Rhoes yntau ei help i'w droi. Wrthi dan hanner dydd. Yna aethpwyd i'w gynnull, a gorffennwyd erbyn pump y prynhawn. Erbyn hynny yr oedd golwg ddrwg ar y tywydd; a chymellai Griffith Roberts gario'r ŷd. Aethpwyd i'w gario, a buwyd wrthi dan bedwar y bore, a chafwyd ef i mewn yn glyd. Ni fu Griffith Roberts a Griffith Williams erioed yn fwy o ffrindiau nag ar ol hynny. Gwr a rhywbeth yn arw ar y wyneb oedd Griffith Roberts ond gyda dyfnder o dynerwch odditanodd. Yr oedd min ar ei ddywediadau yn ei ddangos yn ddyn anghyffredin. Ni feddai ar ddawn hwylus yn gyhoeddus, tra yr oedd ei gydflaenor, Thomas Roberts, yn rhwydd odiaeth a braidd yn faith. "Twm," ebe Griffith Roberts wrtho ar un tro, yngwydd y cynulliad, "dos yn fyrr i weddi: paid âg amgylchu môr a mynydd; fydd o ddim ond fel llond bŷs maneg gen' ti wedyn." Yn ei sel dros ddisgyblaeth, nid mynych y byddai Ellis William heb ryw hai am ferched wedi bod yn ffraeo neu'r cyffelyb. Ebe Griffith Roberts wrtho, "Wel, wel, Ellis William, mae dy ffroen di fel ffroen bytheiad, yn sawru pob ffos sur." Yr oedd William Griffiths Pwllheli wedi troi oddiwrth y Bedyddwyr at y Methodistiaid. Yn lled fuan yn ol hynny yr oedd yn Seion, a cheid ei fod wedi cipio'r arfer o seinio di fel du, fel y brithid y weddi a'r bregeth gan y du hwn. Ar ddiwedd yr oedfa, ebe Griffith Roberts wrtho, gan daro ei law ar ei ysgwydd, "Wel, os wyti yn mynd i duo hi efo ni, rhaid iti droi dy gôt yn dy ol !" Yn Seion y dechreuodd Evan Owen, ar ol hynny o Dalsarn, bregethu, a thrafferth fawr a gawsai i fyned drwy'r Cyfarfod Misol. Cododd Griffith Roberts o'r diwedd i fyny yn ei blaid, "Waeth i chwi un mymryn beidio, mae'r Arglwydd yn anfon Evan;" ac nid oedd dim dadl i'w chynnyg yn erbyn hynny, gan mai Griffith Roberts oedd yn dweyd. Nid oedd William Roberts Clynnog, y pregethwr, yn ddirwestwr, a rhywbryd yn ei hanes fe yfodd ormod o ddiod fain gyda chinio'r rhent yn y Glyn. Aeth William Williams yr Henbant gyda Griffith Roberts i'w amddiffyn ef yn y Cyfarfod Misol, eithaf amddiffynwyr ill dau. Dadl William Williams oedd, os oeddynt am roi codwm iddo, am roi codwm ymlaen ac nid yn ol. Dadl Griffith Roberts, nad oedd William Roberts ddim wedi torri ei fogail, dadl am dynerwch wrth drin y maban! Rhaid fod yn Griffith Roberts gyfuniad o awdurdod dull a thynerwch teimlad, o gryfder carictor ac awch meddwl. Bu ef farw Mai 15, 1851, yn 79 mlwydd oed.

Gruffydd yn ei ddydd, fu'n dda—was i Dduw
Nes ei ddod hyd yma;
Bellach o'r pwys gorffwysa,
Nef wen o hedd a fwynha.

Tad William Roberts Siop y Pentref a thaid Mr. Griffith Roberts oedd Thomas Roberts Bryn-yr-Eryr, a gwelir ei nodweddion amlycaf yn ei deulu ar ei ol. Yr oedd ef a Griffith Roberts, fel y gwelwyd eisoes mewn rhan, yn gyferbyniadau amlwg; ond yr oeddynt yn cydweithio yn effeithiol gyda'r achos. Ffyddlon, caredig a haelionus dros ben a fu Thomas Roberts a'i wraig. A naws gyffelyb oedd yn ei chwaer ef o'r Cilcoed. Byddai'n gwrando ar ei sefyll yn gyffredin, gyda'i lygaid ynghau. Fe ddywedir y byddai yn cysgu rhyw gymaint; ond nid oedd neb allsai adrodd y bregeth cystal. Parod a rhwydd a swynol ei ddawn, a ffyddlon iawn i'r achos. Ei brif nodwedd ydoedd ei garedigrwydd i bregethwyr a'i haelioni tuag at yr achos. Fe roddai fenthyg ceffyl am chwech wythnos i bregethwr yn rhad, i fyned am daith i'r Deheudir. Bu cymaint a phedwar, ac hyd yn oed chwech, o geffylau pregethwyr ar eu taith yn ei stabl gyda'u gilydd. Ar ymyl y ffordd y gorweddai y domen bastai, a gwnelai yntau esgus i fyned i'w throi ar y Sadwrn, er cael cyfle i wahodd pregethwyr a elai heibio i'w dŷ. Elai a swp o wair i stabl y capel bob nos Sadwrn. Gofynnodd unwaith i'r ferch fyned ag ef, tra byddai efe ymaith yn ffair Caernarvon. Pan ddychwelodd efe o'r dref, fe gafodd ddarfod i'r ferch esgeuluso'r gorchwyl hwnnw; ac er ei fod wedi cerdded yr holl ffordd o'r dref, sef oddeutu deng milltir, aeth yn y man ei hunan gyda'r swp gwair i'r stabl. Arferai roi hanner coron ei hunan i ddynion ieuainc. o ysgol Clynnog a ddelai yma i bregethu. Rhoes ei hunan lawer gwaith arian dros ben i bregethwr, pan welai y gydnabyddiaeth yn rhy fychan. Yr ydoedd ef a John Jones Talsarn yn gryn gyfeillion, a lletyodd John Jones droion gydag ef pan ar ei daith i gyrrau Lleyn ac Eifionydd, gan roi oedfa ar ei ffordd yn Seion. Fe sonir am un oedfa neilltuol iawn a gafodd efe yma ar nos Sadwrn pan ar ei daith i Lithfaen at fore Sul, oddiar y geiriau, "Ac na fydd anghredadyn ond credadyn," pryd y pregethodd am ddwy awr, gan "fonllio gwaeddi" at y diwedd. Bu Thomas Roberts farw Tachwedd 9, 1868, yn 74 mlwydd oed. Catherine Roberts, ei briod, a fu farw Gorffennaf 30, 1888, yn 87 mlwydd oed. Ei geiriau olaf:

'Rwy'n mynd i'r glyn dan synfyfyrio;
Pwy ddaw yno gyda mi ?
Iesu'r Archoffeiriad ffyddlon
Ddaw i'm danfon dros y lli.

Gweini gyda Thomas Roberts Bryn-yr-Eryr yr oedd Evan Owen pan ddechreuodd bregethu, a merch Bryn-yr-Eryr a briododd efe. Dyma ddyfyniad o ddyddlyfr Eben Fardd a gyhoeddwyd yn Wales: "Mehefin 10, 1852, yng nghapel Seion, pryd y daeth William Roberts, Capten Owen a Mr. William Owen i ymholi ynghylch achos Evan Owen yn ei berthynas â'r eglwys. Mwyafrif pendant o'i blaid i ddechre pregethu. W. Roberts mewn ymgynghoriad â'r blaenoriaid eraill, yn mynegi fod E. Owen yn awr yn cael ei ddodi dan Reol iv. o'r ffurf apwyntiedig i rai yn dechre pregethu." Yr oedd gradd o wrthwynebiad iddo ar y pryd, fel y bu yn fwy pendant ar ol hyn, wedi symud ohono i Lanllyfni. A hynny er yr addefid ef yn wr duwiol yn gyffredinol. Ei destyn cyntaf, "Cesglwch fy saint ynghyd ataf fi, y rhai a wnaethant gyfamod â mi drwy aberth." Ar brynhawn Sadwrn elai at y cerryg duon ar lan y môr i ymarfer â phregethu. (Gweler Lanllyfni a Thalysarn).

Yn 1868 y galwyd Evan Evans a'i frawd Owen Evans yn flaenoriaid. Evan Evans yn gwir ofalu am yr achos. Bu'n arwain y canu am flynyddoedd. Yn y Mur mawr, cartref Owen Evans, y mae'r pregethwyr yn lletya er amser ei rieni.

Yn 1877 y dewiswyd Griffith Williams Ystumllech a Robert. Roberts Tanygraig. Symudodd Robert Roberts i Gosen. Galwyd Isaac Williams yn flaenor yn 1899.

Yma y dechreuodd J. Owen Williams bregethu yn 1889. Derbyniodd alwad i Rosgadfan. (Gweler Rhosgadfan). Yn 1898 y dechreuodd David Perry Jones bregethu.

Adeiladwyd y capel presennol a'r tŷ yn 1875. Yr holl draul yn tynnu at £700. Hyn yn cynnwys gwerth £60 o waith cludo, a wnawd yn rhad gan yr ardalwyr. Talwyd yr holl ddyled o fewn saith mlynedd o agoriad y capel.

Dyma adroddiad yr ymwelwyr â'r ysgol yn 1885: "Aethpwyd drwy y rhan ddechreuol yn yr amser priodol; ond dylid annog yn garedig ar i bawb ymdrechu dod i'r ysgol at amser dechre. Y plant bychain yn cael eu haddysgu yn ol yr hen drefn. Byddai yn welliant mawr dwyn y gwers-lenni i arfer yn ddioedi. Y mae yn yr ysgol amryw o athrawesau o'r dosbarth cyntaf gyda'r plant a'r dosbarth canol. Nid ydyw'r ysgol wedi dwyn y wers-daflen i arfer. Awgrymwn fod y canu ar ddiwedd y wers ddarllen yn lle ar ganol yr ysgol. Adroddir y deg gorchymyn bob Sul. Gwneir gwaith mawr, yn enwedig gyda'r ieuenctid. W. Griffith Penygroes, E. Williams Llanllyfni, John Roberts Llanllyfni."

Fe gafwyd cymorth i gadw seiat, a gwnawd gwaith bugeiliol ychwanegol gan weinidogion o Glynnog, megys y Parchn. J. Williams, W. M. Griffiths, M.A., ac yn bresenol, Howell Roberts.

Rhif yr eglwys yn 1900, 85.

Nodiadau

1. Ysgrif y Parch. Howell Roberts (Hywel Tudur), ac ymddiddanion â'r brodorion.