Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr/Arweiniol: Ardal y Waenfawr

← Cynnwys

Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr gan William Hobley

Waenfawr

HANES METHODISTIAETH ARFON.

——————

ARDAL Y WAENFAWR.

——————

ARWEINIOL.^[1]

Y MAE capel presennol y Waen yn y rhan henafol o'r pentref. Y rhan honno sydd ychydig fwy na 3 milltir i'r de-ddwyrain o'r maes yng Nghaernarvon, ar y ffordd i Feddgelert. Yn ymyl yr oedd yr hen ffordd Rufeinig o Segontium (yr hen Gaernarvon) i Feddgelert. Y pentref erbyn hyn yn ymestyn o Groesywaen (ychydig pellach o Gaernarfon na'r garreg dair milltir), hyd y stesion ar y narrow-gauge, ag sy'n tynnu at y garreg bedair milltir. Y Waen ei hunan, a elwir felly yn awr, sydd oddeutu milltir o arwynebedd bob ffordd. Ganwyd Owen Williams yn 1790, a chof ganddo dir y waen, a elwir yn briodol felly, heb ond un tŷ annedd arno, sef Cefn y Waen Robert Owen.

Wyneba'r ffordd o Gaernarvon yn o deg at yr hafn rhwng y Foel Eilian a'r Mynyddfawr; ac ar y chwith wrth fyned drwy'r Waen y mae mynydd y Cefndu, ac ar y dde yr Alltgoed fawr, gyda'r afon Gwyrfai yn ymddolennu cydrhyngddynt. Tynnodd Dafydd Thomas y Wyrfai i gyd i'w safn unwaith, yn ymyl ei tharddle wrth gopa'r Wyddfa, pan wedi poethi wrth ddringo ar ddiwrnod tesog yn yr haf. Eithaf gorchwyl fuasai hwnnw i Fynydd yr Eliffant ei hun, â'i dduryn anferth, erbyn cyrraedd o'r Wyrfai i Ddyffryn Betws, pe gwelid ef yn ymysgwyd ryw ddiwrnod, gan roi arwyddion o fywyd. Tra tharawiadol yw'r olygfa ar y ddau fynydd, y Foel Eilian a'r Mynyddfawr, wrth nesau atynt yn y pellter, yn enwedig ar noswaith loergan leuad. Y pryd hwnnw y mae rhyw swyn drostynt, yn peri iddynt megys ymbellhau oddiwrthym i wlad hud a lledrith. Y Foel sydd lefngron, fel anferth dwmpath gwâdd, ond llyfnach na hwnnw, a'r Mynydd-fawr a adnabyddir yn y fan fel mynydd yr eliffant, gyda'i dduryn yn ymestyn i'r ochr bellaf i'r Foel. Nid rhyfedd fod y fangre. hon, yr ochr yma a'r ochr draw, yn wlad lledrithiau o'r anweledig. Fe deimlodd George Borrow rywbeth yma na theimlodd mo'r cyffelyb yn unlle arall, ac yr oedd ef yn neilltuol agored i'r math hwn o ddylanwad. Daw bryniau'r Iwerddon i'r golwg ar dro ar adeg machlud haul, oddiar ochr y Cefndu, pan fydd yr awyr yn glir a theneuedig iawn, ac ambell waith fe'u gwelir yn un rhes hirfaith, ac yn ymddangos fel pe wedi tramwy ymhell o ffordd ar draws y mor tuag atom. A bellach, dyma'r teligraff diwifrau yn dechre cael ei osod ar lethr y Cefndu. A chyda hwn bydd gwledydd cyfain, a chyfandiroedd pell, yn dechre agoshau ar draws yr anweledig, ac yn rhyw fodd cyfrin yn ymrithio megys o'n blaen. Uwchben hen lethr y Cefndu, nid nepell oddiwrth Greigiau padell y brain, hen gartref y tylwyth teg, fe welir yn y man, ar y nosweithiau tywyllion, fflachiadau disymwth yn yr awyr uwchben, megys tywyniadau esgyll cenhadon anweledig, yn dwyn gyda hwy eu cenadwriau o lawenydd neu o dristwch, o gyfarwyddyd neu o rybudd, yn amseroedd rhyfel a heddwch. A bydd yma rialti rhyfeddach eto na dawns y capiau cochion ar loergan lleuad gynt.

Dywed Dafydd Thomas y gelwid cytir y Waenfawr amser yn ol yn Waenfawr Treflan, a bod tenantiaid ystâd Treflan, a oedd y pryd hwnnw ym meddiant Syr Watkin W. Wynn, yn honni hawl i droi eu hanifeiliaid yno i bori. A dywed ef, hefyd, fod ar y cwrr o'r Waen sydd agosaf i'r Dreflan lawer iawn o dai henafol iawn, a elwid Pentref y Waen. Sylwir ganddo fod rhes o bentrefi bychain, o fewn llai na chwarter milltir y naill i'r llall, yn dechre yn Nhŷ-ucha'r-ffordd ac yn diweddu yn yr Hafod Oleu, ar lethr y Cefndu, wrth ochr y ffordd i Lanberis. Tai bychain tebyg i'w gilydd y disgrifir hwy ganddo, gydag un ystafell, a'r hen simdde fawr. Tŷ-ucha'r-ffordd, lle dechreuodd y Methodistiaid bregethu, fel y tybia Dafydd Thomas, ydoedd y mwyaf ohonynt, a thŷ un ystafell ydoedd hwnnw. Yn y tŷ hwnnw y bu Owen Williams yn trigiannu am flynyddoedd. Yma y troes Lyfr y Caniadau ar fesur cerdd, ac yma, orchwyl buddiolach, yr ysgrifennodd ei gyfran ei hun o'r Geirlyfr. Yr oedd y mân-bentrefi yma yn amrywio mewn maint, heb ond rhyw hanner dwsin neu lai o dai yn rhai ohonynt, a rhyw gymaint mwy yn eraill. Gelwid y pentrefi hyn wrth wahanol enwau: Tŷ-ucha'r-ffordd, Pentre uchaf, Pentre isaf, Bryn y pistyll, Ty'n y gerddi, Bryneithin, Hafod oleu. Yr oedd y rhai'n yn hen dai, ebe Dafydd Thomas, pan oedd ei daid a'i nain ef yn ieuainc, y naill wedi ei eni yn 1740 a'r llall yn 1746. Dywedent hwy fod y cwbl ohonynt wedi eu toi â cherryg o'r Cefn- du yn eu hamser hwy. Y mae amryw o'r hen dai hyn yn aros o hyd.

Ganwyd Dafydd Thomas yn 1820, ac yn y cyfnod hwnnw gwehyddion oedd lliaws o'r bobl. Cof ganddo weled pilio'r llin yn ei gartref, a llinwr o Gaernarfon yn dod yno i'w drin yn yr ysgubor, a'i fam yn ei nyddu gyda'r hen dradl, a hwythau'r plant yn gwisgo'r crysau geirwon.

Golwg henaidd oedd ar y ffactri wlan yn y Dreflan pan oedd Dafydd Thomas yn fachgen. Murddyn erbyn hyn. Yr hen bandý yn Hafod y Wern yn llawer hynach na'r ffactri. Cof gan Dafydd Thomas glywed Owen Williams yn dweyd "agos 70 mlynedd yn ol," sef tuag 1830, fod oddeutu 500 o weithwyr ym mwngloddiau Drws y coed a Simdde'r ddylluan gan mlynedd cyn hynny, a'u bod agos oll yn prynnu eu dillad, ac yn cael eu gwneud, yn y Waen- fawr. Prynnai rhai o'r tyddynwyr wrthbannau, gwlaneni, llin- wlaneni, gan eu cymdogion, ac aent â hwy yn bynnau ar gefnau clapiau o geffylau bychain i ffeiriau Llanerchymedd a lleoedd eraill. Ond gwelodd Dafydd Thomas dro ar fyd, ac fel y bu gwaetha'r modd, aeth y meibion i wisgo ffustian, a'r merched sidanau a ffriliau.

Tua 1750 y dechreuodd preswylwyr y mân bentrefi adeiladu tai ar y cytir. Ymgasglai nifer ynghyd ar brynhawngwaith ar ryw lanerch neilltuol, a chyn bore codid rhyw fwthyn tyweirch, gyda darn o dir wedi ei farcio allan o'i amgylch, a mwg wedi ei ollwng drwy'r simne. Cysgid yn y bwthyn bob nos, a cheibid ac arloesid y llecyn tir yn ystod y dydd. Yn y dull hwnnw y ceid cerryg i wneud tý amgenach na'r cyntaf, ac i wneud cloddiau cerryg. Yr oedd dau le tân ymhob un o'r tai hyn.

Yn 1803 gwerthodd Syr Watkin stâd Treflan i John Evans, cyfreithiwr yng Nghaernarvon. Honnai John Evans hawl i'r mân dyddynod ar y sail mai perthyn i'r stâd yr oedd y cytir. Yr oedd rhai o'r tyddynwyr eisoes wedi prynnu eu hawl gan y llywodraeth. Cafodd y lleill rybudd gan John Evans i ymadael. Rhai yn dychryn ac yn ymadael â'u hawl, ar yr amod eu bod yn cael aros ar ardreth fechan. Eraill yn ymgyfreithio. Anfonwyd rhai i garchar am ysbaid. Daliodd bawb ohonynt eu meddiant yn y tai, ond collasant feddiant o'r tir. Yn 1844, pryd y bu gwerthu ar y stâd drachefn, prynnwyd y tyddynnod agos i gyd gan y preswylwyr. Yn etholiad 1868, yr oedd 54 yn meddu pleidlais yma, pan nad oedd ond 51 ym mhlwyf mawr Llanberis i gyd, a oedd am y terfyn âg ef. Cafodd Love Jones-Parry 45 o'r pleidleisiau hyn yn erbyn Pennant, serch fod y nifer mwyaf yn gweithio mewn cloddfeydd llechi gyda'r meistradoedd i gyd yn ffafriol i hawliau Pennant.

Tua 1750 y dechreuwyd cloddio yn egniol am gerryg toi. Oddeutu 1800 symudodd lliaws o'r ardal hon i Nantlle a Llanddeiniolen a Bethesda, lle y dechreuid gweithio chwarelau newyddion yn brysur. Llwyddodd y cloddfeydd gymaint fel, yn y man, na fynnai braidd neb i fab o'r eiddynt fod mewn unrhyw alwedigaeth amgen nag fel chwarelwr. Chwarelwyr a rhai yn byw arnynt yw'r ardalwyr bellach. Dros y mynydd i'r dde, fel yr eir o Gaernarvon, y mae'r ffordd i chwarel Cors y bryniau a chwareli Nantlle; ac i'r chwith o chwarelau Cefndu, ceir Glynrhonwy a Dinorwig. Cloddir ychydig fwn haearn o ochr y Foel.

Cafodd Owen Williams olwg ar y Garneddwen pan ydoedd efe oddeutu deuddeg oed. Yr ydoedd yn ei dŷb ef oddeutu 500 o dunelli, a chynwysai gerryg o wahanol faintioli. Casglodd y gawres y cerryg hyn yn ei ffedog yng Nghwmdwythach. Wrth ddod dros ochr ogleddol y Foel eilian, fe lithrodd ei throed, a rhed dwy ffrydlif o ddwfr yn ol ei dau sawdl. A Gafl y Widdan y gelwir y lle hyd heddyw. Ei meddwl ydoedd gwneud pont dros y Foeldon o Arfon i Fon, ond methu a wnaeth yn ei hamcan, yn gymaint a darfod i linyn ei barclod dorri, ac i'r llwyth ddisgyn yn y fan yma, Ond os methu gan y widdan yn ei hamcan hi, llwyddodd John Jones y ffermwr i wneud cloddiau defnyddiol allan o'r garnedd.

Pan oedd Dafydd Thomas yn ieuanc yr oedd agos bawb yn credu mewn ysbrydion, rhith-angladdau, adar corff, canwyllau corff, ac yng ngallu dewiniaid. Y ceiliog yn canu allan o amser, a gweled y falwen ddu gyntaf yn y tymor, os heb fod ar dir glas, ydoedd arwydd o aflwydd. Maint yr aflwydd ydoedd maint caledwch y tir y gwelid hi arno. Rhai pobl a chwiliai'r nos am arian mewn cilfachau tywyll, anhygyrch. Nain Dafydd Thomas a haerai ddarfod iddi weled y tylwyth teg. Bu hi a'i mam allan gyda'r nos ar un tro mewn gweirglodd ar lan afon, pryd y codai tarth allan o'r afon. Y tarth yn cilio ychydig. Er eu syndod, gwelai'r fam a'r ferch ddwsinau o feibion a merched bychain, bach yn dawnsio ar y weirglodd. Fel y chwalai'r tarth ymaith, graddol ymgollai'r bobl fach o'r golwg. Gwelodd aml un heb eu llaw hwy y cyffelyb. Byddai ofn y tylwyth teg yn rhwystro pobl hanner cant oed yn awr rhag myned yn blant i Greigiau padell y brain ar y Cefndu. Tebyg fod a wnelai'r brain a gyrchai yno rywbeth â'r traddodiad am y peisiau gleision. Yr oedd gweithdŷ John Hughes y crydd yn fan dihafal am straeon bwganod. Nid oedd mo fath Morgan Owen Penybont am eu hadrodd. Byddai Dafydd Thomas pan yn hogyn yno yn gwrando arno â'i lygaid a'i geg yn llawn agored. Gwelai Morgan Owen fwganod ym mhob rhith. Ffordd ddewisol ganddynt o ymddangos ydoedd gyda'r rhan uchaf ar ddull dyn, a'r rhan isaf ar ddull anifail, ceffyl neu afr neu'r cyffelyb. Rhyw gorr neu gilydd a welid ganddo bryd arall. Morgan yn myned adref ar un noswaith dywell iawn gyda'i lantern yn ei law. Pa beth a ddigwyddodd wrth gamu ohono dros ryw ffos ddwfr, ond corach bychan yn ymrithio wrth ei glun, a chan ddiffodd y lantern yn dianc ymaith drachefn.

Y mae Dafydd Thomas yn adrodd chwedl, ag y dywed fod pawb yn y Waen yn ei chredu "75 mlynedd yn ol" (1825), ac na wyddai ef ei hun ddim pa fodd i'w hanghredu. Yr oedd rhyw ddyhiryn wedi torri i mewn i'r Graig lwyd, a dwyn £25, arian a dderbyniwyd am anifeiliaid, ac a fwriedid i dalu'r ardreth. Mawr oedd pryder y teulu. Dywedwyd wrthynt y gallasai Arabella o Ddinbych fynegi pwy oedd y lleidr. Digwyddai fod teilwriaid yn pwytho ar y bwrdd yn y Graig lwyd un diwrnod. Ebe Rolant Dafydd, gwr y tŷ, wrth Guto'r teiliwr, "Guto, a ei di yno ?" Yn addo iddo bâr o esgidiau ddim gwaeth na newydd, os ae Profi'r esgidiau: ffitio i'r dim. Addo talu i Guto am ei amser a'i draul. Ymhen deugain mlynedd ar ol i'r helynt ddigwydd y clywodd Dafydd Thomas yr hanes gan Guto ei hun. Yr oedd gan y ddau achos i ymweled â Dinbych y pryd hwnnw. Wedi nodi'r amgylchiadau a adroddwyd eisoes, elai Griffith Morris ymlaen gyda'r hanes: "Ar nos Iau y cefais i'r esgidiau gan Rolant Dafydd, a deg swllt at fy nhraul, gan gynnwys y goron oedd i'w thalu i Bella, sef ei gwobr arferol. Mi gychwynais cyn dydd fore Gwener. Bore braf yn y gwanwyn ydoedd. Mi gyrhaeddais Lanrwst dipyn cyn canol dydd, a chefais yno bryd da o fwyd. Mi gyrhaeddais Ddinbych yn gynnar, wedi cerdded dros 40 milltir. Daethum o hyd i Bella yn ei thŷ, a dechreuais ddweyd fy neges. 'O' meddai hi, mi wn dy neges di o'r gore. Wedi colli arian y mae rhywun? Eglurodd Griffith Morris yr amgylchiadau. "Wel," ebe Bella, "mi allaf ddweyd lle y maent. Oes yna ryw feudŷ dan y tŷ? ac a oes yna ryw garreg fawr yn y ddaear yn ei ymyl ?" "Y mae yno feudŷ, ond nis gwn am y garreg," ebe Griffith Morris. Yno y mae nhw," ebe Bella, "odditan y garreg, mewn twll, a'r gwas sydd wedi eu dwyn. 'Dydyn nhw ddim yno i gyd. Y mae o wedi gwario dwy bunt am ddeunydd dillad, ac y mae y rheiny yn cael eu gwneud gan deiliwr yng Nghaernarvon." Dychwelodd Griffith Morris drannoeth, ac yr oedd yng Nghaernarvon erbyn tri ar y gloch y prynhawn. Cyfarfu â Rolant Dafydd yn nhŷ Alice Griffith Pen y deitsh. Yr oedd mab ynghyfraith Rolant Dafydd gydag ef, ac wedi clywed yr adroddiad, ymaith âg ef o nerth y carnau i'r Graig lwyd, dros dair milltir a hanner o ffordd. Dychwelyd ymhen dwy awr, a'r gwas gydag ef, y cwbl wedi troi allan fel yr hysbyswyd gan Arabella. Yr oedd Griffith Morris yn gymydog agos i Ddafydd Thomas. Ni chlywodd efe mo neb erioed yn ameu ei eirwiredd, ac nid oedd ganddo yntau ei hunan unrhyw sail dros wneud hynny.

Yn ddiweddarach nag amseriad yr hanes olaf yma, yr oedd gwr cyfarwydd neu ddewin yn trigiannu yn y Waenfawr ei hun, sef Griffith Ellis Cil haul, fawr ei glod. Canys nid dewin yn unig oedd efe, ond meddyg anifail a dyn, a gwr heb ei fath am ddofi lloerigion. Nid oedd yn feddyg trwyddedig ar ddyn nac anifail; ond llwyddai ef yn fynych wedi methu gan wŷr trwyddedig. Bu lliaws o wallgofiaid dan ei ofal wedi methu gan bawb eraill a'u gwastrodedd. Nid ymddengys ei fod yn ddewin wrth reol a chelfyddyd, a llysieulyfr Culpepper, fe ddywedir, oedd ei lyfr codi cythreuliaid. Yr oedd cip o olwg ar luniau'r llysiau, bellter oddiwrthynt, yng nghynnwrf y meddyliau, yn gwasanaethu yn lle lluniau cythreuliaid. Eithr y mae pob lle i gredu fod greddf y dewin yn eiddo Griffith Ellis. Y mae'n sicr fod rhai aelodau o'r teulu wedi bod yn meddu ar y cyfielyb: sef eu bod yn ymdeimlo â lliaws o bethau cyn digwydd ohonynt, nes gallu yn rhyw fodd eu rhagfynegu, er nad, fe ddichon, gyda holl fanylder Arabella o Ddinbych. Heblaw dawn natur, tynnodd Griffith Ellis gydnabyddiaeth yn ei ieuenctid âg amryw wŷr cyfarwydd o'r cyfnod hwnnw. A thrwy'r cwbl, llwynog cyfrwys, henffel ydoedd ef ei hun. Un lofft hir oedd i'r Cilhaul. Pan fyddai dieithryn yn y tŷ yn adrodd ei helynt, byddai Griffith Ellis ond odid yn y llofft yn gwrando. Yn y man, deuai i mewn i'r gegin, gan sychu chwys ei dalcen â'i law. "O!" ebai fe, yn yr olwg ar y dieithryn, "yr ydych yn dod o'r fan a'r fan. Yr oeddwn yn eich disgwyl ers tridiau!" Yr oedd hanner y frwydr wedi ei hennill eisoes, fynychaf. Edrydd Mr. Evan Jones y Garn stori a glywodd yn blentyn gan Griffith Ellis ei hun. Galwodd gwr o sir Ddinbych unwaith yn y Cilhaul. Gwraig y plas oedd wedi colli ei modrwy briodas. "Hysbyswch i bawb fy mod yn dod ar y diwrnod a'r diwrnod," ebe'r dewin. Griffith Ellis yn cyrraedd ar y diwrnod hwnnw, ac yn cerdded yn hamddenol o amgylch y plas. Y forwyn, mewn modd dirgelaidd, yn rhoi y fodrwy yn ei law. "Na ddwedwch wrth neb," ebe fe, "ac ni ddwedaf innau." Griffith Ellis yn gorchymyn paratoi rhyw bedwar neu bamp o bytiau toes, ac, wedi cael cyfle, yn eu taflu i hwyaden â marciau neilltuol ar ei hesgyll. Yna yn gorchymyn cau'r hwyaden honno arni ei hun. Y bore nesaf, ebe'r dewin wrth wraig y plas, "Nis medraf wneud dim o'r helynt yma yn amgen na bod y chwiaden a'r marciau duon yna arni wedi llyncu'r fodrwy. 'Does dim i'w wneud ond i hagor hi, ac fe'm siomir yn fawr os nad yw'r fodrwy yn ei bol." A gwir y dyfalodd! Eithr hen stori ddewinol ydyw hon wedi'r cwbl. Clywodd Griffith Ellis y chwedl, yn ddiau, ac fe ddichon iddo gael cyfle i actio'r cyffelyb ystryw ei hun. Edrydd Mr. Evan Jones stori arall ar ei ol. Archwyd iddo ymweled â gwraig orweddiog ym Mon. Gorchmynodd ddwyn i'r stafell bedair o gyllill wedi eu glanhau yn loewon, a chynfas wen lân. A chyda'r pedair cyllell wedi eu dodi yn ddestlus ar y gynfas wen yngolwg y wraig, ebe Griffith Ellis, mewn ton gwynfanllyd, a chan edrych at i lawr ar y wraig yn ei gwely, "Gresyn! gresyn! fod yn rhaid i hagor hi." Ar hynny y neidiodd y wraig allan o'i gwely yn holliach! Unwaith, fe ddaeth gwraig o Fon ato gyda chŵyn ynghylch ei mab. Yr ydoedd hwnnw wedi troi ei gefn ar ei hen gariad, a dilyn un newydd. Cyfarfu â'r hen, a bygythiodd honno ei witsio, fel na lyncai damaid fyth ond hynny. Dechreuodd yntau waelu a chymeryd i'w wely, ac yn y man nis medrai lyncu gronyn o fara. Wedi clywed ohono'r manylion, ebe'r dewin,—" Y mae o wedi mynd yn rhy bell i mi wneud dim ohono. Y mae o wedi credu gair y ferch, a mynd yn rhy lwyr dan ei dylanwad. Bydd wedi marw cyn pen nos yforu." Ac yn ol y ddarogan y digwyddodd y peth. Mam y bachgen hwnnw a adroddodd yr hanes wrth Mr. Evan Jones. Bu gwraig am ddeng mlynedd mewn iselder meddwl, ar ol ei siomi mewn serch, ond a ddilynodd gyfarwyddid Griffith Ellis, ac a ymsioncodd ac a ymsiriolodd, a bu am ugain mlynedd heb och na gruddfan. Yna fe ail—gydiodd yr hen anhwyl ynddi, a hi a ddaeth i ymofyn â'r dewin drachefn. Yr ydoedd yn wraig barchus yr olwg arni, ac yn holi'r ffordd am y dewin y gwelwyd hi gan Mr. Evan Jones, ac y clywodd efe ei stori. Bu Dafydd Thomas yn ymddiddan â Griffith Ellis yn ei hen ddyddiau ynghylch ei hanes a'i orchestion Soniai am John Jones, Tyddyn Elen, wr cyfarwydd, a dywedai nad oedd mo'i hafal yn y gwledydd fel meddyg dyn ac anifail. Gallai, hefyd, wastrodedd y Tylwyth Teg, canys fe ymddanghosai Griffith Ellis yn cwbl gredu ynddynt, ebe Dafydd Thomas. Feallai hynny; ond gallasai Griffith Ellis, ei fab, gymeryd arno cystal a dim actor a sangodd ar ystyllen. Pa ddelw bynnag, fe draethai Griffith Ellis ei farn am y Tylwyth Teg wrth Ddafydd Thomas, mai rhyw fath ar fodau rhwng dynion ac angylion oeddynt. "Nid oes neb yn gweld monynt yn awr," ebai Dafydd Thomas. "Nagoes," ebai yntau, "ond darllenwch i'r Beibl, chwi gewch weld mai ar ryw adegau neilltuol y byddai rhyw fodau wybrennol yn ymddangos i ddynion ar y ddaear yn yr hen amserau." Yr oedd Griffith Ellis yn gallu gwastrodedd ysbrydion a flinai dai pobl, a chyflawnodd wrhydri yn y ffordd honno, nid yn unig yn y Waenfawr a'r ardaloedd cylchynnol, ond hyd berfeddion Eifionydd ac hyd eithaf cyrrau Mon a Dinbych. Ei swynair wrth wastrodedd ysbrydion, neu mewn achosion dyrys gyda dyn neu anifail ydoedd hwnnw,— Rhad-Duwi-ni, a seinid ganddo megys un gair, ac yn dra chyflym, a hynny drosodd a throsodd. Yr oedd dylanwad cyfareddol yn nheimlad llawer yn ynganiad y swynair hwnnw. Ni ddaeth Griffith Ellis i gysylltiad mor uniongyrchol â hanes crefydd a Simon y swynwr ac Elymas a meibion Scefa, neu hyd yn oed y ddewines o Endor, eithr, fel hwythau, yr oedd efe yn ddrych o angen calon dyn yn ei pherthynas â'r anweledig, ac, fel hwythau, yn ddrych o gyflwr ei oes a'i wlad. Y mae ei hanes ef, a rhai cyffelyb iddo, yn gyfrodedd â hanes crefydd, megys y dysg yr ysgrythyrau sanctaidd i ni synio.

Gwr cryn lawer yn israddol i'w dad ar y cyfan oedd Griffith Ellis y mab, ond gyn hynoted ag yntau mewn rhai cyfeiriadau. Nid yn feddyg dyn nac anifail, fel ei dad, ond, fel yntau, yn gallu gwastrodedd gwallgofiaid yn eithaf deg. Ac er yn fwy anystyriol o lawer na'i dad, yr ydoedd yn hafal iddo yng ngrym cynhenid ei feddwl. Rhywbeth anarferol yn ei olwg. O ran ffurf a maintioli y corff, y pen a'r wyneb, ac hyd yn oed mynegiant y llygaid i fesur, yn swrn debyg i Napoleon fawr. Pan safai gyda'i gefn ar y mur, yn gwrando ar ymddiddan heb gymeryd arno glywed, yr oedd osgo'r corff ac edrychiad y llygaid yn union fel eiddo'r mochyn yn ei gwt, pan glyw swn dieithriaid yn dynesu. Meddai ar gyflawnder o eiriau disgrifiadol, a dywediadau ar ddull diarhebion. Yr oedd yn anarferol o ffraeth a chyflym ei ateb. Byddai awch ar ei ymadroddion mewn ymddiddanion cyffredin: ei ddywediadau yn gwta, yn frathog, yn ddisgrifiadol, ac yn fynych yn wawdus a choeglym. Er yn eithafol anystyriol mewn ymddiddan, eto yn fucheddol ei foes, heb lwon na serthedd, ac yn ymgymeryd yn naturiol â'r meddwl am y byd anweledig. Trigiannodd yn y Bontnewydd yn y rhan olaf o'i oes. Daeth rhai aelodau o'r teulu hynod hwn yn ymroddedig i grefydd, fel y ceir gwneud cyfeiriad atynt eto. Daeth dau frawd i'r Griffith Ellis olaf dan ddylanwad diwygiad '59. Ystyrrid hwy yn ddynion go anghyffredin. Enghreifftiau oeddynt o'r modd y mae crefydc, ar dymor diwygiad, yn cipio gafael ar ddyn, fel fflam ar babwyzen, mewn amgylchiadau a'i gwna yn eithaf anhebyg o deimlo cim o gwbl oddiwrthi ar dymorau cyffredin.

Cynyrchodd yr ardal rai dynion o enwogrwydd yn y wlad, a rhai eraill o enwogrwydd yn y cylch Methodistaidd yn Arfon. Heb son am brifon yr hen amseroedd, Garmon a Beuno, fel y gwna Owen Williams, dyna John Evans, a droes allan ar ymchwil am y Cymry a ymfudodd i'r America dan nawdd Madoc ab Owain Gwynedd; a'i frawd Evan Evans, a fu farw yn ieuanc, ac a ystyrrid yn bregethwr o'r radd flaenaf. Dyna Gutyn Peris, genedigol o'r Hafod Oleu; Humphrey Griffith, ffrwyth ysgrifell yr hwn a ymddanghosai yng Ngreal Llundain; a'i frawd, Dafydd Ddu Eryri, y gwr cryfaf ei gynneddf nid hwyrach o holl blant yr ardal; ac Owen Williams "y Waunfawr," ac Ioan Arfon. Dengys hanes eglwysi Arfon ddarfod i amryw ddynion droi allan o'r Waen i eglwysi eraill, y profwyd eu dyfodiad yn beth gwerthfawr. Un o'r gwŷr hynny oedd Hugh Jones Bron'rerw yn y Capel Uchaf, Clynnog; un arall oedd Dafydd Rowland, pen blaenor Moriah am ysbaid maith; un arall, Robert Evans, prif flaenor Caernarvon.

Y mae Dafydd Thomas yn manylu peth ar hanes rhai gwŷr ag sy'n fwy nodweddiadol o'r lle, yn ddiau, na rhai o'r gwŷr a enwyd, yn gymaint a'u bod yn fwy o wir gynnyrch y lle, wedi aros yma yn hwy, ac heb dderbyn cymaint o ddylanwadau o'r tuallan. Un o'r cyfryw ydoedd Sion Jones y doctor, a fu farw tuag 1820, nodedig am lawer o bethau. Yr oedd yn ddoctor esgyrn. Byddai'n asio esgyrn rhai wedi eu hanafu yn y chwarelau. Yr oedd yn feddyg llysieuol, hefyd. Ef a'i feibion ymhlith y rhai cyntaf i godi tai ar y cytir. Efe oedd y mwyaf blaenllaw yn yr helynt gyda John Evans y cyfreithiwr. Llusgwyd ef gan y beiliaid i'r carchar yn yr achos hwnnw. Yn rhyw gymaint o heliwr a physgotwr, gan foelystota ar ol Nimrod, a defnyddio ymadrodd Morgan Llwyd. Yr oedd yn yr ardal ryw gred yn ei ddawn i godi cythreuliaid. Ymhen blynyddoedd ar ol ei gladdu ym mynwent y Betws, gwelai rhai pobl ef mewn cornelau tywyll yn yr hwyrnos. Gwelwyd ef felly gan wehydd ar allt y Pwll budr, yn anelu at aderyn yn y coed. Nid aeth yr ergyd allan, dim ond ffrit y badell." Eithaf gorchest i wr a'i gorff yn gorwedd dan y briddell. Cerddodd y gwehydd yn ddiarswyd tuag ato, a gofalai y doctor am gadw yn yr un pellter o hyd oddiwrtho, nes dod ohono i bendraw y winllan, ac yna mewn modd nas gallai dim dewin ei olrhain, fe ddiflannodd o'r golwg. Dywedodd y gwehydd yr ystori hon wrth fam Dafydd Thomas, gyda rhai merched eraill. yn y cwmni, a Dafydd Thomas yn llencyn yn gwrando gyda'i lygaid yn grwn agored. Yr oedd Dafydd Thomas o'r farn y credai y gwehydd yn gwbl ei stori ei hun. Robert Dafydd "Luke yr adeiladydd, a fedrai adeiladu tŷ o'i sylfaen i'w grib heb gynorthwy neb copa walltog. Rhyw £7 neu £8 ydoedd ei dâl am wneud tŷ, ac efe a wnaeth y rhan fwyaf o'r tai a adeiladwyd yn ei amser ef. Cawr o faint a nerth. Wrth gylymu pwysau ar flaen y llif medrai lifio arno ei hunan yn y pwll llif. Argyhoeddwyd ef dan bregeth Richard Tibbot yn Nhŷ-ucha'r-ffordd, ac ystyrrid ef yn niwedd ei oes yn dduwiolach gwr na chyffredin. Tuag adeg brwydr Waterloo y dallwyd Hugh Morris wrth danio pylor yn y Gloddfa. Wrth grwydro am ei damaid rhowd llety iddo ar un noswaith gan Sion Morris yr Ynys. Eglwyswr oedd Sion, 'a Methodist oedd Hugh. Ar y weddi yn y gwasanaeth teuluaidd, cofiai Hugh am y teulu caredig y lletyai gyda hwy, ac yn enwedig am wr y tŷ. Ar hynny, dyna Sion ar ei draed,—"Hwda, Huwcyn, na hidia am danaf fi! Gweddïa dros y brenin a'i filwyr; mi weddïaf fi drosof fy hun!" Gan y gwas y clywodd Dafydd Thomas y peth hwn. A dywed ymhellach fod pump neu chwech o'r tyddynwyr y pryd hwnnw yn cadw gwely i grwydriaid tlodion a ddeuai o amgylch yn y dull hwnnw. Myntumia yr un pryd eu bod yn onestach pobl na'r "haflug anwaraidd " sy'n bla ar y wlad yn awr. Ond tybed nad oedd y tyddynwyr hynny yn gadael i'r cŵn defaid benderfynu pa rai o'r crwydriaid y gellid dibynnu ar eu gonestrwydd?

Edrydd Richard Jones yn y Traethodydd am rai pobl oddeutu canol y ganrif ddiweddaf, nad elent i na llan na chapel. Yn eu plith, dyna Neli Morgan Bryn Goleu. Berr a chorffol, garw yr olwg arni a gwrol, a "llais garw, gwrol," fel Cigfran Morgan Llwyd. Hyddysg yn hanes y tylwyth teg a llen gwerin. Craff ei sylw ar arwyddion tywydd. Yr oedd Neli Morgan yn wrthwynebol iawn i'r ymfudo i'r America yr oedd cymaint ohono y pryd hwnnw. 'Does yno ddim lle ffit i bobol fyw yno, wel di. Mae yno lyffant du dafadennog, cimint a theiciall, a hwnnw yn gweiddi fel mul mawr, weldi!"

Coffeir yn yr ardal, hefyd, am Evan Jones y Cyrnant, tad Richard Jones y Cymnant, fel dyn go anghyffredin, heb fod yn grefyddwr, ac heb dderbyn dim manteision dysg. Meddai ar wybodaeth dda yn y gyfraith a phynciau eraill, ac elid ato gan liaws am gyngor, a meddai ar synwyr cyffredin a chraffter go anarferol. Enghraifft dda o'r gwladwr syml a chryf, wedi ei fagu a'i feithrin yn gyfangwbl ar aelwyd ei henafiaid, wedi ei wneud o uwd a thatws llaeth, ac wedi cadw o fewn y wal derfyn deuluol, heb hedeg i'r goruchelder, heb dramwy rhandiroedd dirgelfan diarffordd.

Cof gan Ddafydd Thomas am ddynion yn gweithio am wyth neu naw ceiniog y dydd yn y cynhaeaf gwair, a gweithio o bump y bore hyd naw yr hwyr. Yr arlwy adeg cynhaeaf, bara ceirch a haidd, ynghydag ychydig enwyn neu gawl llaeth. Tatws llaeth i ginio, a da os ceid dipyn o facwn neu gig mollt neu eidion wedi ei halltu a'i sychu.

Rhydd Dafydd Thomas am nelliad o hanes addysg yn yr ardal. Y mae efe, pa fodd bynna, yn gadael allan hanes a roddir yn Hanes Eglwysi Anibynnol Cymru (III. 264). Yno fe roir ar ddeall fod yr Anibynwyr yn 1816 wedi cael addewid am ysgol rad symudol y Dr. Daniel Williams, a oedd yn cael ei chadw ar y pryd ym Methel, gan Ellis Thomas. Disgwyliasid y rhoisai y Methodistiaid fenthyg eu capel i'r amcan, ond gomeddwyd, a bu raid ardrethu tŷ gwag ym Mryneithin. Wedi i'r Methodistiaid ddeall, neu eu blaenoriaid, feallai, fod llawer wedi eu tramgwyddo gan eu gomeddiad, fe agorwyd y capel i'r ysgol a rhoddwyd y tŷ i fyny. Dywed Dafydd Thomas am y blynyddoedd oddeutu 1830 nad oedd. ond ychydig o bennau teuluoedd o 40 i 50 oed yn medru darllen; ond bod lliaws o rai hŷn na hwy yn ddarllenwyr da. Y rheswm am hynny ydoedd manteision rhagorach y dosbarth olaf. Bu un o ysgolfeistriaid Griffith Jones Llanddowror am dymor ym Metws Garmon. Bu taid Dafydd Thomas yno gydag ef am dros flwyddyn. Ymadawodd yr ysgolfeistr oddiyno i Landwrog, fel y tybir. Bu'r ysgol drachefn ym Metws Garmon. Clywodd Dafydd Thomas John Pritchard, taid Eos Bradwen, yn dweyd iddo ef fod yno, a bod yn gydysgolheigion âg ef, John a Humphrey a Dafydd (sef Dafydd Ddu Eryri), meibion Thomas Gruffydd y pregethwr; Evan a John, meibion Thomas Evans y pregethwr; Griffith Williams (Gutyn Peris); John ac Edmwnd, meibion John Francis, a symudodd yn fuan wedyn i Amlwch. Edmwnd, wedi hynny yn fasnachwr yng Nghaernarvon, ac yn bregethwr gyda'r Bedyddwyr. Ni chafwyd ysgol am flynyddau ar ol hyn. Bu Dafydd Ddu ei hunan yn cadw ysgol yn y Betws a mannau eraill nid nepell o'r Waenfawr. Nid gwiw ydoedd iddo ef na'i ddilynwyr aros mwy na dwy flynedd. yn yr un man, am yr ystyrrid dwy flynedd yn llawn digon o ysgol i unrhyw fachgen heb amcan pellach mewn golwg ganddo na gweithio â'i ddwylaw.

Gwr ieuanc o Gaernarvon, o'r enw William Owen, a ddaeth i gadw ysgol yng nghapel y Methodistiaid yn 1827. "Dyn musgrell, gwael ei iechyd, a chrwth mawr ar ei gefn. Oherwydd mynych wendid, a'r ysgol yn edwino, ymadawodd ymhen y flwyddyn." Yn 1829 daeth Thomas Edwards, gwr ieuanc o'r Deheudir, i gadw ysgol yng nghapel yr Anibynwyr. Cyn pen y flwyddyn derbyniodd alwad fel gweinidog i Ebenezer, Llanddeiniolen. Yn 1831 daeth Thomas Griffith yma, gwr a fu am rai blynyddoedd yn gynorthwywr i Evan Richardson yng Nghaernarvon. Ysgolfeistr da. Symudodd i'r Felinheli cyn pen dwy flynedd. Am ysbaid byrr y bu Henry Vaughan yn y Waen yn ystod bachgendod Dafydd Thomas. Teiliwr wrth ei alwedigaeth. Ei goes chwith wedi ei thorri ymaith ychydig yn uwch na phen ei lin, a cherddai gyda baglen a ffon. Bu'n cadw ysgol ganu yma ar y nosweithiau am ryw chwarter blwyddyn yn ystod y gaeaf. Cof gan Dafydd Thomas am dano yn sefyll ar ganol llawr y capel, yr ysgolheigion yn sefyll o'i flaen, y faglen dan ei gesail chwith, a'r ffon yn ei law ddehau yn cadw'r amser. Eithr nid y ffon yn unig a gadwai'r amser. Eithr y lin bwt hefyd, canys fel y byddai'r ffon yn codi a gostwng byddai'r lin bwt hefyd yn ysgwyd ol a blaen, a symudiad y naill a gydatebai i symudiad y llall, er mawr gymorth i Dafydd Thomas a'i gydysgolheigion i sylwi ar y pwnc. Y mae Dafydd Thomas yn meddwl y gall sicrhau nad oedd dim ysgol ddyddiol yn y flwyddyn 1834 yn mhlwyfi mawrion Llanrug, Llanberis, Betws Garmon a Llanwnda, sef y plwyfi sy'n cylchynnu'r Waenfawr.

Ni bu yma ysgol sefydlog hyd 1837, pryd yr adeiladwyd yr ysgoldy genedlaethol lled eang. Bu yno rai athrawon da, megys David Roberts, wedi hynny rheithor Mostyn, ac Elis Wyn o Wyrfai. Croesawid yr ysgol yn awchus yn yr ardal, a chyfrannodd yr ardalwyr yn gyffredinol tuag ati. Danghoswyd caredigrwydd gan awdurdodau yr ysgol tuag at y capel, yn gymaint ag y cynhelid ysgol Sul y Methodistiaid yn yr ysgoldy yn ystod haf 1837, pryd yr adeiledid y capel newydd. Er hynny, fe aethpwyd i deimlo yn fuan fod dylanwad eglwysig cryf yn cael ei arfer drwy gyfrwng yr ysgol, yn anisgwyliadwy iawn i bobl y capel. Cynhelid gwasan- aeth eglwysig yn yr ysgol ar y Suliau, a byddai raid i'r plant a elai yno roi eu presenoldeb yn y gwasanaeth dan berygl cosp y Llun dilynol. Dysgid catecism yr eglwys y peth cyntaf bob bore. Y mae Pierce Williams yn edrych ar yr ysgol fel ymosodiad pendant ar ymneilltuaeth, a dywed ef y byddai ffafrau amlwg yn cael eu dangos i blant yn cydffurfio â'r gofynion o natur eglwysig, tra y cospid y lleill mewn dull diystyrllyd. Dechreuwyd cynhyrfu am ysgol arall, a chedwid cyfarfodydd i'r amcan yn yr ardal. Cafwyd John Phillips a John Owen Gwindy yma i ddadleu'r achos mewn amrywiol gyfarfodydd. Eithr yr oedd plaid yn y capel yn erbyn i arian yr achos fyned tuag at gynnal ysgol ddyddiol. Yn y cyfwng yma y mae'r eglwyswyr yn llareiddio'r gosp am esgeulustra gyda phethau eglwysig, ac yn rhoi allan mai ysgol ddi-Dduw fyddai'r ysgol newydd, a thrwy'r moddion yma yn cyfnerthu'r blaid geidwadol yn y capel. Byddai John Jones Talsarn yn dod yma i roi pregeth ar y nos Fercher ryw unwaith yn y flwyddyn, a chafwyd ganddo ef ar yr achlysur hwnnw, drwy ddylanwad Owen Jones y crydd ac eraill o'r blaid ddiwygiadol, siarad o blaid ysgol newydd. Gwnaeth yntau "ymosodiad ofnadwy," ebe Dafydd Thomas, ar gatecism yr eglwys, ac, wedi'r tarannu hwnnw, llwyddwyd i gychwyn ysgol yn y capel yn 1849. Gwr o'r enw Joseph Griffith, ysgolfeistr rhagorol, yn ei chychwyn. Ar ei ol ef, David Williams o Bethesda. "Llwyddiant perffaith,' Llwyddiant perffaith," yn ol Dafydd Thomas. Eithr ni cheid cymorth y llywodraeth i ysgol a gynhelid yn y capel. Cynhyrfu am ysgoldy, a llwyddo. Codwyd yr ysgoldy yn 1852 ar dir yn perthyn i'r capel. Chwarelwyr yn codi'r cerryg, a'r tyddynwyr yn eu cario, yn rhad. Gweddill y draul yn cael ei gyfrif fel dyled ar y capel. Ond er cael cymorth y llywodraeth, rhaid ydoedd am gymorth y capel hefyd. Cynhaliwyd yr ysgol ymlaen hyd etholiad y Bwrdd Ysgol yn 1871. Cydnebydd Dafydd Thomas lwyddiant yr holl ymdrech, er heb ddwyn sel neilltuol drosto. Y mae Pierce Williams yn dwyn mawr sel dros yr ymdrech, ac yn rhoi mawrglod i'r "blaid ddiwygiadol" yn yr eglwys a'i dygodd i ben.

Gwelwyd mai yn 1837, yn yr ysgoldy, y dechreuodd yr Eglwys Wladol gynnal moddion yn y pentref. Yr oedd yr eglwys ym Metws Garmon, oddeutu milltir o ffordd i gyfeiriad Beddgelert. Nid oedd poblogaeth y plwyf hwnnw ond 94 yn ol deiliadeb 1861. Dechreuodd yr Anibynwyr bregethu yma yn 1813. Adeiladwyd eu capel yn 1829, ym mhen blynyddoedd ar ol sefydlu'r eglwys. (Hanes Eglwysi Anibynnol, III. 265).

Y mae Pierce Williams yn rhoi pwys ar yr hyn a ddengys hanes yr ardal ei fod yn wir, sef mai dynion amlwg gyda chrefydd oedd yr arweinwyr yma gydag addysg a phethau gwladwriaethol. Eglura ef, hefyd, mai mantais i'r achos oedd mantoliad pleidiau yn yr eglwys, megys yn y wladwriaeth, sef y blaid geidwadol, a fynnai gario allan gynlluniau y Cyfarfod Misol, ac a gynrychiolid gan y blaenoriaid, a'r blaid ddiwygiadol, a fynnai gymell pethau i ystyriaeth heb fod eto yn rhan o gynlluniau y Cyfarfod Misol, a geilw ef y blaid hon yn blaid yr aelodau cyffredin. Y ddwy blaid yn fwy neu lai amlwg yng ngweithrediadau eglwys y Waen hyd oddeutu 1875. Go nodweddiadol o chwarelwyr Arfon o hyd yw y pleidiau hyn. Achos o gŵyn gan Pierce Williams ydyw ddarfod i rai go led amlwg gyda'r blaid ddiwygiadol cyn eu dyrchafu i'r flaenoriaeth, droi yn weddol geidwadol ar ol y dyrchafiad hwnnw. Hawdd fyddai gwneud yr ensyniad fod rhywbeth yn hyn, hefyd, yn nodweddiadol o chwarelwyr Arfon. Onid rhywbeth nodweddiadol o'r natur ddynol ei hun ydyw? Oni welir y cyffelyb yn y wladwriaeth hefyd? Oni welwyd pencampwyr dadleuaeth wleidyddol yn cael eu mawr lareiddio a'u dofi wedi y dyrchafer hwy o Dŷ'r Cyffredin i Dŷ'r Arglwyddi?

Dengys y daflen yma berthynas eglwysi'r cylch âg eglwys y Waen, ac amser eu sefydlu. Waenfawr

Ymganghennodd eglwysi'r dref a'r cylch o Foriah. Rhoir taflen eto yn hanes eglwysi'r dref a'r cylch i ddangos hynny. Ni ddanghosir eglwysi Ceunant a Thanycoed yma, gan mai canghennau o Lanrug ydynt hwy; ond dodir eu hanes yma am eu bod yn perthyn i eglwysi Dosbarth Caernarvon. Rhif eglwys y Waen yn 1823 oedd 65, ond fod Moriah wedi ymganghennu ohoni cyn hynny. Yr oedd rhif y tair eglwys, sef y Waen, Salem, a Chroesywaen, yn 765 yn 1900. Y mae'r gymdeithas fechan a sefydlwyd gan Howel Harris neu rywun drosto yn Hafod y rhug, wedi ymestyn yn eglwys y Waen a'r eglwysi a ymganghennodd ohoni yn uniongyrchol ac yn anuniongyrchol yn 3214 o aelodau, yn ol Ystadegau 1900. Ond gan fod camgymeriad yng nghofnod Moriah am y flwyddyn honno, cymerer cofnod 1901 am Moriah, yr hyn sy'n 116 yn llai, a gwnel hynny y cyfanswm yn 3098. Rhif yr eglwys ynghyd â'r eglwysi a ymganghennodd yn uniongyrchol ohoni erbyn 1900 ydoedd 1360 (gan gywiro cofnod Moriah).

Nodiadau

1. Ysgriflyfrau Dafydd Thomas a Pierce Williams. Ysgrif Owen Williams, Geninen, 1883, t. 68. Y Waenfawr ddeugain mlynedd yn ol," gan Richard Jones (Caerludd), Traethodydd, 1895, t. 102. Ymddiddanion.