Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr/Ceunant

← Betws Garmon (Salem)

Hanes Methodistiaeth Arfon-Waenfawr gan William Hobley

Croesywaen

CEUNANT^[1]

Dechreuwyd cynnal Ysgol Sul yma oddeutu'r flwyddyn 1820 mewn hen anedd-dy o'r enw Tanyffordd, a breswylid gan John Williams, gynt o'r Tyddyn rhuddig. Fe'i cyfrifid ef a'i wraig ymhlith y ffyddloniaid gyda chrefydd. Edward James Bryn crwn oedd yr arolygwr tra cynhelid yr ysgol yma. Ymhen oddeutu dwy flynedd fe'i symudwyd i hen ysgubor Tanygraig. Fe ychwanegwyd rhai dosbarthiadau o newydd yma. Cadwai Robert Williams Pant-hafodlas ei ddosbarth o blant bach yn yr hen simne fawr, a dodai'r plant i eistedd ar y pentan. Yn ymyl y plant hyn yr oedd dosbarth o ddynion dros ddeugain mlwydd oed, hwythau hefyd, fel y plant, yn dysgu'r wyddor, a Thomas Parry 'Rallt yn athraw iddynt. Byddai y rhai hyn mewn cymaint afiaeth gyda'u gwers yn eu ffordd hwy a'r plant bach gerllaw iddynt. Wrth eu profi ar ddull go ddyrus unwaith, ac yntau'n gweled ei hunan yn dal y prawf yn deg, ebe un o honynt, Mi ddaliwn fy mhrofi yn yr A B yma ac i'r llyfr fod ar ben y Garreg lefain! Athrawon eraill, oedd Thomas Jones Hafodlas, tad yr un diweddarach, John Morris a John Parry, y ddau o'r Pen-hafodlas, Thomas Griffith Ceunant, John Jones Tanygraig, Richard Peters Penygraig, a Robert Jones Hafodlas yn arolygwr. Heblaw yr arolygwr, John Morris a Thomas Jones a Robert Williams yn unig a broffesent grefydd ar y pryd.

Ymhen o dair i bedair blynedd fe ddaethpwyd i'r penderfyniad i wneud cais am ysgoldy yn lle'r hen ysgubor. Gwrthwynebid y cais yn y Cyfarfod Ysgolion gan Ysgol Llanrug. Bu John Morris a Richard Peters am flwyddyn gyfan yn apelio yn ofer at y Cyfarfod Ysgolion. Yr oedd dwy filltir o ffordd i Lanrug. Cymerodd y ddau frawd hyn gyfrif, gan hynny, o'r holl blant a gwragedd yn yr ardal nad ellesid disgwyl iddynt fyned mor bell a Llanrug, ond y disgwylid eu cael i ysgoldy o'r fath a geisid. Yr oedd y nifer yn ddigonnol er ennill i'w plaid wr o ddylanwad yn y Cyfarfod Ysgolion, sef John Roberts Castell, Llanddeiniolen, a throdd y ddadl o'r diwedd gyda hwy. Ymgymerwyd âg adeiladu'r ysgoldy yng ngwanwyn 1825. Ni ddaeth i feddwl neb, hyd yr ymddengys, i sicrhau prydles ar yr eiddo, namyn cael caniatad y Parch. P. B. Williams Pantafon yn unig i adeiladu. Cafwyd help sylweddol i ddwyn y treuliau gan John Parry Penhafodlas, gweithiwr cyffredin o ran ei alwedigaeth, ond gwr o gyfoeth ymhlith ei gydweithwyr.

Nid oedd yr ysgoldy ond bychan, ond fe wthid i mewn iddo wyth o ddosbarthiadau ar ochr y meibion, ac wyth ar ochr y merched. Thomas Jones Hafodlas oedd athraw yr AB ar ochr y meibion; John Morris yr A, B, AB; Richard Peters Penygraig gyda dynion mewn oed, ar ol gyda dysgu; Thomas Parry, 'Rallt, y sillebu a'r llyfrau i rai'n dechre; John Thomas Hafodlas, y Testament; John Parry Pen-hafodlas, y Beibl. Arferai John Parry roi ceiniog am ddysgu allan, yr hyn fu'n symbyliad i ddechre at fedru darllen y Beibl, ac yna i'w drysori yn y cof. Hugh Hughes Brynglas oedd athraw y bechgyn fedrai ddarllen yn dda; a John Griffiths Tanygraig yn athraw ar athrawon, pan fyddai eu heisieu. Owen Jones Adwy'r ddeugoed a ddysgai enethod bach yn yr A B. Efe fynychaf roddai'r pennill allan ar ganol yr ysgol, ac a arweiniai gyda'i ganu. Dechreuai ganu braidd cyn gorffen ledio'r pennill, mewn goslefau tarawiadol,

Wele, fod brodyr yn byw ynghyd,
Mor dda, mor hyfryd ydoedd!

Ar ddosbarthiadau eraill y merched, yn ateb mewn trefn i rai'r meibion, fe geid yn athrawon, Thomas Griffith Ceunant, Jane Jones Penygraig (gwraig Richard Peters), Hugh Griffith Tainewyddion, Ann Jones 'Rallt, Robert Williams Pant-hafodlas, Lydia Parry Pen-hafodlas, Grace Jones Tanyffordd, yn cael ei chynorthwyo gan Edward James Bryn crwn. Ys dywed Morgan Llwyd am yr hen athrawon.

Iraidd oeddynt rai'n eu hamser.

Fe aeth pethau ymlaen yn dawel a hamddenol am o bedair i bum mlynedd. Cynhelid yr ysgol ar bnawn Sul, a'r cyfarfod gweddi bob yn ail nos Sul, a'r cyfarfod gweddi wythnosol. Bob yn ail nos Sul y ceid pregeth yn "hen gapel y Rhos," fel y gelwid capel Llanrug. Arferid cynnal cyfarfodydd gweddi yn y tai yn flaenorol i dymor yr ysgoldy, a pharheid i'w cynnal. Cynhelid hwy yn fynych yn enwedig yn y 'Rallt, oherwydd llesgedd yr hen wraig dduwiol, mam Ann Jones yr athrawes, a dorrai allan mewn gorfoledd pan fyddai y cyfeillion yn agoshau i'r tŷ, gan waeddi, Pa fodd y daeth hyn i mi? O'r pedwar brawd crefyddol fe fyddai tri oddicartref yn ystod yr wythnos gyda'u gwaith. Eithr fe wir ofalai John Morris am y cyfarfod gweddi wythnosol, a deuai y chwiorydd crefyddol i'w gymorth. Yr oeddynt yn naw mewn nifer, ac fe ddodir eu henwau i lawr yma, fel y byddo'r hyn a wnaeth y rhai hyn yn cael ei adrodd am ysbaid un oes o leiaf. Dyma hwynt: Elizabeth Owen Coldŷ, Ann Pritchard Adwy'r-ddeugoed, Ann Jones 'Rallt, y ddwy Elizabeth Jones Hafodlas, Lydia Parry Penhafodlas, Elin Parry Pant hafodlas, Jane Jones Penygraig a Grace Jones Tanyffordd.

Un tro fe wnaeth John Morris apwyntiad â gwr y prynodd fuwch ganddo, i'w gyfarfod ar noswaith y cyfarfod gweddi, a hynny mewn llwyr angof o'r cyd-ddigwyddiad. Pan ddaeth hynny i'w feddwl bu mewn cryn wewyr. Eithr fe gofiodd y deuai Thomas Griffith y Ceunant y ffordd honno at ei waith, a phenderfynodd ofyn iddo ef, er nad ydoedd yn grefyddwr, fyned i'w le ef, i'r cyfarfod gweddi, a rhoi allan emyn a darllen pennod ac yna galw ar y chwiorydd i weddio. Addawodd yntau fyned. Eithr wedi myned nis gallasai ymysgwyd i wneud ei ran yn y cyfarfod, a disgwylid yn hir ac yn bryderus am John Morris. Teimlodd Thomas Griffith i'r byw wrth weled y fath bryder am ymddanghosiad y gwr, ac yn y man dyma ef ar ei draed, gan egluro na ddeuai John Morris ddim y noswaith honno. "Mae'n gwilydd i ni," ebe fe'n mhellach, "fod cymaint o honom yn disgwyl wrth un dyn; nid yw enaid John Morris yn fwy gwerthfawr na'r eiddom ninnau, ac nid oes mwy o rwymau arno ef i weddïo na ninnau. Gwir y darfu iddo ef ofyn i mi ddarllen pennod, a chanu emyn i ddechre, ac yna galw ar y chwiorydd i fyned ymlaen, ond yn wir," ebe fe'n bwysleisiol, "nis gallaf gan gywilydd ofyn y fath neges a hon." Llefarai mewn teimlad amlwg, fel yr oedd lliaws mewn dagrau. Pwysodd Elizabeth Jones Hafodlas, mam Thomas Jones, ar iddo ymgymeryd â'r gwaith a rowd arno, ac yr elai hithau i weddi, a gwnaeth yntau hynny. Wedi'r weddi, gorfu arno roi pennill allan a darllen drachefn o flaen gweddi arall. Troes y cyfarfod hwn allan yn un go anarferol. Ni ddaeth Thomas Griffith am ysbaid i broffesu crefydd, ond yr oedd yr argyhoeddiadau a brofodd efe yn ddilynol wedi eu cychwyn yma.

Yn union ar ol hyn fe ddechreuwyd teimlo rhyw gynnwrf yn y gwersyll, a daeth amryw i broffesu crefydd, ac yn eu plith, ac yn un o'r rhai cyntaf, John Roberts Gorseddau. Ac ar gefn hynny, drachefn, y torrodd allan ddiwygiad 1830-2. Ymhlith y plant yn yr ardal hon y torrodd y diwygiad hwnnw allan. Enciliodd lliaws o'r plant hynny oddiwrth y broffes a wnaent ar y pryd, er ddarfod i rai ohonynt yn ddiweddarach ail-ymaflyd mewn crefydd a dod yn addurn iddi. Yn y man fe ddeuai pobl hŷn yn aelodau yn eglwys Llanrug. Erbyn diwedd 1832, yr oedd y rhai canlynol yn aelodau, oll yn dal cysylltiad â'r ysgoldy: Hugh Griffith Tai newyddion, Thomas Parry 'Rallt, Richard Jones Caeglas, William Hughes Tŷ canol, Hugh Jones Merddyn, Hugh Williams Tŷ isaf, Thomas Griffith Ceunant a Richard Peters Penygraig. Yr oedd Henry Jones Hafodlas erbyn hyn wedi dod yma i fyw ac yn proffesu.

Fe dynnodd John Morris ei gŵys i'r pen heb edrych yn ol. Ystyrrid ef y galluocaf o'r pedwar brawd crefyddol a lafurient yn yr ysgoldy. Y pennill hoffai roi allan ar nos Lun cynta'r mis fyddai, "Bydd mynydd tŷ ein Harglwydd ni." Bu farw ddiwedd Mawrth neu ddechre Ebrill, 1834, ymhen naw mlynedd ar ol adeiladu'r ysgoldy.

Fe fu Thomas Jones Hafodlas, tad y gwr o'r un enw, yn arolygwr yr ysgol am flynyddau. Yn ei areithiau dirwestol fe ymosodai ar y dybaco cystal a'r ddiod, a rhoddai iddo'r enw, "yr hen lwynog blewsych." Yn ei weddïau fe ddiolchai yn fynych am fod ei goelbren wedi disgyn ar ochr y Cefn du. O bosibl na chafodd efe achos ychwanegol i fyfyrio ar hyfrydwch ei randir ar yr hen Gefn pan na fynnai ei atal rhag trawsforio i'r America. Robert Jones Hafodlas oedd o gyfansoddiad eiddilach na llawer, a meddwl cryfach, ond ni luddiwyd ef rhag bod yn hynod ffyddlon gyda'r ysgol dros dymor.

Y seiat gyntaf a gynhaliwyd yn yr hen ysgoldy yn nechre haf 1832 ar nos Sadwrn, a phwy ymgymerodd â phroffes o grefydd y noswaith honno ond Thomas Griffith y Ceunant. Yr oedd Daniel Jones Llanllechid yn pregethu yno ar y pryd, ond yr oedd Thomas Griffith wedi mynegu ei awydd i John Morris am gael cyflwyno ei hunan yn aelod yno yn hytrach nag yng nghapel y Rhos, a dyna 88 HANES METHODISTIAETH ARFON. fel y digwyddodd cynnal y seiat. Ymhen oddeutu tair blynedd fe'i neilltuwyd ef yn flaenor yn Llanrug. Yr oedd craffter ei feddwl a gwastadrwydd ei gymeriad yn gyfryw ag i'w wneud y dylanwad mwyaf yn yr ysgoldy, a thrwy ei lafur gyda'r plant fe fagodd dô o ieuenctid a lanwasant gylchoedd anrhydeddus mewn blynyddoedd i ddod. Wedi dewisiad Thomas Griffith yn flaenor yn 1835, fe geid. pregeth yn achlysurol yn yr ysgoldy. Griffith Jones Tregarth a arferai son am oedfa iddo ef yno. Fe ddisgrifiai ei hun yn y pulpud. Yr oedd ceuedd yn y mur ar ffurf bwaog, a bron y pulpud heb ddod allan nemor ffordd oddiwrth y mur, fel y gwelai Griffith Jones ei hunan, oblegid ei faintioli, megys wedi ei doddi i'r lle, ac ofnasai am ei goryn, pe digwyddasai anghofio ei hunan ychydig a myned i fymryn o hwyl! Eithr fe awd i anesmwytho am le eangach. Rhag ofn y draul, galwai rhai yn unig am helaethiad ar yr hen ysgoldy. Pender- fynwyd y ddadl gan John Parry Pen hafodlas, gan yr addawai ef bunt at helaethiad a deg punt at gapel newydd. Sicrhawyd pryd- les y tro hwn am 99 mlynedd o 1839. Yr ymddiriedolwyr oedd: Hugh Griffith Tai newyddion, Richard Peters Penygraig, Robert Williams Pant-hafodlas a Hugh Jones Merddyn. Cwblhawyd y capel yn gynnar yn haf 1839, medd Robert Parry. Eithr y mae y Drysorfa am Mai, 1839, yn rhoi rhif aelodau eglwysig y Ceunant fel 30. A chan mai ar ol codi'r capel y ffurf- iwyd yr eglwys, rhaid bod y capel wedi ei agor cyn sicrhau'r brydles, yr hyn a ddigwyddodd aml waith. Dywed Eiddon Jones hefyd nad oes enw neb o'r Ceunant yn llyfr casgl gweinidogaeth Llanrug am 1838. Mae'n ddiau mai 1837 yw blwyddyn adeiladu'r capel a ffurfio'r eglwys. Awyddid yn y Ceunant am fod ar wahan i Lan- rug. Gyda pheth gwrthwynebiad, fe sefydlwyd yr eglwys yn Awst o'r un flwyddyn ag yr agorwyd y capel. Yn y flwyddyn nesaf fe wnawd cais at y Cyfarfod Misol am ragor o flaenoriaid, er cynnorthwyo Thomas Griffith. Dewiswyd Hugh Griffith a Robert Williams. Dros ryw dymor ar ol yr ymadawiad â Llanrug arferid cael pregethwr oddiyno; ond wedi hynny ymgysylltwyd â'r Waenfawr. Wedi hynny gwnaed yr hen ysgoldy yn dŷ capel. Penodwyd Richard Rowlands a Mary Williams ei wraig i ofalu am y tŷ capel. Byddai Mary Williams yn fynych mewn hwyl gorfoledd yn y capel, ond erbyn dod i'r tŷ nid mor ofalus ydoedd am lanweithdra.

Fe ddaeth y Cyfarfod Misol cyntaf i'r Ceunant yn 1845. Yr oedd Owen Thomas a John Phillips, y ddau o Fangor, John Jones Talsarn a William Roberts Clynnog yno yn pregethu. Yn yr oedfa ddeg y pregethodd Owen Thomas oddiar y geiriau, "Onid oedd ein calon yn llosgi ynom, tra yr ydoedd yn ymddiddan â ni ar y ffordd," testyn un o oedfaon mawr ei oes yn Sasiwn Caernarvon. Yr oedd yn agos i ddeuddeg ar y gloch pan orffennodd, ac ni wnaeth John Jones namyn terfynu'r oedfa trwy weddi. Yr oedd pregeth John Phillips yn un ryfeddol oddiar, "Trefna dy dŷ, canys yforu marw fyddi, ac ni byddi byw," ac hefyd pregeth William Roberts ar y Ffigisbren Ddiffrwyth. Cyfarfod Misol i'w hir gofio oedd y cyntaf hwn yn y Ceunant.

Yn 1846 y bu farw Robert Williams Pant hafodlas, wedi gwasanaethu'r swydd o flaenor am o bum i chwe blynedd. Yr oedd o nwyf wresog ond oriog, weithiau'n isel iawn weithiau'n uchel iawn. Yn ystod yr un flwyddyn, fe ddewiswyd yn flaenoriaid, Thomas Jones Tanygraig ac Edward Roberts, yr hwn a ddechreuodd bregethu yn ddiweddarach.

Bu cyfnewidiad am dymor byr yn nhrefn y daith. Unwyd y Ceunant, Waenfawr, Caeathro, Salem a Rhyd-ddu. Eithr ni atebodd mo'r drefn hon, a dychwelwyd yn ol i'r cysylltiad â Waenfawr. Un bregeth a geid ar y Sul, ond ar ol hynny ddwy ar un Sul o'r mis.

Ail godwyd y tŷ capel ar furiau yr hen ysgoldy ym mis Mawrth, 1849. Sicrhawyd gwasanaeth Richard Roberts, wedi hynny o Bryn'refail, i'r tŷ capel. Rhif yr eglwys y pryd hwn ydoedd o 48 i 50, nifer bychan braidd i ymgymeryd â'r treuliau parhaus, ond fel yr oedd yn yr ardal liaws o ddynion ieuainc ewyllysgar i weithio gyda'r achos. Ymffurfiodd y gwyr ieuainc hyn yn gôr canu dirwestol dan arweiniad Robert Griffith Tai newyddion, a chanhaliwyd ganddynt liaws o gyfarfodydd dirwestol yn y wlad oddiamgylch. Yr oedd William Roberts Tai newyddion yn nodedig o effeithiol fel siaradwr.

Dyma restr o'r pregethwyr a glywid yma fynychaf yn ystod y blynyddoedd hyn: Daniel Jones a Morris Jones, Llanllechid, Dafydd Jones Beddgelert, Thomas Pritchard Nant, Thomas Williams Rhyd-ddu, Dafydd Jones Caernarvon, Dafydd Pritchard Pentir, Morris Hughes Felinheli, John Jones Talsarn, William Roberts Clynnog, John Williams Llecheiddior, Thomas Hughes Chwillan (Gatehouse), wedi hynny o Gaernarvon, Robert Ellis Ysgoldy, Ellis Ffoulkes, John Phillips, Hugh Roberts, David Roberts, i gyd o Fangor, Dafydd Morris Cilfodan, John Williams Llanrug, David Davies a William Williams, ill dau o'r Bontnewydd, William Griffith Pwllheli, William Jones a Hugh Davies, ill dau o Lanberis, Cadwaladr Owen, Owen Rowland Môn.

Golygfa i'w chofio yn y blynyddoedd hyn fyddai gweinyddiad y cymun. Anfynych yr elai heibio heb orfoledd, yn neilltuol ymhlith y chwiorydd. Mawr y boddhad a gaffai Dafydd Jones Caernarvon yn y gwleddoedd hyn, canys efe fynychaf a weinyddai ynddynt.

Hugh Griffith Tai newyddion, yr hen flaenor ffyddlon, a foddodd yn llyn Llanberis yn nechreu'r flwyddyn 1858. Daeth William Thomas Penygraig yma o Engedi, Caernarvon, yn flaenorol i hyn, ac yr oeddid bellach wedi colli ei wasanaeth yntau fel blaenor trwy farwolaeth. Yn 1859 fe neilltuwyd Thomas Jones Hafodlas i lanw'r bwlch a wnaed ym marwolaeth Hugh Griffith.

Yn 1859-60 fe ddechreuodd y diwygiad a thorri allan yn y Waenfawr, a phrofwyd ohono yn y Ceunant. Bu'r ymweliad yn fywyd newydd i'r eglwys, ac yn ychwanegiad at y rhif. Daeth rhai i'r golwg y bu eu gwasanaeth o werth. Fe gafodd yr ymweliad effaith dda ar yr ysgol: daeth i mewn iddi ysbryd ac ynni newydd. Parhae William Roberts yn ffyddlon fel athraw ar y dosbarth athrawon, a Thomas Griffith yntau, er colli ei olwg, a barhae i roddi ei bresenoldeb yn y dosbarth, ac i'w adeiladu allan o drysor ei wybodaeth ysgrythyrol. Yn wir, fe barhaodd dylanwad y diwygiad yn hir, fel y gwelwyd lawer gwaith y tŷ wedi ei lanw â'r cwmwl, a'r cyntedd o ddisgleirdeb gogoniant yr Arglwydd.

Fe deimlwyd angen am helaethu'r capel. Yng ngwanwyn 1862 y dechreuwyd ar y gwaith. Rhyw 110 oedd nifer yr aelodau y pryd hwn. Ar ei agoriad fe roddwyd gofal y canu i John Lloyd Brynglas, a bu gwelliant amlwg ar y rhan hon o'r gwasanaeth.

Yn y flwyddyn 1866 y bu farw Thomas Griffith, wedi bod yn flaenor yma, ym mhob ystyr i'r gair, am tua 31 mlynedd. Yr oedd iddo awdurdod deddfwr yn yr eglwys. Gwr ydoedd yn myned wrth farn, ac nid wrth deimlad. Yr oedd yn ddyn o allu naturiol, a meddai'r wybodaeth angenrheidiol iddo yn ei swydd, ac yr ydoedd yn eithaf siaradwr. Efe a gadwai gyfrifon yr eglwys. Yr oedd yn flaenllaw yn y Cyfarfod Misol.

Oddeutu'r flwyddyn 1866 aethpwyd i deimlo'r ddyled yn fath o hunllef ar y gwaith, ac ymwrolwyd i'w symud. Ac wedi dechre ymysgwyd, fe ymwrolwyd gymaint fel ag i benderfynu cael y pregethwr am y Sul i'r Ceunant yn unig, canys fe dybid, ond symud ymaith y ddyled yn gyntaf peth, y gellid sicrhau hynny. Y cynllun y disgynnwyd arno oedd ffurfio pwyllgor i barhau am ugain mis, a nodi casglyddion i fyned trwy'r gymdogaeth i dderbyn rhoddion yn fisol, a chyflwyno'r cyfraniadau yn y pwyllgor, fel y gallasai'r ysgrifennydd baratoi taflen yn dangos rhodd pob un at y capel. Erbyn diwedd 1867 fe gafwyd fod yr arian mewn llaw a thipyn dros ben. Ymwahanwyd oddiwrth y Waenfawr ar y Sulgwyn, 1868, pryd y gwasanaethwyd gan Mr. John Roberts, Clynnog y pryd hwnnw, ac a adnabyddir bellach oreu fel Iolo Caernarvon.

Gwr ffyddlon gyda'r ysgol oedd William Roberts Tai newyddion, a fu farw trwy gwymp darn o graig yn chwarel Llanberis, Hydref 10, 1867. Mae'r ysgol wedi ei chadw yn lled lewyrchus ar hyd y blynyddoedd. Cymerer yma adroddiad ymwelwyr 1878: Ysgol Ceunant. Y mae yma fywyd a gweithgarwch, a hynny ar gynllun pur effeithiol. Athrawon effro a goleuedig, yn ymddangos i ni fel yn deall elfennau hanfodol swydd athraw. Cyfunir gyda'r addysg a weinyddir yn y dosbarthiadau hynaf yr athrawiaethol a'r ymarferol, ac ni esgeulusir gyda hynny y gelfyddyd o ddarllen. Gall fod hyn i'w briodoli yn bennaf i'r ffaith fod yma ddosbarth o athrawon yn cael eu cymhwyso, ac yn ymroddi i'r gwaith o ddysgu eraill, pan fo angen am hynny. Cwynir mai lled ddilewyrch yw'r holwyddori: byddai rhoddi mwy o fywyd a chyfeiriad i'r holwyddori gyda'r plant yn sicr o fod yn fuddiol. Gydag anogaeth gyhoeddus o'r pulpud, a mynych ymweliad â'r rhai sy'n esgeuluso, gellid yn hawdd chwyddo rhifedi yr aelodau. John Davies Caernarvon, Pierce Williams Waenfawr, John Roberts Bontnewydd."

Yn 1867, hefyd, y dechreuodd W. T. Jones Hafodlas bregethu. Aeth yn genhadwr i Enlli yn 1875. Yn 1867 y daeth John Jones yma o Drefin, cyn hynny o Hebron, Llanberis. Bu'n flaenor yn Hebron a Threfin, a chodwyd ef i'r swydd yma.

Bu'r hynafgwr dyddorol, Evan Evans Hafodlas, farw yn y gymdogaeth hon, Ionawr 28, 1870, yn 95 mlwydd oed, wedi trigiannu yma am oddeutu ugain mlynedd. Ganwyd ef gerllaw y Bala, ac yr oedd gyda'r Methodistiaid, er yn lled gynnar ar eu hanes, ym Mhwllheli, Nant Lleyn, Caernarvon a Bangor, ac yn un o'r sylfaenwyr yn y lle diweddaf. Gwr hysbys yn arwyddion yr amseroedd, ac yn addfedu o ran ei brofiad o grefydd.

Wedi dechre pregethu yma yn y flwyddyn 1853, fe alwyd Edward Roberts Tanrallt yn fugail ar yr eglwys yn 1870.

Mae nodyn yn y Goleuad am Awst 30, 1873, ar y Ceunant gan Ymwelydd. Cyfeiria at benderfyniad yr eglwys ychydig wythnosau yn flaenorol i harddu y capel a'i adgyweirio ychydig, a bod rhai o ferched ieuainc yr eglwys wedi casglu'r swm o £23 at yr amcan. Dywed, hefyd, fod y Temlwyr Da yn gweithio yn ardderchog yma, a bod y cyfarfodydd a gynhelid yn rhai o nodwedd fuddiol. Yn 1875 y gwnawd Robert Parry Panthyfryd a John Hughes Pantycoed yn flaenoriaid.

Yn y flwyddyn 1879 y bu farw y ddau Thomas Jones. Thomas Jones Hafodlas yn Awst 16, yn 55 mlwydd oed, wedi gwasanaethu'r swydd o flaenor am ugain mlynedd. Selog, ffyddlon, cydwybodol yng ngwaith yr Arglwydd, ac o farn addfed, ac yn wr o gyngor. Thomas Jones Tanygraig yn Nhachwedd 22, agos yn 65 mlwydd oed, wedi bod yn flaenor am 33 mlynedd. Argyhoeddwyd ef, mewn modd a adawodd ei argraff arno ar hyd ei oes, wrth wrando ar John Elias. Ar brydiau fe dorrai allan mewn gorfoledd cyhoeddus. Gair mawr gydag ef oedd "windio wrth angeu y groes." Meddai ysbryd maddeugar: tynnai ymaith o'i galon bob gwreiddyn chwerwedd. Gofalai am y plant; ymwelai â'r cleifion. Yr oedd ei bresenoldeb yn taenu sirioldeb ymhob cynhulliad; rhoddai fywyd yn y cynhulliad eglwysig yn arbennig, a meddai ar ddawn i arwain yr ymddiddan. Noswaith cyn marw adroddodd bennill nodweddiadol o'i brofiad: "Wrth edrych Iesu ar Dy Groes, a meddwl dyfnder d'angeu loes."

Yn 1880 y penodwyd Thomas Parry Tŷ canol, John Lloyd Brynglas a William Hughes Tanyffordd yn flaenoriaid. Bu farw Robert Parry Rhagfyr 29, 1883, wedi bod yn y swydd o flaenor am yn agos i naw mlynedd. Mae'r hanes am yr achos yn y Ceunant yn dra dyledus iddo ef oherwydd ei sylw manwl ar bethau, a'i arfer o gofnodi amgylchiadau. Ac nid cofnodwr yn unig ydoedd, ond yr hyn na cheir yn fynych mewn cofnodwr, sef cyfnewidiwr, pan fyddai galw am hynny. Gwelai pan fyddai angen cyfnewid yn nhrefn pethau, ac yr oedd ganddo ddigon o awdurdod i ddwyn y cyfryw gyfnewidiad oddiamgylch. Yr oedd yn arweinydd mewn byd ac eglwys. Llafuriodd gyda'r bobl ieuainc, er eangu eu gwybodaeth yn wladol a chrefyddol. Ei bwyll a'i arafwch oedd hysbys i bob dyn, a'i ysbryd barn a chyngor.

Nid oedd ond gweithiwr, nac oedd, ond
Yr oedd yn weithiwr! berr ei hyd
A fu ei oes, ond rhoes ei llond
O ystyr da a llafur drud.—(Alafon).

Mawrth 16, 1884, y bu farw John Hughes Merddyn, wedi bod yn flaenor yn y Ceunant am ugain mlynedd, ac yng Nghwmyglo cyn hynny am rai blynyddoedd. Cyflawn mewn cymhwysterau; yn gyfranwr hael; yn wr o farn, yn ysgrythyrwr da, ac yn dra gwasanaethgar gyda'r ysgol Sul. Yn amlwg yn ei fisoedd diweddaf ei fod yn teimlo yn ei ysbryd oddi wrth nerth y gwirionedd. Yr un flwyddyn ag y bu farw ei dad y galwyd Hugh J. Hughes Merddyn yn flaenor; ac ar ei ymadawiad ef i Gaernarvon y galwyd ei frawd, Griffith J. Hughes, i'r swydd yn 1888.

Chwefror 5, 1885, y bu farw y gweinidog, y Parch. Edward Roberts, yn 57 mlwydd oed. Yr oedd wedi ei alw yn flaenor yn y Ceunant pan yn ddeunaw oed. Bu'n pregethu am 32 mlynedd. Pregethwr buddiol, sylweddol. Yn y cyfarfod eglwysig y ceid ef ar ei oreu. Arlwyai yno wledd, a chydrhyngddo ef ac Elizabeth Hughes Merddyn, fe deimlai aml un ei phiol yn llawn. Am rai blynyddoedd fe gadwai gofnod presenoldeb pob aelod yn y seiat, ynghyd a sylwedd y profiadau, gan roi crynhodeb o'r cyfan ar ddiwedd blwyddyn. Fel yr Apostol Paul mewn rhai eglwysi, felly Edward Roberts yn y Ceunant a wnaeth waith bugail heb unrhyw dâl mewn arian. Ei orfoledd oedd tystiolaeth ei gydwybod. Ofnodd Dduw o'i ieuenctid. Gwas ffyddlawn a doeth, ac yn ofni Duw yn fwy na llawer.

Wele gofnodion Edward Roberts ger ein bron! Maent yn dechre gyda dechre 1880, ac yn diweddu gydag Ionawr 29, 1885. Mae cofnod presenoldeb pob aelod ar lyfrau eraill, ac wedi eu cadw yn fanwl. Gan fod cofnodion o seiadau yn dra phrin, hyd y gwyddis, fe roir rhyw gymaint o le iddynt yma, sef i bigion bethau. Nodir pwy a gymerodd ran, a phwy adroddodd brofiad. Rhif yr aelodau yn 1880 ydoedd 132, ac yn 1885, 110.

"1880. Ionawr 22. Elizabeth Roberts Ty'nllwyn: Och fi! canys benthyg oedd.' Mai benthyg oedd pethau'r ddaear, ac y dylai hi fod yn ofalus pa fodd i'w defnyddio; a'i bod yn teimlo mai ymgynghori â gwr Duw a gair yr Arglwydd oedd y goreu iddi hi yn wyneb ei mawr ddiffygion. Chwefror 25. Adroddwyd profiad Jane Williams Tainewyddion oedd yn wael. Dywedai y treuliai nosweithiau i ddiolch i'r Arglwydd. Ebrill 14. Adroddwyd o'r Cyfarfod Misol ar ol hen flaenor ymadawedig o Hermon, pe buasai efe wedi llafurio cymaint am brofiad ysbrydol ag a wnaeth i ddeall pynciau crefydd, y buasai wedi cael llawer mwy c gysur iddo'i hun a bod yn gyfrwng mwy o gysur i eraill. Ebrill 28. Elizabeth Griffith Hafodlas a ddywedai y buasai wedi digalonni rhag dyfod i'r seiat y noswaith honno, onibae i ddarn o adnod ddod i'w meddwl,—"A threiswyr sydd yn ei chipio hi."

"1881. Chwefror 2. Profiad crefyddol disglair Mary Hughes Tŷ canol wedi cyffroi Thomas Parry Tŷ canol i geisio ymarfer ei hun i dduwioldeb. Gwyddai ef mai felly yr oedd hi wedi llwyddo; mynnai drwy bob trafferth gael hamdden i ddarllen ei Beibl, ac i fyfyrio bob dydd am oes faith. Sylwadau ar derfyn y flwyddyn 1881. 1. Bu rhyw ychydig yn bresennol yn y cyfarfodydd eglwysig braidd i gyd. 2. Deunaw heb gael un seiat. 4. Nifer yn bresennol at ei gilydd, 40.

"1882. Ionawr 25. Elizabeth Hughes yn torri allan mewn gorfoledd, nes fod pawb yn wylo. Sylwadau ar derfyn y flwyddyn. 2. 15 heb gael yr un seiat. 3. Heb gael pum seiat, 21 4. Cyfar- taledd, 40. 5. Oddeutu 20 wedi dilyn yn lled gyson.

"1883. Chwefror 21, Elizabeth Hughes Merddyn yn adrodd hen adnod a gododd ei phen hi uwchlaw ofn, 'Pa faint mwy y bydd i waed Crist.' Wedi diolch mwy am yr adnod yna na holl adnodau'r Beibl i gyd. Adnod fawr, yn cynnwys yr holl Feibl i gyd. Ebrill 4. Catherine Griffiths Bryncwil yn teimlo fod maddeuant rhad yn tueddu i gynyrchu edifeirwch dwfn. Ebrill 18. Gair o brofiad gwir ysbrydol gan Elizabeth Hughes. Torrodd allan i orfoledd cyn y diwedd. Cyn hynny y seiat yn oer; y swyddogion yn fud, ac heb ddeall ei gilydd. Canwyd pennill yr hen chwaer oedd yn gorfoleddu,- Ar groesbren brynhawn.' Mehefin 27. Catherine Jones Tanygraig yn teimlo ei bod yn nesu at ryw wlad.' Y dwfr yn myned yn llai wrth blymio o hyd. Yn ddigalon, ac eto'n gobeithio. Gorffennaf 25. Elizabeth Hughes: Y nôd sydd ar y rhagrithiwr wedi ei dychryn yn fawr; ond cafodd lan. Medi 5. Adroddiad gan y rhai fu yn gwrando Richard Owen yn y Capel Coch. Pawb wedi eu deffro: boddhad, difrifwch ac ofn. Elizabeth Hughes yn cael cymaint gyda chrefydd ag a allai ei ddal. Hydref 10. William Jones Rallt yn gofidio oherwydd ddarfod iddo pan o bymtheg i bump arhugain oed ddilyn bywyd nad oedd dda i ddim. Elizabeth Hughes: Myfi yw y ffordd.' Yr wyf o hyd yn dueddol i fynd ymhell iawn o'm lle; ond y mae yn ffordd i mi ddyfod at Dduw yn ei enw ef. Da iawn i mi fydd cael myned at orsedd gras. Byddaf yn meddwl yn bur gryf ambell dro fy mod mewn heddwch â Duw; ond y mae yn biti garw fy mod yn mynd i ameu drachefn. Ond mae munyd o edrych ar Aberth y Groes yn tawel ddistewi môr tonnog fy oes. Hydref 31. Adnodau a adroddwyd: 'Angau a lyncwyd mewn buddugoliaeth.' 'Ymdrechwch am fyned i mewn trwy y porth cyfyng.' Dangos yr un diwydrwydd er mwyn llawn sicrwydd gobaith.' 'Bydded ymadroddion fy ngenau a myfyrdod fy nghalon yn gymeradwy ger dy fron, O Arglwydd, fy nghraig a'm prynwr.' 'Nac ofna, braidd bychan, canys rhyngodd bodd i'r Tad roddi i chwi y deyrnas.' Sylwadau ar derfyn y flwyddyn. 19 heb gael seiat o gwbl; 20 eraill heb gael pum seiat. Presennol ar gyfartaledd, 37.

"1884. Ionawr 30. Gormod o areithio. Mawrth 26. Dywedwyd gair oddiwrth yr hen chwaer hynod Elizabeth Hughes. Y doctor yn dweyd ei bod yn gwella. Yr hen chwaer yn wylo nes fod dillad y gwely o'i deutu yn wlybion. Gofyn iddi paham? Hiraeth am Iesu Grist. Meddyliais fy mod yn mynd ato, ond dyma'r doctor yn dweyd fy mod yn well.' Hi a gymhellai'r eglwys i ganmol yr Iesu. Dim yn poeni cymaint arni ag iddi fod mor ddistaw am dano, a pheidio canmol mwy arno wrth bobl. Mehefin 18. John Hughes Caerweddus yn dweyd mai gwaith Elizabeth Hughes Merddyn yn cynnal y ddyledswydd deuluaidd pan oedd hi yn gweini yn y Tai isaf, Pentir, a hynny yngwydd 9 neu 10 o ddynion, a fu yn foddion i'w ddwyn ef at grefydd. Mehefin 25. Sylwyd fod yn debyg fod yr Arglwydd Iesu yn sylwi yn y nefoedd ar waith eglwys y Ceunant yn dyfod ynghyd mor gryno i gladdedigaeth Elizabeth Hughes, a'i fod ef yn diolch iddynt am eu caredigrwydd iddo ef ei hun. Bydd yn chwith iawn ar ei hol, canys' Elizabeth a lanwyd o'r Ysbryd Glan.' Awst 6. Henry Williams yn teimlo fod ganddo fwy o afael mewn crefydd wedi bod yn gwrando'r ddiweddar chwaer, Elizabeth Hughes, yn adrodd ei phrofiadau. Tachwedd 19. William Parry Glandwr yn dweyd mai'r hyn a'i cymhellodd ef i ddod i'r seiat oedd sylw y Dr. Owen Thomas am yr hen wraig wrth ben yr ysgol yn gweiddi ar William yn y gwaelod, 'Tyr'd i fyny, William.' Mi feddyliais am geisio dringo i fyny rhag cywilydd i mi.' Sylwadau ar derfyn y flwyddyn. Un chwaer yn bresennol ymhob seiat ond un. Pedwar arddeg heb gael un seiat."

Dyma adroddiad yr ymwelwyr â'r ysgol Sul yn 1885: "Da gennym weled trefn ac effeithiolrwydd yn yr addysg a weinyddir, yn enwedig gyda'r bobl ieuainc. Ymddengys fod yma bob parodrwydd i ymgymeryd â bod yn athrawon, a'r holwyddori yn gyfryw nas gellir beio rhyw lawer arno. Barnwn nad anfuddiol fyddai treulio ychydig amser gyda chaniadaeth, a da fyddai pe gellid dwyn i mewn y graddoliadau safonol. Dywedid wrthym y gallesid sicrhau mwy o lafur gogyfer ag arholiadau y Cyfarfod Misol, pe cyfyngid testynau y Gymanfa i'r un maes. John Davies, Thomas Jones."

Cryn gynnwrf achoswyd gan y son am adeiladu capel newydd yn 1887. Yr oedd rhan isaf yr ardal yn wrthwynebol i'w leoliad presennol. Dadl y rhan uchaf oedd ei fod yn eiddo rhydd-ddaliadol, yr hyn a sicrhawyd yn 1883 am y swm o £30, a bod gwerth £200 o ddefnyddiau ynddo, a'r ddadl hon a gariodd y dydd. Codwyd capel da, 58 troedfedd wrth 32 troedfedd, gydag ystafell odditano, a thŷ yn y talcen deheuol. Y cytundeb am y gwaith oedd £900. Ymadawodd amryw i Lanrug ar hyn, a chadwyd ysgol Sul yn llofft adeilad perthynol i Mr. John Hughes Tanycoed. Aflonyddai pobl Tanycoed bellach am ysgoldy, a chefnogid hwy gan y Cyfarfod Misol. Ar yr amod fod y rhai aeth i Lanrug yn dychwelyd yn ol, ymgymerwyd âg adeiladu ysgoldy yn Nhanycoed am y swm o £250. Gwnaeth hyn faich yr eglwys yn un llethol. Hydref 16, 1892, y bu farw William Hughes Tanyffordd yn 58 mlwydd oed, wedi gwasanaethu fel blaenor am ddeuddeng mlynedd. Yn nhymor diwygiad 1859 y symbylwyd ef i broffesu crefydd, dan bregeth John Phillips Bangor ar y Ffigysbren Ddiffrwyth yng nghapel Llanrug. Efe oedd trysorydd yr eglwys; yr oedd yn athraw da, ac yn arweinydd cyfarfod gweddi'r bobl ieuainc ar fore Sul. Darllennodd lawer, yn enwedig ar y Beibl. Bu'n ddefnyddiol heb fod yn gyhoeddus iawn. Ymorffwysai ar drefn yr efengyl.

Yn 1895 y gwnawd John G. Davies Tŷ Capel yn flaenor, ac yn 1898, Henry P. Jones Tŷ uchaf, W. W. Jones Tŷ canol a J. T. Jones Hafodlas.

Yn Rhagfyr 1897 fe ffurfiwyd eglwys yn Nhanycoed, pan ymadawodd 30 o aelodau o'r Ceunant, ac y daeth Tanycoed yn daith gyda'r Ceunant. Rhif yr aelodau yn niwedd 1897 ydoedd 135.

Chwefror 25, 1900, bu farw John Lloyd Brynglas, yn 67 mlwydd oed, wedi gwasanaethu'r swydd o flaenor am ugain mlynedd. Llafuriodd gyda chaniadaeth fel olynydd Owen Roberts o'r flwyddyn 1862. Ystyrrid ef yn gerddor gwych, a bu'n athraw cerddorol. i dô ar ol to o'r bobl ieuainc. Bu'n ffyddlon gyda'r Band of Hope Yr oedd yn golofn i'r achos.

Rhif yr aelodau yn niwedd 1900 ydoedd 121; rhif yr ysgol, 140.

Nodiadau

1. Hanes Eglwys y Ceunant [hyd 1878] gan Robert Parry. Cofnodion eglwysig gan y Parch. Edward Roberts. Nodiadau gan gyfeillion o'r lle.