Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Bontddu

← Salem, Dolgellau

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Llanfachreth →

BONTDDU.

Hawlia y Bontddu, yn ol pob tebyg, yr ail le mewn hynafiaeth ymysg eglwysi dosbarth Dolgellau. Adeiladwyd y capel yma yn ail o ran amser, sef yr agosaf i'r capel cyntaf yn Nolgellau. Ond y mae bron yr oll o hanes boreuol yr Eglwys. wedi myned ar gyfrgoll. Nid ymddengys fod dim ond un frawddeg o'i hanes yn y cyfnod hwn wedi ei chadw trwy yr argraff-wasg, sef yw hono, "Mae hen achos gan y Methodistiaid yn yr ardal hon, dan yr enw Bontddu, hyd heddyw." Ysgrifenwyd y frawddeg yna ddeugain mlynedd yn ol, ac y mae yn cyfeirio at le arall yn y gymydogaeth y bu llawer o bregethu ynddo yn lled foreu. O fewn oddeutu milldir i Bontddu, yn nes i'r Abermaw, y mae ffermdy o'r enw Maesafallen, y lle enwocaf oll yn y cylchoedd hyn, mewn cysylltiad â. chrefydd, ar gyfrif ei hynafiaeth. Rhoddwyd crynhodeb o hanes y lle wrth ysgrifenu am yr achos rhwng y Ddwy Afon. Gan fod yr achos yn y Bontddu wedi tarddu o'r fan hon, y mae gair o berthynas i'r lle yn angenrheidiol eto. O gylch canol y ganrif ddiweddaf, yn ol Hanes Eglwysi Annibynol Cymru, perchenog a phreswylydd Maesafallen oedd Cadben William Dedwydd, gwr genedigol o Abergwaun, Sir Benfro, yr hwn a fu yn seren oleu yn awyrgylch crefydd yn y rhan yma o'r wlad. Yr un adeg, yr oedd y Parch. Benjamin Evans yn gweinidogaethu gyda'r Annibynwyr yn Llanuwchllyn. Yr oedd y Cadben Dedwydd yn berthynas agos i wraig B. Evans. Oddeutu 1770 cofrestrodd Mr. Evans gegin Maesafallen i bregethu ynddi, a byddai yn dyfod yma yn fynych i gyhoeddi y newyddion da hyd 1777, pryd yr ymadawodd o Lanuwchllyn i Hwlffordd. Oherwydd diffyg gweithwyr, gadawyd y maes hwn am dros ugain mlynedd. Diau mai y pregethu a fu yma ydoedd cnewyllyn yr achos a ddechreuwyd wedi hyny yn y Bontddu. Cafodd yr ardal y fantais fawr o glywed yr efengyl yn cael ei phregethu cyn bod rhyddid na thawelwch i bregethu yn unman arall o fewn y cyffiniau. A'r hyn sydd debygol ydyw, mai yn ystod yr ugain mlynedd dilynol i 1777 y ffurfiwyd achos yma gan y Methodistiaid. Dywedir yn mhellach am Maesafallen, "Deuai rhai o bregethwyr y Methodistiaid hefyd yno i bregethu. Rhoddai hyn gyfleusdra i grefyddwyr Dolgellau gael ambell bregeth; ac er fod y ffordd ymhell, fe ddeuai llawer o honynt yno, y gwyr ar ol cadw noswyl oddiwrth eu gwaith, a'r gwragedd hefyd, ar ol rhoddi y plant i orphwys— i wrando yr efengyl; 'yr oedd gair yr Arglwydd yn werthfawr yn y dyddiau hyny!'" Methodistiaeth Cymru, I, 509. Cyfarfyddir âg ambell un eto o'r hynafgwyr a'r hynaf—wragedd a glywodd yr hen bobl yn adrodd, mai mewn cwch dros Lyn Penmaen y byddent yn myned o Ddolgellau yno, am fod y ffordd hono yn ferach, yn gystal ag yn fwy dirgelaidd.

Yr ydys yn lled sicr fod eglwys wedi ei sefydlu yma cyn 1800. Yn y flwyddyn hono, medd Lewis William, y daith Sabbath oedd—Bontddu, Llanfachreth, a Dolgellau. Yr unig daith yn y dosbarth. Eto gellir casglu nad oedd yr eglwys wedi ei ffurfio ond ychydig amser cyn y dyddiad uchod, oblegid â'r eglwys yn Nolgellau, ac nid yn y Bontddu, yr ymunodd Hugh Barrow, Tynant, pan y daeth at grefydd, yr hyn a gymerodd le oddeutu 1796. Dywedir y byddai ef y pryd hwnw yn myned i Ddolgellau, i'r cyfarfod eglwysig am naw o'r gloch boreu Sul, i'r Bontddu at ddau, ac yn ol i'r dref at chwech yn yr hwyr. Gallai yr un pryd fod yr eglwys wedi ei sefydlu rai blynyddau yn flaenorol i'r dyddiad crybwylledig. Ond hynyma yn unig ellir gael am ddechreuad yr achos.

Adeiladwyd y capel cyntaf yn 1803; dyddiwyd y weithred Mehefin 21 y flwyddyn hono. Ymddiriedolwyr—Hugh Barrow, Robert Griffith, John Griffith, John Ellis, Bermo, Thomas Pugh, Owen Dafydd, Thomas Charles. Rhoddodd Mr. William Jones, perchenog a phreswylydd Bryntirion, y tir ar brydles o 99 mlynedd, am swllt o ardreth flynyddol. Yr oedd ef yn wr cyfrifol yn yr ardal, ac yn uwch ei amgylchiadau na'r cyffredin. Efe oedd y prif ysgogydd gydag adeiladu y capel, a phriodolid dwyn traul yr adeiladaeth iddo ef, oblegid nid oes dim gwybodaeth am na thraul na dyled yn perthyn i'r addoldy fel yr adeiladwyd ef gyntaf. Yn ychwanegol at ei sefyllfa dda yn y byd, yr oedd Mr. Jones yn ŵr hynaws a charedig; ceir ei hanes yn ymgymeryd â'r cyfrifoldeb penaf gydag ysgol ddyddiol yr ardal, yn amser Lewis William. Ymhen amser newidiodd ei farn, gadawodd y Methodistiaid, ac ymunodd â'r Wesleyaid, a dywedir iddo adeiladu capel drachefn iddynt hwythau yn y Bontddu. Bu adnewyddu a helaethu ar hen gapel y Methodistiaid amryw weithiau. Ac yn ei ddull diweddaraf, cyn symud i'r capel presenol, ychydig dros ugain mlynedd yn ol, ei gynllun ydoedd, hir un ffordd a chul y ffordd arall, y pulpud yn yr ochr, a chorph y gwrandawyr ar y dde a'r aswy i'r llefarwr. Yn 1864 prynwyd y brydles a'r ardd o flaen yr hen gapel am £30; a'r flwyddyn ganlynol adeiladwyd y capel presenol, i gynwys lle i 200, ar y draul o oddeutu £500. Yr un flwyddyn hefyd adeiladwyd ysgoldy Caegwian, yr hwn a gynwys le i 100 i eistedd. Rhoddwyd am y tir yno 5p. 7s. Oc. ac aeth y draul rhwng pobpeth yn £103. Mae y capel a'r ysgoldy yn awr (1888) wedi eu clirio oddieithr £100. Yn raddol y cliriwyd y ddyled, trwy y casgliad dydd diolchgarwch am y cynhauaf, arian yr eisteddleoedd, ac yn benaf trwy fyned a'r box casglu o amgylch yn yr Ysgol Sabbothol.

Bum' mlynedd ar hugain yn ol ysgrifenodd rhyw frawd oedd yn gydnabyddus a'r ardal, Hanes Byr am Ysgol Sabbothol y Bontddu. Fel hyn y dywed mewn ychydig o frawddegau,— "Sefydlwyd yr Ysgol Sabbothol yn ardal y Bontddu rywbryd yn y flwyddyn 1803. Dechreuwyd ei chynal yn y capel. Y peth a arweiniodd i'w sefydliad oedd, dyfodiad gŵr dieithr o Sir Gaernarfon i'r cymydogaethau hyn, o'r enw John Jones, chwarelwr wrth ei alwedigaeth. Bu yn gweithio yn chwarel Cefncam am oddeutu blwyddyn, a lletyai yn Cwmmynach Isaf. Byddai yn dyfod i'r Bontddu bob Sabbath, ac yn myned o amgylch i gymell pobl i ddyfod i'r ysgol. Dywedir mai ei rhif pan ei sefydlwyd oedd chewch. Nid oes dim byd neillduol ynglyn a'r hanes yma." Ni bu yn hollol heb ddim neillduol yn perthyn iddi ychwaith, hyd yn nod yn ei blynyddoedd cyntaf. Ymhen rhyw ddeuddeng mlynedd ar ol ei dechreuad buwyd yn meddwl am ei rhoddi i fyny. Cynhaliwyd cyfarfod athrawon o bwrpas i ymgynghori pa un ai ei rhoddi i fyny ynte ei chario ymlaen a wneid. Yr oedd Lewis William yma ar y pryd yn cadw ysgol ddyddiol, ac nid oedd dim o'r fath beth a rhoddi dim byd i fyny yn ei gredo ef; cystal y gellid disgwyl gweled Cader Idris yn symud oddiar ei gwadnau, neu afon y Bermo yn rhedeg yn ei hol tua'r mynydd, a'i weled ef yn rhoddi yr Ysgol Sul i fyny. Trwy ei bresenoldeb a'i ddylanwad, y penderfyniad y daethpwyd iddo yn y cyfarfod y noson hono oedd ei chario ymlaen deued a ddelai.

Ymysg y rhai a fu yn flaenllaw gyda'r achos yma, enwir Richard Edwards, Muriau Cochion, a Catherine Edwards, ei chwaer, fel y rhai hynotaf o'r crefyddwyr cyntaf. Owen Dafydd a Hugh Barrow hefyd oeddynt ser disglaer y cyfnod cyntaf. Yr oedd hen grefyddwyr yr eglwys hon yn hynod ar amryw gyfrifon am eu duwioldeb, am eu hymlyniad wrth eu gilydd a'u parch i'w gilydd, am eu ffyddlondeb yn dilyn moddion gras. Preswyliai rhai teuluoedd yn y cymoedd pell, a chanddynt lawer o filldiroedd o bob cyfeiriad i ddyfod i'r capel, er hyny ni chollai yr un o honynt byth mor cyfarfod eglwysig wythnosol. Y côf gan y rhai hynaf sydd yn fyw yn awr am danynt ydyw, eu bod yn nodedig am eu duwioldeb, eu hymddiried yn y naill a'r llall, a'u hymroddiad i grefydd. "Rhai rhagorol y ddaear" mewn graddau anghyffredin o uchel oeddynt. Y mae hanes cyfarfodydd eglwysig a gynhaliwyd yma yn 1807 yu nodweddiadol o'r cymeriad a roddir iddynt, yn gystal ag yn addysgiadol i grefyddwyr ymhob man, ar bob amserau. Bu L. W. yma yn cadw ysgol ddyddiol amryw weithiau o dro i dro, ac am y chwarter yn yr haf yr oedd yma y flwyddyn hon y mae wedi cadw cofnodion manwl o'r cyfarfodydd eglwysig, o ba rai y rhoddwn ychydig engreifftiau, fel y gellir gweled y dull y dygid seiadau ymlaen yr amser hwnw.

Y CYD-CYNULLIAD YN Y BONTDDU YN 1807.

"Y dull yr oeddid yn myned ymlaen yn y rhan hyny o addoliad Duw, sef y cydgynulliad, yn y Bout—ddu, yn y flwyddyn 1807; a'r pethau neillduol oedd yn cael eu dwyn ymlaen yn ein plith er adeiladaeth. Y cydgynulliad cyntaf oedd ar Mehefin 26ain, yn dechreu am 7 o'r gloch y prydnhawn.

Yn gyntaf, fe ddarllenwyd rhan o'r Gair Sanctaidd, sef y 3edd. benod o'r Ephesiaid, a thrachefn fe ganwyd penill o hymn, sef hwn:—

Nid oes un gwrthrych yn y byd,
Yn deilwng o fy serchi a'm bryd;
Mae tynfa'm henaid canaid cu
At drysor tragwyddoldeb fry.'

Yn ganlynol fe aed i weddio ar i Dduw ein bendithio. Nis gallwn lai na meddwl y llwyddwyd yn y tro. Wedi hyn ni a godasom ac a eisteddasom, a'r gair a sefydlodd yn fwyaf neillduol yn ein meddwl y tro hwn oedd, y 18fed adnod yn y 3edd benod o'r Ephesiaid, ac oddiwrtho ni a farnasom fod arnom eisiau yn neillduol ein gwreiddio a'n seilio mewn cariad.

Ni a feddyliasom oni chaem ein gwreiddio mewn cariad, na cheid dim ffrwyth arnom, ac felly y byddai i'r Tad dynu pob cangen ddiffrwyth ymaith (Ioan xv. 2). Ni a farnasom fod hyny yn beth dychrynllyd os byddai iddo gymeryd lle yn ein plith.

2 Ac oni chaem ein gwreiddio mewn cariad, nas gallem sefyll yn ngwyneb yr ystormydd o demtasiynau a phrofedigaethau oddiwrth y byd, y cnawd, a'r diafol; ac y byddem o rifedi y rhai a fyddent yn ngwyneb y brofedigaeth yn cilio. (Luc xiii. 13). Ni a ddychrynasom yn fawr rhag ein bod heb ein gwreiddio mewn cariad, wrth edrych ar y gair yn Matt. xiii, 20, 21, "Ar hwn a hauwyd ar y creigleoedd yw yr hwn sydd yn gwrando'r gair, ac yn ebrwydd trwy lawenydd yn ei dderbyn &c." Ac hefyd yr adnod hon a'n dychrynodd, 2 Thes. ii, 10, "Am na dderbyniasant gariad y gwirionedd, fel y byddent gadwedig." A ni a ddarfum farnu hefyd fod y morwynion ffol, y cyfryw ag sydd yn cael yr enw yn Matt, xxv, heb eu gwreiddio. mewn cariad; ac ni a ofnasom rhag ein bod o'u rhifedi. Hefyd ni a feddyliasom fod y gwas anfuddiol sydd yn cael son am dano yn yr un benod, yn gyfryw nad oedd wedi ei wreiddio na'i seilio mewn cariad, oddiwrth iddo farnu ei feistr yn ŵr caled. Meddyliasom na wnaethai cariad byth felly. Ac hefyd fod yr holl rai hyny yr un modd heb eu gwreiddio a'u seilio mewn cariad sydd yn niwedd yr un benod, y rhai nad oeddynt wedi ymddwyn yn addas tuag at Dduw a'i achos a'i bobl yn y byd; ac yn hyn ni a welsom y perygl yn fawr rhag ein bod o rifedi y rhai hyny a ant i gosbedigaeth dragwyddol. Ni a farnasom hefyd fod y prenau diffrwyth y sonir am danynt yn Matt. vii. 19, yn cyfeirio at yr un peth, ac mai anghariad yw y drain a'r ysgall, neu o leiaf y gellid cymeryd hyny, oherwydd ni a feddyliasom mai anghariad yw y peth mwyaf pigog, ac nas gellid casglu dim ffrwyth da lle y byddai. Meddyliasom hefyd fod y rhai hyny yn yr 22ain adnod yn ol o'u gwreiddio a'u seilio mewn cariad, er eu bod yn proffesu eu hunain eu bod wedi proffwydo yn enw yr Arglwydd, a gwneuthur gwyrthiau lawer yn ei enw ef. Casglem hyn oddiwrth dystiolaeth yr Arglwydd Iesu, gan ei fod yn dweyd nas adwaenai ef mohonynt. Dyna ddarfu i ni feddwl oedd hyny, dim cyfeillach na chymdeithas wedi bod rhyngddynt âg ef erioed, ac fe ddarfu i ni farnu fod cyfeillach a chymdeithas rhwng y rhai sydd wedi eu gwreiddio a'u seilio mewn cariad â'r Arglwydd.

3. Ni a farnasom nad oedd dim ar a allem ni ei wneuthur yn y byd er dim lles a buddioldeb i ni, os byddem heb ein. gwreiddio mewn cariad, yn ol tystiolaeth Paul, I Cor. xiii. 1, 2, 3.

4 Ni a welsom ei ardderchowgrwydd yn fawr yn yr adnodau hyn yn yr un benod—4, 5, 6, 7, 8, 13; ac oni chaem ein seilio mewn cariad, na byddai ein holl adeiladaeth yn ddim gwell na'r tŷ ar y tywod (Matt. vii, 26).

Yn ganlynol ni a farnasom mai peth ag yr oedd yr holl saint wedi ei gael oedd hyn, sef eu gwreiddio a'u seilio mewn cariad, a'u bod yn amgyffred i ryw raddau beth yw y lled, a'r hyd, a'r dyfnder, a'r uchder (Ephes. iii. 18). Ac yn y fan hon ni a ddychrynasom rhag ein bod yn fyr o gael y peth ag yr oedd yr holl saint yn feddianol arno. Ond hyny a'n cysurodd, ein bod eto yn y fan y cawsant hwy ef, ac y gallem ddweyd, pwy a wyr na welir ni y peth nad ydym. Ac i'r diben o ddod o hyd i wybod cariad Crist, yr hwn sydd uwchlaw gwybodaeth, ni a farnasom y gallai fod er budd neillduol i ni ymdrechu cael allan yr Ysgrythyrau sydd yn datguddio ac yn dweyd am gariad Duw, erbyn y cydgynulliad nesaf."

AIL GYD-GYNULLIAD, GORPHENAF 3YDD. 1807.

"Ni a'i dechreuasom ef trwy ddarllen rhan o'r Gair, sef Ioan

xv., ac yn ganlynol, ni a ganasom yr hymn hwn:—

Tra rhaid i mi wisgo'r arfau,
Dwyn y groes trwy orthrymderau,
Rho dy gwmni, dyna ddigon,
Nes myn'd adre' i wisgo'r goron.'

Ni a awn heibio yn bresenol i lawer o bethau buddiol ac adeiladol, yn mherthynas i ffydd a'i ffrwythau, yn nechreu y cydgynulliad hwn, heb son am danynt yn y fan hon. Felly cerddodd yr amser, ni a aethom ymlaen at y pethau oedd dan ein hystyriaeth er y cyfarfod o'r blaen, ac i'r diben o'u cael yn fwy cyson, ni a ofynasom bump o gwestiynau, i'w hateb trwy yr Ysgrythyrau. Y cwestiynau oedd y rhai hyn:—

1 A ydyw cariad yn briodoledd yn Nuw!
2 Pa fath un ydyw cariad Duw?
3 A oes gan gariad Duw wrthddrychau neillduol?
4 A oes budd neillduol i'r cyfryw wrthddrychau i'w gael oddiwrth gariad Duw?
5 Pa fodd y datguddiodd Duw ei gariad tuagat y cyfryw wrthddrychau?

[Yna atebir y cwestiynau yn llawn, trwy ddyfynu nifer mawr o adnodau ar bob un."]

Fel hyn y cerid y cyfarfodydd eglwysig ymlaen wythnos ar ol wythnos, hyd yn nod yn mhoethder prysurdeb misoedd yr haf. Nid hawdd ydyw penderfynu pa un i synu ato fwyaf, ai hyddysgrwydd y crefyddwyr hyn yn yr Ysgrythyrau, ai crefyddolrwydd eu hysbryd, ai manylwch digyffelyb L. W. yn cofnodi hanes y cyfarfodydd. Enwau y rhai a fu yma yn gwasanaethu swydd diacon, fel y cafwyd hwy oddiwrth y swyddogion presenol, ydynt:—

Owen Dafydd. Gwydd wrth ei gelfyddyd. Cydnabyddir mai efe oedd diacon cyntaf yr Eglwys, a gwelir ei fod yn un o ymddiriedolwyr y capel cyntaf. Yr oedd yn ddiarebol am ei dduwioldeb a'i ffyddlondeb. Bu yn y swydd yn hir. Ymadawodd â'r byd hwn oddeutu 1837.

Hugh Barrow. Yr ail flaenor, a'r hynotaf ar rai cyfrifon yn yr holl gylchoedd hyn. Ganwyd ef yn 1770, ac yn fuan ar ol priodi, sef tua diwedd 1796, ymunodd ef a'i briod Margaret Barrow, âg Eglwys Crist gyda'r Methodistiaid Calfinaidd yn Nolgellau. Yn fuan bwriodd ei goelbren i ofalu am yr eglwys fechan yn y Bontddu, er ei fod yn byw yn Tynant, yn agos i Lanelltyd (nid oedd eto achos wedi ei sefydlu yn y lle olaf). Tua'r pryd hwn cauodd y drws lle y derbynid pregethwyr yn y Bontddu, ac agorwyd drws Tynant iddynt, a bu yn llydan agored hyd nes y bu farw y ddau hen bererin a drigent yno. Bu Tynant yn gartref clyd i weinidogion y gair, ac yn fath o half—way house yr holl amser hyn. Byddai y gŵr, a'r wraig, a'r plant am y cyntaf yn croesawu y cenhadon hedd. Bendithiwyd y tŷ, fel tŷ Obededom, a byddai y penteulu yn dweyd yn fynych fod y bendithion tymhorol a ddaethai iddynt wedi dyfod oherwydd iddynt dderbyn pregethwyr yr efengyl i'w tŷ. Yr oedd Hugh Barrow yn gryf a chadarn mewn dau beth—yn yr athrawiaeth, ac yn erbyn pechod. Balchder oedd y pechod y curai arno fynychaf. Byddai yr ordd fawr i fyny yn wastad ganddo i daro hwn. Galwai Dafydd Davies, Cowarch, heibio un diwrnod ar ei ffordd o sasiwn y Bala. Nid oedd Hugh Barrow wedi gallu bod yno ei hun, ond holai yr hen bregethwr yn fanwl am y peth yma a'r peth arall, a gofynai, "Sut yr oedd hi yn y cyfarfod ordeinio?" "Yr oedd yno lawer o blant y diafol," ebe yr hen bregethwr, gan olygu wrth hyny y pregethwyr ieuainc oedd yn troi qu pi. Yr oedd H. B. hefyd yn gryf a chadarn yn yr athrawiaeth. Dywedai am Eiriadur Mr. Charles yn ngeiriau Dafydd Cadwaladr:—

"Y Dr. Morgan, a'r hen Salsbri
Ddaeth a'r trysor goreu i ni;
Ac ar eu hol ni chafodd Cymru
Gyffelyb i'th Eiriadur di."

Bu yr hen flaenor farw mewn parch a dylanwad anghyffredin Ebrill 25, 1852, a'i briod Medi 10 yr un flwyddyn.

Dafydd Owen. Mab teilwng ymhob ystyr i'r duwiol Owen Dafydd, blaenor cyntaf y Bontddu. Symudodd oddiyma yn 1845 i Sion, a threuliodd ddiwedd ei oes yn y Dyffryn. Troes allan, fel y ceir gweled ei hanes eto ynglyn a'r eglwysi eraill, yn un o'r cymeriadau mwyaf trwyadl. Efe oedd trysorydd yr eglwys yma am rai blynyddau, ac wrth gyflwyno y llyfr i'w olynydd ar ei symudiad i fyw i Arthog, ysgrifena, "Daliwch sylw, nid aeth dim mwy nag a gasglwyd at gynal y weinidogaeth rhoddwyd y gweddill a gasglwyd at hyn i fyned at achosion eraill, yr hyn mae'n debyg nad oedd weddus."

Hugh Pugh. Dywedai hen bregethwr wrtho ef ar ei neillduad i'r swydd, "Cofia Hugh, rhaid i ti siarad pan y dymunet ti dewi, a thewi pan y dymunet ti siarad."

William Williams (hynaf), Bwlch Coch, ac Edward Parry a neillduwyd i'r swydd o flaenoriaid Chewfror 1844. Cyn hir ar ol hyn dewiswyd W. Williams, (ieu). Bwlch Coch, a William Barrow, wedi hyny o Lanelltyd. Yn ddiweddarach bu John Jones, o'r Bontddu yn flaenor yma. Y rhai sydd yn y swydd yn bresenol ydynt Mri. W. Williams, Hugh Price, John Parry, Owen Jones, Rees Jones, ac Owen Edwards.

Dyna yr oll o restr y blaenoriaid mor gywir ag y cafwyd hi o'r lle rai misoedd yn ol. Enwir o blith y chwiorydd yr amser gynt Pegy Sion a Jiny Llwyd fel y rhai hynotaf. Bu eraill hefyd yn wasanaethgar i hyrwyddo y gwersyll yn ei flaen. Ac yn yr amseroedd diweddaf, dylid coffàu yn arbenig wasanaeth ffyddlon Mr. Roderick Humphreys a'i briod yn lletya pregethwyr er's amser maith hyd y pryd hwn.

Deugain mlynedd yn ol, a chyn hyny, ychydig a roddid gan yr eglwys hon yn gystal ag eglwysi eraill cyffelyb iddi, i'r rhai fyddai yn eu gwasanaethu yn yr efengyl—swllt, deunaw ceiniog, a dau swllt y Sabbath—a cheir yn llyfr yr eglwys y byddai Mr. Humphreys, a Mr. Rees Jones, Abermaw, yma yn pregethu yn fynych, ac ar ol eu henwau hwy y mae dwy O gron. Ond yr amser aeth heibio oedd hyn. Bum mlynedd ar hugain yn ol, pan oedd y gwaith aur yn llwyddo yn yr ardal, yr oedd yr eglwys a'r gynulleidfa yn lliosog, ond y mae lleihad yn y boblogaeth wedi effeithio i beri gwanhau yr achos.

Daeth y Parch. D. Jones, yn awr o Garegddu, yma i lafurio fel gweinidog yn 1862, a bu ei arosiad am ysbaid tair blynedd, pryd y symudodd i Lanbedr. Dechreuodd y Parch. J. Davies. ar ei lafur yma a Llanelltyd yn 1865, a bu yn ffyddlon a gwasanaethgar i'r achos hyd 1883, pryd y rhoddodd ei le i fyny. Y mae y Parch. E. V. Humphreys yn awr mewn cysylltiad gweinidogaethol â'r ddwy eglwys er 1885. Cafwyd yn garedig help ganddo ef i gasglu yr hanes hwn. Genedigol o'r ardal hon ydyw y Parch. O. E. Williams, RhosLlanerchrugog. Dechreuodd bregethu yn Llundain, ond holwyd ef yn Nghyfarfod Misol Aberdyfi, Chwefror 1878, a rhoddwyd caniatad idio fyned i Athrofa y Bala y flwyddyn hono.