Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Maethlon

← Pennal

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Abertrinant

MAETHLON.

Dyffryn cul, prydferth, tawel, ydyw Maethlon, yn gorwedd rhwng y bryniau, y tu cefn i Aberdyfi, a'r hen ffordd rhwng Towyn a Phennal yn arwain drwyddo. Pellder oddeutu dwy filldir o Aberdyfi; tair o Dowyn, a phump o Bennal. Gelwid y lle amser maith yn ol, ac weithiau eto, Cwm Dyffryn-gwyn; pryd arall Cwm y Ddau Ddyffryn, am fod yr ardal, o'r mynydd i'r môr, yn cynwys dau ddyffryn, neu ddau wastadedd—gwastadedd y Dyffryn-gwyn, a gwastadedd y Dyffryn-glyn-cul. Geilw y Saeson y lle yn Happy Valley. Mae poblogaeth yr ardal agos iawn yr un nifer a phoblogaeth Ynys Enlli. Yr un nifer ydoedd yn hollol yn Ystadegau Eglwysig Gorllewin Meirionydd a Lleyn ac Eifionydd ychydig flynyddau yn ol. Yn bresenol, holl boblogaeth yr ardal ydyw o gwmpas 90. Y Methodistiaid a sefydlodd achos gyntaf erioed yn lle, a hwy yn unig sydd wedi bod yn ei gario ymlaen hyd yn hyn, er fod yno deuluoedd yn perthyn i enwadau eraill wedi bod yn byw ar wahanol amserau. Rhydd y teuluoedd hyn eu presenoldeb yn y moddion, a'u cynorthwy hefyd tuag at waith yr Arglwydd ymhob modd.

Dechreuwyd cynal moddion crefyddol yn yr ardal yn bur foreu, oddeutu deng mlynedd cyn diwedd y ganrif ddiweddaf, a deng mlynedd ar hugain cyn adeiladu y capel cyntaf. Yr oedd dau frawd yn byw yn Dyffryn-gwyn, Daniel ac Evan Jones, y rhai ynghyd â'u teulu oeddynt yn hynod grefyddol, ac ymunasant â'r Ymneillduwyr cyntaf oedd i'w cael yn yr ardaloedd. Rhoddodd Edward Williams, y crefyddwr cyntaf yn Nhowyn, dystiolaeth ysgrifenedig o hyn cyn ei farw. Elai Daniel ac Evan Jones i lawr i Dowyn i gyd-gynal moddion gyda yr ychydig grefyddwyr oedd yno, ac elent hwythau i fyny oddiyno i gyd-gynal moddion yn Dyffryn-gwyn. Buont hwy eu dau, a'r ddau grefyddwr cyntaf o Dowyn, a John Lewis, Hen Felin, y crefyddwr cyntaf yn Aberdyfi, yn cyd-weddïo llawer gyda'u gilydd, weithiau yn eu tŷ eu hunain, neu yn yr Hen Felin, neu yn nghysgod gwrychoedd, neu ar lan y môr. Y cynulliadau hyn yn Dyffryn-gwyn fu dechreuad yr achos yn Maethlon, ac fe ddywedir i'r ddau ŵr da hyn recordio eu tŷ i bregethu ynddo. Byddent yn cynal addoliad teuluaidd yn gyson yn eu tŷ. Yr oedd Daniel ac Evan Jones yn amaethwyr cyfrifol, ac yn fwy deallus na'r cyffredin. Yn ol tystiolaeth Edward Williams, neillduwyd y ddau yn flaenoriaid gan y Cyfarfod Misol, a gosodwyd hwy i ofalu am yr achos yn ei gychwyniad cyntaf yn Maethlon ac Aberdyfi. Ond oherwydd yr erledigaeth fawr a gyrhaeddodd ei phoethder yn 1795, dylanwadodd gelyniaeth teulu yr Ynys ar berchenog Dyffryn-gwyn, ac ymhen amser gorfu i'r tenantiaid ymadael oblegid eu crefydd. Symudodd Daniel Jones i ardal Tregaron, yn Sir Aberteifi, a gweithiodd Rhagluniaeth yn rhyfeddol o'i du. Bu ef a'i deulu ar ei ol yn dra ffyddlon i grefydd yn y sir hono.

Wedi cael rhybudd i ymadael o'r Dyffryn-gwyn, oherwydd yr erledigaeth, dywedai Daniel Jones wrth ei wraig, "Wel, mae yn rhaid i ni ddewis un o ddau beth, un ai ymadael â Dyffryn-gwyn, neu ymadael â chrefydd. Pa un oreu i ni ei wneyd?' "Pa un oreu?" ebe ei wraig, "ydych chwi yn petruso, Daniel? Nid wyf fi yn petruso dim; nid oes dim doubt genyf fi am fynyd; mi wn i mai crefydd ddewisaf fi, aed Dyffryn-gwyn lle yr elo." Daniel Jones ei hun a adroddai yr hanesyn hwn, ymhen llawn deugain mlynedd wedi iddo gymeryd lle.

Ar ol ysgrifenu yr uchod, daethpwyd o hyd i'w gofiant yn y Drysorfa, Rhagfyr 1855, gan John Rees, Tregarn. Cytuna y Cofiant â'r sylwadau hyn, ond dywedir yn ychwanegol iddo "symud o Maethlon, yn y flwyddyn 1806, i'r Garnedd—fawr, fferm yn agos i Dregaron, hen drigle Sion Dafydd Daniel, hen bregethwr gyda'r Methodistiaid Calfinaidd; a Thregaron a'r cymydogaethau cylchynol a gawsant fwynhau ei lafur defnyddiol o hyny hyd ddiwedd ei oes hirfaith. Bu farw Mai 13, 1849, yn 91 mlwydd oed." Dywedir hefyd i ddirwy gael ei gosod arno gan y boneddwr o Ynysmaengwyn, am iddo fyned i wrando pregeth mewn tŷ anedd, a "gorfu i Daniel Jones, ynghyda dau eraill, dalu y ddirwy."

Bu Evan Jones, y brawd arall, yn cadw ysgol ddyddiol am ysbaid yn Aberdyfi. Treuliodd weddill ei oes yn ardaloedd y Bwlch a Llanegryn. Evan Jones oedd enw mab iddo yntau, yr hwn a ddygwyd i fyny yn grydd, a bu yn gweithio ei grefft am dymor yn Arthog. Ymhen amser rhoddodd y gwaith crydd heibio, ac aeth yntau i gadw ysgol. Bu am flwyddyn neu ddwy yn cadw ysgol yn Mlaenau Ffestiniog. Gydag ef, rhyfedd sôn yn hen gapel Bethesda, y cafodd ysgrifenydd yr hanes hwn y chwarter o ysgol cyntaf erioed! Y cymwysder penaf ynddo fel ysgolfeistr yn nghyfrif y rhai fu a llaw yn ei argymell i'r brodyr yn Ffestiniog oedd, ei fod yn ddyn crefyddol, ac ar y cymwysder hwnw y rhoddai y brodyr yno y pwys mwyaf. A'r côf penaf sydd gan ei ysgolheigion am dano fel ysgolfeistr ydyw, tôn grefyddol ei lais, a'i gydwybodolrwydd i ddefnyddio y wialen pan fyddai y plant yn blant drwg. Llanwodd ddisgwyliadau ei gefnogwyr a'i gyflogwyr yn llawn, trwy droi allan yn ysgolfeistr crefyddol, ac yn yr ystyr hwn gadawodd argraff dda ar y plant fu dan ei ofal. Cafodd yr hen ysgolfeistr gonest fuddugoliaeth ardderchog ar angau. Bu farw yn Arthog, oddeutu ugain mlynedd yn ol. Ychydig fynydau cyn marw, slipiodd dros erchwyn ei wely, ac aeth ar ei liniau, ac yna i'w wely yn ol, a chan godi ei fraich i fyny a'i throi o gwmpas ei ben dywedai, "Ai dyma ydyw marw! dyma ydi o! A oes dim mwy mewn marw na hyn!' A chyda iddo ddweyd y geiriau ymadawodd â'r byd trallodus hwn i'r gwynfyd. Huna gyda'i dadau yn y gladdfa sydd yn nghanol tref Towyn.

Ar ol i'r noddfa yn Nyffryn-gwyn gael ei chwalu, ac i'r cewri oedd yno yn byw symud o'r ardal, bu moddion gras a'r Ysgol Sabbothol yn erwydro o dŷ i dŷ, heb gartref arhosol yn un man am lawer o flynyddoedd, ac mae yn bur sicr i'r achos yn Maethlon weled llawer tro ar fyd, a llawer tymor o i fyny ac i lawr, am yr ysbaid maith o ddeng mlynedd a thriugain. Wedi ymadawiad y ddau Jones o Ddyffryn-gwyn, bu yr eglwys yn hir heb flaenor; nid oedd neb yn yr ardal yn y tymor cyn adeiladu y capel a allai gymeryd y blaen gyda chrefydd. Ysgrifena y Parch. Hugh Jones, Towyn, yn hanes ei fywyd:— "Wedi hyny (sef wedi 1802) dechreuais gadw Ysgol Sul ar hyd y tai cymydogaethol, sef Pant yr Owen, Alltlwyd, Minffordd, Dyffryn-gwyn, a Thŷ'nypwll. Y pryd hwnw, nid oedd cymaint ag un crefyddwr o lân y môr i Fwlch Towyn." Tebyg yw fod yr hen ŵr, Hugh Jones, yn methu yn y dyddiad; nid oedd Daniel Jones wedi ymadael y pryd hwn. Mae rhai o'r tai y buwyd yn cadw moddion ynddynt bellach, er's llawer blwyddyn wedi eu tynu i lawr i'w sylfeini. Digwyddodd pethau rhyfedd a dyddorol yn y tai hyn. Mewn tŷ bychan yn ymyl Felin Llynpair—nid oes prin olion y tŷ hwn i'w weled yn awr yr oedd Ysgol Sul yn cael ei chadw, a byddai rhai o Dowyn a manau eraill yn dyfod yno i arwain yr ysgol. Un Sabbath, nid oedd neb wedi dyfod o'r lleoedd hyn, ac nid oedd yno neb a allai gario yr ysgol ymlaen. Gan ei bod hi felly, gofynodd rhywun a oedd yno neb wnai ganu, ac fe ddaeth rhywun ymlaen ganu. Gofynodd rhywun drachefn a oedd yno neb wnai ddawnsio, ac fe ddaeth rhyw ferch ymlaen i ddawnsio. A dyna fu yno y prydnhawn Sabbath hwnw yn lle ysgol, canu a dawnsio. Cymerodd hyn le oddeutu y flwyddyn 1808, pan yr oedd y diweddar Mr. Owen Williams, Aberdyfi, yn wyth oed, yr hwn oedd yn bresenol ei hun, a chanddo ef y cawsom yr hanes.

Hynod iawn y gofal a fu i gael ysgol ddyddiol i'r ardal, a hyny mewn adeg bur foreuol. Y mae rhai yn awr yn fyw sydd yn cofio tri neu bedwar o ysgol-feistriaid wedi bod yn cadw ysgol cyn y flwyddyn 1820 yn Tŷ'nypwll, lle a adwaenir yn yr oes hon fel beudy Erwfaethlon. Bu Lewis Williams, Llanfachreth, yno yn cadw ysgol amryw weithiau. Gwneid ymdrech i gael ysgol.gan benau-teuluoedd yr ardal, a charedigion o'r tuallan. Mae y dyfyniad canlynol i'w gael mewn llythyr oddiwrth John Jones, Penyparc, ysgrifenydd y Cyfarfod Ysgolion, at gyfarfod chwechwythnosol Llwyngwril, a gynhelid Ebrill, 1819:—"Yr ydys yn gobeithio y bydd i'r cyfarfod gofio am ei chwaer fechan sydd megis heb fronau iddi, sef ysgol y Dyffryngwyn, a'i chynorthwyo fel cylch i ddanfon yr athraw yno, am ryw faint o amser a farnoch yn addas. Nid oes yno yn bresenol yr un ysgol wythnosol, na neb y Sabbothau, ond a gaffont ar haelioni eraill. Mi a fum yno y Sabbath diweddaf, ac yr oeddwn yn gorfod tosturio wrth eu eri a'u tlodi yn ngwyneb eu parodrwydd a'u haddfedrwydd i dderbyn addysg. Maent wedi cael cynygiadau am athrawon wythnosol o fanau eraill, ond ni wnant ddim penderfyniad gyda neb hyd nes y clywont oddiwrthym ni, oherwydd fod eu llygaid arnom yn fwy na neb arall. Hwy a roddant bob cynorthwy ar a allont, mae yn debyg, at yr ysgol, ac felly mae eu hachos yn galw am ein hystyriaeth mwyaf difrifol ar frys. Un o ddibenion penaf sefydliad yr ysgol ydoedd cynorthwyo manau gweiniaid, a hyn hefyd (ond cael golwg efengylaidd arni) yw ei gogoniant penaf. O! am gael ein bedyddio âg ysbryd apostol mawr y cenhedloedd! Nid ydym i geisio yr eiddom ein hunain, ond lleshad llaweroedd." Mae yr hyn a ganlyn hefyd wedi ei gofnodi gan Lewis Williams, Llanfachreth "Tachwedd 9fed, 1819, cynhaliwyd cyfarfod athrawon y daith Sabbath yn Aberdyfi. Ymhlith pethau eraill, penderfynwyd yn y cyfarfod ar gynyg ar gael athraw i gadw ysgol am y flwyddyn nesaf, rhwng Dovey a Thŷ'nypwll, os gellid cael modd i'w gynal. Ac ar yr amser hyn, fe amododd Mr. John Ellis, Evan David, John Richard, John Williams, Lewis Jones, os na byddai yn faich trwm iawn, i fod yn gynorthwyol i'r gwaith, fel y byddai yr achos yn gofyn; a hwy a roisant amodau y tro hwn o'r hyn a roddent yn chwarterol am y flwyddyn, ac os byddai eisiau yr ychwanegent. Penderfynwyd y pris a fyddai ar ol y plant—3c. am rai yn dechreu; 4c. am rai yn ysgrifenu; 5c. am rai mewn rhifyddiaeth, yn chwarterol. Penderfynwyd y cai y neb a fynai ddyfod i mewn i roddi eu henwau yr un ffordd a'r enwau uchod, i fod yn olygwyr ar yr achos, ac i fod yn enillwyr neu yn golledwyr arno, a hyny yn ol eu hamodau. Deisyfwyd ar i L. W. osod rheol pa fodd i fyned a'r gwaith ymlaen." Yna, ceir amryw reolau wedi eu tynu allan gan L. W., megis, Fod pawb a roddent eu henwau i lawr i fod yn ymddiriedolwyr yr ysgol, ac i ofalu am gyflog yr athraw; fod cyfarfod ddwy. waith yn y chwarter gan yr ymddiriedolwyr i ystyried achos yr ysgol; fod yr athraw i gadw cyfrif manwl o'r ysgolheigion, a'u graddau mewn dysg, i'w roddi i'r ysgrifenydd; fod y trysorydd i dalu yn chwarterol i'r athraw. Ceir hefyd y swm a roddid ar bob teulu yn ol rhifedi y plant. Ysgrifena J. J., Penyparc, at L. W., Mawrth 25ain, 1823—"Yr ydwyf yn gobeithio na ddarfu i chwi ddim gorphen penderfynu i beidio dyfod i gapel Maethlon. Fe fydd i Hugh Jones fyned oddiamgylch yr ardal ymhen wythnos, i gasglu at y Beiblau; fe fydd iddo ef fynu gwybod ansawdd yr achos yn fanylch. Mawr yw ein hawydd ni i chwi ddyfod yno er mwyn yr achos. Ond nid oes dim eisiau mwy i chwi ryfygu, na'r rhai sydd yn eich peryglu felly, na'ch tynu i un math o brofedigaeth. Os na ddarfu i chwi hollol benderfynu gyda hwy, gadewch y peth yn agored am wythnos neu naw diwrnod, fel y gweler yr eithaf o hono. Mae rhai yn meddwl y gellwch gael pethau angenrheidiol natur yno—Os bydd genym ymborth a dillad, ymfodd lonwn ar hyny'—ac yn golygu mai gwell ydyw peidio gwasgu yn rhy dyn ar yr ardal am chwanegiad y gwyddoch am dano, ac felly y gwnai dynion a dynoliaeth hardd yn well na'u haddewidion. . . . . Ond os ydych chwi wedi penderfynu dyfod, y mae'n cert ni yn dyfod i'r dref (Dolgellau), ac fe ellir dyfod a rhyw ychydig o bethau ynddi i chwi yma. Gadewch i mi gael clywed gair oddiwrthych gydag Humphrey, y Genad. —Ydwyf, yr eiddoch yn ddiffuant, Jno. Jones." Cyfeirir yma at "bethau angenrheidiol natur," ac at y gert i gludo celfi yr ysgolfeistr. Y mae Lewis Vaughan, Aberdyfi, yn cofio L. W. yn symud i Bryndinas, yn ardal Maethlon, a'i lyfrau a'i holl ddodrefn yn dyfod gydag ef mewn car llysg. Fel hyn y treuliodd 24 mlynedd o amser, yn symudol o le i le, a'i feddianau oll yn cael eu symud gydag ef. Byddai yn fynych yn cael ei ymborth yn rhad yn y tai yr arosai. Bu Hugh Angel hefyd yn cadw ysgol yn nghapel Maethlon, ac yn cael ei fwyd bob yn ail tri mis yn Erwfaethlon, Bryndinas, Dyffryn-gwyn, a Gwyddgwian. Mae y pethau hyn yn ddyddorol oblegid eu hynafiaeth, ac hefyd am eu bod yn dangos y modd yr oedd addysg a chrefydd yn cael eu cario ymlaen yn yr ardaloedd hyn y pryd hwnw.

Yr enw wrth ba un yr adnabyddid yr ardal mewn cylch crefyddol cyn adeiladu y capel oedd Tŷ'nypwll, am mai yn y tŷ o'r enw hwnw y buwyd yn cynal moddion crefyddol, ac ysgol ddyddiol a Sabbothol hwyaf. Ac yr ydoedd yn daith Sabbath am lawer o amser gydag Aberdyfi a Phennal. Yn y fl. 1821 yr adeiladwyd y capel cyntaf. Cafwyd lle i adeiladu ar dir Erwfaethlon ar brydles o 99 mlynedd, am ardreth o ddau swllt. Nid oes ond ychydig o hanes y cyfnod hwn ar gael. Yr adeg yma, nid. oedd ond un penteulu yn proffesu crefydd yn yr holl gwm. Aeth y Parch. Hugh Jones, Towyn, a John Roberts, Dyffrynglyngil, o amgylch yr ardal i gasglu at y capel. Bu tipyn o ddadl, pa un ai capel Dyffryn ai capel Maethlon fyddai ei enw. A'r hyn a drodd y fantol i'w alw yn gapel Maethlon oedd, am mai ar dir Erwfaethlon yr adeiladwyd ef. Ac o hyny allan cafodd yr ardal ei henw oddiwrth enw y capel. Buwyd lawer adeg wedi myned i'r capel mewn cryn helynt i ddwyn yr achos ymlaen, oherwydd prinder proffeswyr i gynal moddion. Un tro, John Vaughan, Bryndinas, oedd yno į weddïo y cwbl. Dywedai y codwr canu wrtho, "Lediwch chwi benill mor amal ag y mynoch chwi, mi gana i." Felly y gwneid, darllenai yr un un benod, a gweddïai ar ol canu pob penill. Dywed un arall ei fod yn cofio mai gwraig Llanerchilin, a John ei mab, fyddai yr unig ddau i arfer moddion yn gyhoeddus; dechreuai un a diweddai y llall. Daeth y teulu hwn i fyw i Lanerchllin o Talybont, Llanegryn, ryw bryd wedi 1821. Bu y gwr, Vincent Jones, am flynyddau lawer heb broffesu, ond daeth yn broffeswr cyn diwedd ei oes. Yr oedd y wraig, fel y gwelwyd ei hanes mewn cysylltiad â'r achos yn Llanegryn, yn un hynod am ei chrefydd. Y hi am dymor a gymerai y rhan gyhoeddus yn y cyfarfodydd gweddïau yn gyson yn Maethlon. Yr amser hwn arferai yr eglwys fyned i Aberdyfi i'r cymundeb.

Nid ydyw yn degwch i basio heibio heb gofthau am lafur y Parch. Hugh Jones, Towyn, yn Maethlon. Efe fu a'r llaw benaf mewn adeiladu y capel cyntaf. Efe ddechreuodd gadw seiat yno yr adeg yma, oblegid yr oedd wedi myned i lawr er pan y dechreuwyd hi gyntaf, a bu ef yn dyfod i'w chadw am flynyddoedd bob tair wythnos neu fis. Efe hefyd fyddai yn disgyblu, ac yn derbyn at yr ordinhad. Derbyniodd un tro 16 gyda'u gilydd. Sicrheir y buasai yr ardal wedi ei cholli i'r Methodistiaid y pryd hwn oni bai am ffyddlondeb di-ail Hugh Jones. Byddai rhyw gais ganddo ef beunydd at y Cyfarfod Misol o berthynas i'r achos bychan yn Maethlon.

Aeth yr achos yma fel hyn yn ei flaen, o dòn i dòn, rhwng byw a marw, hyd amser Diwygiad 1859-1860, pryd y derbyniodd adgyfnerthiad mawr. Mae yn briodol sylwi hefyd mai i Maethlon y daeth y diwygiad hwnw gyntaf o un man i Ogledd Cymru. Ychydig cyn hyn yr oedd y lle yn anarferol o galed a digrefydd; yr oedd set o wasanaethyddion wedi dyfod i'r ardal, anystyriol a thu hwnt i'r cyffredin o annuwiol. Gymaint oedd yr anystyriaeth a'r aflywodraeth fel yr ofnai yr ychydig grefyddwyr oedd yn aros fod yr Arglwydd yn anfon ei farnau ar y wlad. Yr amser hwn hefyd nid oedd yr eglwys ond wyth mewn nifer. Dechreuodd y Diwygiad, modd bynag, mewn ffordd yn ddiarwybod i'r bobl eu hunain. Yr oedd Thomas James, Gwyddgwian, yr hwn oedd frodor o Sir Aberteifi, wedi bod yn myn'd a d'od i'r sir hono, lle yr oedd y tân yn goddeithio i raddau mawr, ac yntau ei hun trwy hyny wedi ei danio gan y gwres. Cynhelid cyfarfod gweddi yn y capel yn fore un Sabbath, pryd yr oedd rhyw afael mwy na'r cyffredin yn y gweddïo a'r canu. Y Parch. Robert. Williams, Aberdyfi, oedd yn pregethu yno am 10 y Sabbath hwnw. Tra yr oedd yn agoshau at y capel, oblegid daethai y bore hwnw o'i dŷ ei hun yn Aberdyfi, safai ar y bont gerllaw, a sylwai fod rywbeth tra gafaelgar a nefolaidd yn y canu; teimlai rywbeth fel trydan yn myned trwyddo, nes ei godi i agwedd ysbrydoledig yn y fan. Torodd yn orfoledd mawr yn y capel y boreu hwnw. Dyma y tro cyntaf i Mr. Williams gael ei drwytho gan y diwygiad. Bu y Sabbath yn ddechreuad cyfnod newydd ar grefydd yn ardal. Toddodd y caledwch a'r anystyriaeth o flaen y dylanwad dwyfol; dychwelwyd llawer at grefydd, ac mae yr ardal yn gwisgo gwedd grefyddol o hyny hyd heddyw. Aeth llawer o flynyddoedd heibio wedi hyn heb fod yr un enaid o fewn y fro na byddai yn mynychu moddion gras. Mae rhif yr aelodau eglwysig yn awr yn 34. Yn ystod y chwe' blynedd ar hugain diweddaf cafodd yr eglwys y cymeriad o fod yn eglwys weithgar. Yn adroddiad gweinidog yr eglwys am ei lafur yno yn y flwyddyn 1869, yr hwn a ddarllenwyd yn y Cyfarfod Misol, ceir a ganlyn,—"Mae yr holl ardal yn dyfod i wrando yr efengyl heb ddim un yn esgeuluso. Mae dwy ran o dair o'r eglwys ar gyfartaledd yn dyfod ynghyd i'r society ganol yr wythnos, a byddant oll yn adrodd y pregethau a'u profiadau yn rhwydd. Bydd y meibion sydd mewn oed hefyd oll yn cymeryd rhan gyhoeddus yn y gwahanol gyfarfodydd. Cynhelir cyfarfod darllen un noswaith bob wythnos yn nhymor y gauaf, a bydd mwyafrif yr Ysgol Sul yn y cyfarfod hwnw." Yn y Cyfarfod Ysgolion a fu yno y flwyddyn hon (1887) dywedai yr arolygwr, nad oedd ond un yn yr ardal heb fod yn aelod o'r Ysgol Sul. Un peth hynod yn hanes yr eglwys ydyw, aeth pedair blynedd ar ddeg agosaf i'w gilydd heibio heb i ddim un o aelodau yr eglwys farw. Yr oedd colofn y marwolaethau yn yr Ystadegau eglwysig yn Maethlon yn 0 am bedair blynedd ar ddeg. Ar y dydd cyntaf o Ionawr, 1885, agorwyd y capel presenol. Un waith o'r blaen y buwyd yn agor capel yn yr ardal er creadigaeth y byd. Adeiladwyd ef yn y lle yr oedd yr hen gapel. Y cynllunydd oedd Mr. David Owen, Machynlleth. Yr adeiladydd, Mr. David Davies, Pennal. Y mae yn gapel hardd o fewn ac oddiallan, ac yn un o'r rhai mwyaf cysurus i lefaru ac i wrando o fewn y sir. Yr oedd yr holl draul gyda'r capel, a'r ychwanegiadau a wnaed ar y tŷ yn £313, ac fe dalwyd pob dimai o'r ddyled ddiwrnod ei agoriad, heb gael dim help o un mau ond yr hyn a wnaeth yr ardal ei hun, a'r hyn a gasglasant gan eu cymydogion a'u cyfeillion. Pregethwyd yn yr agoriad gan y Parchn. W. Thomas, Dyffryn, W. Williams, Corris, a J. Hughes, M.A., Machynlleth.

Y blaenoriaid a fu yma ar ol adeiladu y capel cyntaf oeddynt, John Jones, Llanerchllin; symudodd yn fuan i Aberdyfi. Robert Lewis, Fadfa; symudodd i Abertrinant. John Daniel, Erwfaethlon; ymfudodd ef a'i deulu i'r America. Bu John Vaughan, Brindinas, yn gwneyd gwaith blaenor am flynyddoedd, ond nid aeth i'r Cyfarfod Misol i gael ei dderbyn. Thomas James, Gwyddgwian, brawd i'r diweddar Barch. John James, Graig. Yr oedd ef yn llawn zel a gweithgarwch am y tymor y bu yn aros yn yr ardal. Symudodd i Sir Aberteifi, Daeth Hugh Owen, ac y mae yn awr yn aros yn Llundain. Tycapel, i'r ardal oddeutu yr un amser ag ef, a dyma y pryd y dechreuodd llewyrch ar yr achos. Robert Joncs, Erwfaethlon. Bu ef farw Rhagfyr 13eg, 1869, yn 43 oed. Dyn ieuanc egwyddorol a chrefyddol; cadarn yn yr athrawiaeth, ac yn neillduol o hyddysg yn yr Ysgrythyrau. Yn ei wybodaeth o'r Beibl, yr oedd yn rhagori ar bron bawb yn y wlad. Bu yr achos crefyddol yn cael gofalu am dano am flynyddoedd gan y ddau flaenor rhagorol, Hugh Owen, Tycapel, a William James, Dyffrynglyngil, am y rhai y ceir ychwaneg o hanes mewn penod arall.

Parch. Edward Roberts, Dyffrynglyngil.—Mab oedd ef i John Roberts, o'r lle uchod, a anwyd yn y flwyddyn 1814. Daeth i'r seiat o dan argyhoeddiad dwys, oddeutu 15 oed. Dewiswyd ef yn flaenor yn Maethlon yn 20 oed. Yn fuan, wedi hyny dechreuodd bregethu, a'i bregeth gyntaf oedd ar y geiriau, "Amser blinder yw hwn i Jacob, ond efe a waredir o hono." Aethi Athrofa y Bala; ond oherwydd afiechyd, gorfu iddo ddychwelyd adref ymhen wyth mis. Bu farw Rhagfyr 27ain, 1840. Yr oedd yn wr ieuanc hynod o grefyddol.

Parch. Humphrey Evans, Dyffryngwyn.—Daeth yma ychydig ar ol y flwyddyn 1850, a bu ei arhosiad yn y lle am tua 10 mlynedd, mewn adeg yr oedd yr eglwys yn ychydig mifer. Adnabyddid ef fynychaf wrth yr enw Humphrey Evans, Ystradgwyn, neu Humphrey Evans, Maethlon. Ond symudodd yn niwedd ei oes i fyw i Ddolgellau, ac yno y bu farw yn 1864. Dyn gonest, cywir, didderbynwyneb ydoedd. Triniai bawb yn ol eu natur a'u tymherau eu hunain, a dywedai ei feddwl yn blaen wrth bawb yn bersonol, ac wrth bregethu. Deuai ei ragoriaethau i'r golwg wrth gadw y cyfarfod eglwysig, ac wrth gyfranu yr Ordinhad o Swper yr Arglwydd. Adroddir hanesyn nodweddiadol o hono wrth fedyddio yn Maethlon. Yr oedd yn y Dyffryngwyn was o'r enw Isaac, dyn o Taliesin, Sir Aberteifi, a'i rieni yn perthyn i'r. Bedyddwyr, felly yr oedd Isaac heb ei fedyddio. Gofynai. H. E. iddo a garai ef iddynt ei fedyddio yn Maethlon. Yntau a ddywedai nad oedd yn dewis gwneyd hyn heb yn gyntaf ymgynghori â'i rieni. Wedi bod gartref, cafodd ganiatad gan. ei rieni. Yna aed i'w fedyddio yn y capel, a dywedai Humphrey Evans: "Nid yw Isaac yr un fath â ni; wedi ei ddwyn i fyny gyda y Bedyddwyr y mae ef, ac y maent hwy, fel y gwyddoch chwi, yn hoff iawn o ddŵr, a chan eu bod mor hoff o ddŵr, mi ddefnyddia i gymaint sydd yma o hono," a thywalltodd y dŵr oll ar ei ben. Dro arall, yr oedd yn bedyddio Morgan Jones, y bugail, yntau hefyd o Sir Aberteifi, ac wedi ei ddwyn i fyny gyda'r Bedyddwyr. Ar ol ei fedyddio,. dywedai H. E.,—"Wel, dyna ti wedi dy fedyddio; fe elli di fyn'd yn ol at dy bobl eto, ac iddynt hwythau fod eisiau dy fedyddio, ond cofia di na fydd hyny ddim yn fedyddio; fedyddir byth ond hyny monot ti——un ffydd, un bedydd os cei di dy drochi eto, fydd hyny ddim ond trochi fel trochi dafad."

John Jones, mab i John Daniel, Erwfacthlon, a ddechreuodd bregethu yn Macthlon, a chafodd ganiatad i fyned i Athrofa y Bala yn Nghyfarfod Misol Mawrth 30ain, 1843. Ymfudodd yn fuan wedi hyny i'r America. David Williams, Gwyddgwian, a fu yn ffyddlon gyda'r achos yma; efe am dymor oedd yn codi y canu. Ymfudodd yntau i America, a dechreuodd bregethu yno. Yma hefyd y dechreuodd y Parch. Owen Evans, Bolton, bregethu, mewn oedran tra ieuanc.

Y Parch. William Jones, Llanerchllin.—Adnabyddid ef yn agos i'w gartref wrth yr enw uchod, enw y ffermdy lle y preswyliai, ond mewn cylchoedd eangach, wrth yr enw William Jones, Maethlon, enw yr ardal. Symudodd ei rieni i'r ardal

hon o Talybont, Llanegryn, pan oedd ef yn ddyn ienanc. Yr oedd ei fam yn gyfnither i John Jones, Penyparc, ac megis y crybwyllwyd yn hanes Maethlon a Llanegryn, hynodid hi tu hwnt i bawb yn ei hoes oherwydd ei chrefydd a'i duwioldeb. Cafodd plant Talybont addysg grefyddol dda gan eu mam, ac yr oeddynt yn ffrwyth addfed wedi eu hachub ymhlith ieuenctyd cyntaf yr ardaloedd hyn, ar flaen llanw Diwygiad mawr Beddgelert. Yr oedd W. Jones felly yn un o'r rhai a gychwynodd tua'r wlad well o "dan awelon nefol" y diwygiad. Dewiswyd ei frawd John yn flaenor yn Maethlon, yn fuan wedi eu symudiad i'r ardal hon, ac yn union wedi hyny, sef tua 1827, dechreuodd William Jones bregethu. Parhaodd yn gyson yn y gwaith hyd ddiwedd ei oes dros ysbaid 28 mlynedd. Bu farw yn nghanol ei ddyddiau, ar ol uwchlaw blwyddyn o gystudd, Mawrth 21, 1855, yn 52 oed. Tridiau cyn ei ymddatodiad dywedai wrth y Parch. Humphrey Evans, ei gymydog a'i gyd-lafurwr yn y weinidogaeth, "Wel, Humphrey bach, dyma fi wedi myned i'r cyfyngder mawr; yr ydwyf yn Rhosydd Moab; byddaf yn yr Iorddonen yn fuan bellach." "Pa fodd yr ydych yn teimlo?" gofynid iddo. "Mae pobpeth wedi ei settlo," atebai yntau; nid oes genyf ddim i'w wneyd ond marw bellach. Dywedwch ar ol i mi fyned fod marw yn elw mawr i mi." Yr oedd yn ddyn siriol, mwynaidd, caredig, ac yn hynod o fedrus i dynu sylw plant a phawb, gyda'i lais soniarus a thoddedig. Yn ei ddull enillgar i gyfarch cynulleidfa rhagorai ar ei gydoeswyr. Llafuriodd lawer yn yr Ysgol Sabbothol, a'r Cyfarfodydd Ysgolion, yn ardaloedd ei gartref. Rhoddai ei ddawn rwydd, a'i lais soniarus, fantais fawr iddo fel holwyddorwr cyhoeddus. Safai yn uchel ymysg lliaws ei gyfeillion fel cyfaill tirion, ac fel gwasanaethwr da yn ngwinllan yr Arglwydd Iesu. Y diweddar Barch. Roger Edwards, Wyddgrug, a ddywedai yn dra chywir am dano, "Yr oedd yn ymadroddwr rhwydd, a chanddo lais mwyn ac ystwyth, ac yr oedd ei ymddygiadau yn hynod o serchog yn mhobman, ac yr oedd yn gymeradwy iawn gartref ac oddicartref. Pe cawsai hamdden i ymroi i lafurio yn y weinidogaeth, gallasai yn ddiau gyraedd defnyddioldeb mawr, a chryn enwogrwydd." Y mae mab iddo yn byw yn yr hen gartref eto. Mab iddo ef hefyd ydyw y blaenor gweithgar, Mr. W. Jones, Aberdyfi.

Blaenoriaid presenol Maethlon ydynt Mri. Lewis Jones, Richard Jones, Evan James. Bu yr ysgrifenydd mewn cysylltiad â'r eglwys o 1865 hyd 1883. Ac y mae eto yn para i fyned yno i gadw cyfarfodydd eglwysig.