Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Abertrinant

← Maethlon

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Aberdyfi

ABERTRINANT

Yr enw boreuol ar y lle hwn, yn wladol a Methodistaidd ydoedd Llanerchgoediog, a'r enw a welir yn argaffedig gyntaf am y daith Sabbath ydyw "Llanerchgoediog, Llanfihangel, a Corris." Wrth yr enw hwn yr â yr ardal eto ar lafar gwlad. Pan yr adeiladwyd yno gapel y cafodd y lle yr enw newydd. Adeiladwyd y capel ar lecyn lle mae tair aber fechan, neu dri nant yn cydgyfarfod, ac yna yr enw—Aber-tri-nant. Ardal wledig ydyw, yn sefyll oddeutu haner y ffordd rhwng Bryncrug ac Abergynolwyn. Ac o ran y wedd allanol, a nifer y trigolion, erys yn awr yn debyg i'r hyn ydoedd gan' mlynedd yn ol.

Y crybwylliad cyntaf am Fethodistiaeth ardal Llanerchgoediog ydyw, ei bod yn un o'r manau yr ymwelai y brodyr o Ddolgellau â hwy, i'w cynorthwyo i gynal cyfarfodydd gweddïau a societies, yr hyn gymerodd le oddeutu 1793. Y flwyddyn ganlynol, ymunodd Harri Jones, Nantymynach, â chrefydd, yr hwn a ddaeth yn brif golofn yr achos yn yr ardal, ac yn un o'r dynion mwyaf defnyddiol gydag achos yr Arglwydd yn yr holl wlad. Y flwyddyn ganlynol i hon, sef blwyddyn yr erledigaeth fawr, 1795, rhoddwyd dirwy o £20 ar ŵr o'r enw Griffith Owen, Llanerchgoediog, am gynwys pregethu yn ei dŷ heb ei recordio yn ol y gyfraith. "Aeth y brawd Hugh Lloyd, un o flaenoriaid Dolgellau, a minau," ebe y Parch. Robert Griffith, Dolgellau, "yn ddioedi i Gorris, at Vaughan Jones, ac i Lanerchgoediog, at Griffith Owen, dau wr a rybuddiasid i dalu y ddirwy o £20 bob un, i gymeryd y llwon angenrheidiol, ac felly yr aeth yr ystorom hono heibio."

Ar ol y digwyddiad hwn, ni cheir fawr o ddim hanes sicr am: yr eglwys hon dros ysbaid 30 neu 35 mlynedd. Eto, yr oedd yma achos o hyd er y dechreu cyntaf, oblegid dywedir yn hanes bywyd Harri Jones, Nantymynach—yr hwn a ysgrifenwyd, mae'n debyg, gan J. Jones, Penyparc, y mwyaf hysbys o: bawb yn hanes yr ardaloedd hyn—fod y gŵr da hwnw, er yn flaenor yn Bryncrug hyd ddiwedd ei oes, yn gofalu cadw moddion ddwywaith y Sabbath yn Llanerchgoediog. Ar y cyntaf, nid oedd yno fawr neb ond ef a'i deulu yn aelodau crefyddol. Ac wedi i'r aelodau gynyddu, perthyn i eglwys Bryncrug yr oeddynt, a pharhaent i fyned i lawr yno ddau o'r gloch y Sabbath, ac i'r cyfarfod eglwysig nos Wener am lawer o flynyddoedd. Yn y flwyddyn 1817, yr oedd Robert Jones, Rhoslan, ar daith rhwng y Ddwy Afon, ac yn pregethu ar ddydd Sadwrn yn yr ardal hon; Nantymynach ydyw yr enw sydd ganddo yn ei Ddyddiadur am y lle, a derbyniodd swllt fel cydnabyddiaeth. Yn y flwyddyn 1818, yr oedd Lewis William, Llanfachreth, yma yn cadw ysgol ddyddiol, ac yr oedd ganddo 30 o blant yn yr ysgol. Y flwyddyn hono hefyd yr oedd cyfarfod athrawon taith Sabbath Bryncrug yn cael ei gynal yn Llanegryn, ac yn y cyfarfod hwnw, pasiwyd penderfyniad gan yr athrawon, i ddiolch 1 Harri Jones, Nantymynach, blaenor ysgol Llanerchgoediog, am ei bresenoldeb yn y cyfarfod, ac am ei wasanaeth i'r Ysgol Sabbothol." Dengys hyn mai efe oedd arolygwr yr ysgol, ac efe yn wir oedd pobpeth yr achos yn y lle hyd ei farwolaeth, yr hyn a gymerodd le Gorphenaf, 1823. Anfonodd un o gyfeillion y lle, Mr. Howell Jones, Doldyhewydd, ychydig o hanes dechreuad yr Ysgol Sabbothol yn Abertrinant i ni ryw bedair blynedd yn ol. Dywed ef ar ol gwrando a sylwi ar y traddodiadau yn yr ardal, mai yn meudy Nantymynach y dechreuwyd cadw yr ysgol, oddeutu dechreu y ganrif hon. A dywed yn mhellach nad oedd Harri Jones ar y cyntaf yn bleidiol i'r ysgol, er rhagored gŵr ydoedd, ond wedi iddo gael ei enill o'i phlaid daeth yn gefn mawr iddi. Cafodd llanciau yr ardal ar eu meddwl i gychwyn Ysgol Sul o honynt eu hunain, a chynorthwyent y porthwr i ollwng y gwartheg allan o'r beudy, ac wedi ei lanhan eisteddent ar bren y preseb, i gario ymlaen waith yr ysgol. Y nifer a ddaeth ynghyd y tro cyntaf oedd chwech, ond cynyddasant cyn hir i oddeutu ugain. Nid oedd neb yn eu plith yn proffesu, ac felly dechreuent ar waith yr ysgol heb weddïo, dim ond trwy ddarllen a chanu yn unig. Ar ol i Harri Jones ymuno â'r ysgol, symudwyd hi o feudy Nantymnynach, i un o'r tai sydd yn ymyl y capel presenol, yr hwn a gymerwyd o dan ardreth flynyddol, ac yn y tŷ hwnw y buwyd yn addoli hyd ar ol marwolaeth Harri Jones. Cynydd a llwyddiant yr Ysgol Sul a barodd iddynt benderfynu adeiladu capel. Oddeutu yr amser hwn hefyd, feallai, yr aethant yn eglwys ar wahan yn hollol i Bryncrug, a dywedir fod rhif yr aelodau o 15 i 20 pan yn symud o'r tŷ anedd i'r capel.

Dyddiad gweithred y capel am y tro cyntaf ydyw, Mai 12ed, 1832. Ac mae yn sicr mai oddeutu y pryd hwnw yr adeiladwyd ef. Hyd y brydles, 99 mlynedd; yr ardreth, chwe swllt yn y flwyddyn. Prynwyd y brydles i fyny yn 1871, am 30p., ac y mae y lle feddiant i'r Cyfundeb yn awr. Tua'r un adeg, hefyd, sicrhawyd mynwent yn perthyn i'r capel. Gorphenwyd clirio y ddyled y tro cyntaf yn 1839. Casglodd y gynulleidfa at y ddyled y flwyddyn hono 16p. 8s., i'w gyflwyno i'r casgliad cyffredinol, a chyflwynwyd yn ol iddi hithau 41p. 5s. 6c. Yn y flwyddyn 1876, adnewyddwyd a helaethwyd y capel, gyda thraul o oddeutu 100p. Gall eistedd ynddo, 112. Gwerth presenol y capel a'r eiddo perthynol iddo, 293p. Harri Jones, Nantymynach, oedd yr unig flaenor a fu yn gofalu am yr achos yn Abertrinant am 30 mlynedd o'i gychwyniad cyntaf. Blaenor neu olygwr ar eglwys Bryncrug ydoedd ef, a'r gangen fechan yn Abertrinant yn gwbl dan ei ofal. Ar ol ei farw ef, daeth ei fab, Morris Jones, yn flaenor yn ei le, ac yr ydoedd yntau yn fab teilwng i dad teilwng. Gellid meddwl fod y mab yn rhagori ar y tad mewn rhyw bethau, oblegid yn ei amser ef yr adeiladwyd y capel cyntaf yn yr ardal. Teilynga teulu Nantymynach fwy o sylw na'r cyffredin oherwydd eu cysylltiad â'r achos. Heblaw tŷ Griffith Owen y cyfeiriwyd ato, Nantymynach oedd cartrefle achos crefydd yn yr ardal am oddeutu deng mlynedd a thriugain; yno yr oedd llety y pregethwyr o'r dechreu, ac yno y buont hyd farwolaeth Morris Jones, ac i sicrhau yr un fraint i'r teulu, gwnaeth Morris Jones yn ei ewyllys iddynt gael bod yno ar ol ei ddydd ef, tra byddai byw ei briod. Ac fe gyflawnwyd yr ewyllys. Priododd Mrs. Jones drachefn un o'r enw David Jones, o Fachynlleth. Aelod gyda'r Annibynwyr oedd ef, ac am ychydig ar ol priodi elai i Fryncrug, at ei bobl ei hun. Ymhen peth amser, dywedai wrth Hugh Owen, y Tyno, "Daf fi ddim at y Sentars eto, mae yn gam â'r wraig a'r plant bach acw i mi fyn'd." Cafwyd Mr. Humphreys, o'r Dyffryn, yno i dderbyn Mr. Jones at y Methodistiaid, yr hwn a ddywedai wrth ei dderbyn, "Dydym ni ddim yn eich rhwymo chwi i beidio myned at eich pobl eto yn awr ac yn y man." "O na, Mr. Humphreys," ebe yntau, "nid oes arnaf fi ddim eisiau myned byth mwy—yn gwbl oll bellach." Neillduwyd ef yn flaenor yn 1852. Parhaodd y tŷ yn llety pregethwyr am flynyddoedd wedi hyn, hyd nes y symudodd y teulu o'r ardal i fyw. Bu John Jones, un o feibion y briodas hon, yn flaenor cymeradwy yn y Dyffryn, ac y mae dau eraill o'r meibion yn ffyddlon gyda'r achos yn America.

Yn Mai, 1840, yr oedd y brodyr Hugh Owen a John Humphreys yn cael eu neillduo i fod yn flaenoriaid yn Abertrinant. Symudodd Hugh Owen i Maethlon, ac ynglyn â'r lle hwnw yr oedd yn fwyaf adnabyddus. John Humphreys, Tymawr, oedd ei gydswyddog yn Abertrinant y pryd hwn.

Robert Lewis, o'r Fadfa, yn agos i Maethlon, a ddiweddodd ei oes fel blaenor yn yr eglwys hon. Bu adeg arno yr oedd yn isel iawn ei ysbryd, ond yn y cyflwr hwnw daeth yr adnod ganlynol i'w feddwl, "Ti a gedwi mewn tangnefedd heddychol yr hwn sydd a'i feddylfryd arnat ti," a thrwy offerynoliaeth yr adnod hon ymadnewyddodd drwyddo, ac ar ol hyn bu farw fel tywysog. Yr oedd yn byw yn nhŷ'r capel, ac yn amser y diwygiad yn fethiantus ac yn analluog i fyned i'r moddion. Clywai y pregethu o'r tŷ, a gorfoleddai yn ei wely gymaint a neb yn y capel.

Bu Mr. Evan Ellis yn flaenor yma am ysbaid cyn iddo symud a chael ei ddewis yn Abergynolwyn.

Edward Jones, Tanycoed, a neillduwyd i'r swydd o flaenor ymhlith y set ddiweddaf a ddewiswyd. Gŵr tawel, tangnefeddus, doeth, a chrefyddol oedd efe. Symudodd i fyw i Dowyn, a bu farw yn gynar yn y flwyddyn 1885.

Byddai Cyfarfodydd Misol yn cael eu cynal yn Abertrinant amser yn ol. Ymddengys mai yr olaf fu yma oedd yn 1850, pryd y llywyddai y Parch. Robert Williams, Llanuwchllyn. Nid oedd ond un blaenor yn yr eglwys y flwyddyn hono. Yn y blynyddoedd rhwng 1844 a 1864, nid oedd yma ond an blaenor y rhan fynychaf, ac weithiau heb ddim un. Cyn y Diwygiad Cyffredinol, 1860, yr oedd yr achos yn isel iawn yn Abertrinant—nid oedd ond dau neu dri a arferai gynal moddion yn gyhoeddus—ond teimlwyd pethau grymus yno yr adeg hono. Enillodd yr eglwys nerth ac yni yn yr adfywiad, ac y mae wedi cadw y nerth a'r yni hyd heddyw. Daeth yr ardal yn gyfan oll i broffesu crefydd. Yr oedd yno un heb ildio i aros yn y seiat yn niwedd y diwygiad, sef William Roberts, Coedygo, ac oherwydd ei fod wedi ei adael yr unig un a elai allan o'r gynulleidfa, teimlai yn bur anesmwyth ei hun, a thynai sylw pawb ato. Ond pan oedd y Parch. E. Morgan, Dyffryn, yno yn pregethu ar y geiriau, "Efe a eiriolodd dros y troseddwyr," arosodd yntau ar ol. Aeth Mr. Morgan ato a gofynodd iddo, "Oeddych chwi yn meddwl aros er's talm?" "Oeddwn wir, Mr. Morgan," ebe yntau, "yr oeddwn mewn profedigaeth fawr, fwy nag allech feddwl. Yr oedd y plant yma, a fy ngeneth i fy hun, yn dweyd y buasai yn ddrwg iawn arnaf os na arhoswn ar ol. Yr oedd genyf ffrindia' yn Nolgellau, ac yn Llwyngwril, aethum yno i ofyn eu cyngor, ac yr oeddynt i gyd yn dweyd fod yn well i mi aros. O'r diwedd, gofynais i Sian Ellis yma, y mae genyf gymaint o feddwl o honi hi â neb,—dyma hi yma i chwi, a phawb yn dweyd y byddai yn well i mi aros." "A ydych chwi yn meddwl eich bod chwi yn bechadur?" gofynai Mr. Morgan, "Ydwyf, yn bechadur mawr iawn, Mr. Morgan, y mwyaf sydd yn y lle yma, mae pawb sydd yma yn gwybod hyny." Ni raid dweyd fod llawenydd a gorfoledd mawr yn ngwydd pawb oedd yn bresenol y Sabbath hwnw, wrth weled yr olaf un wedi bwrw ei goelbren yn eglwys Dduw. Nos Lun ar ol y Sabbath, yn y cyfarfod gweddi, gofynwyd i William Roberts am ledio penill a myned i weddi. "Gwna i fel y medra i, Hugh Pugh," ebe yntau, a rhoddodd y penill canlynol allan:—

"Pechadur wyf a redodd yn gyflym tua'r tân,
Trugaredd yn gyflymach a redodd o fy mlaen;
Ymleddais â thrugaredd nes iddi 'nghael i lawr,
Trugaredd aeth yn drechaf, 'rw'n foddlon iddi'n awr."

Canu a chanu y penill y buont, a dyblu a threblu, drachefn a thrachefn, nes i'r hen ŵr flino, ac aeth ar ei liniau i weddïo cyn iddynt orphen canu.

Fel y crybwyllwyd, y mae eglwys Abertrinant yn meddu hoewder a gweithgarwch mwy na'r cyffredin byth er amser y diwygiad. Diameu i lawer fod yn wasanaethgar i achos crefydd heblaw y rhai a nodwyd uchod. Teilwng ydyw crybwyll am hen chwaer oedd yn bwy yn nhŷ y capel. Os byddai yn digwydd bod yn Sabbath cymundeb, mor gynted ag y cyrhaeddai y gweinidog i'r tŷ at yr odfa ddau o'r gloch, ac yr eisteddai, gofalai y chwaer hon am ddweyd yn ei glust, "Mae yr ordinhad i fod ar ol y bregeth." Chwareu teg iddi am roddi cymaint a hyn o rybudd i'r gweinidog. Dechreuodd un bregethu o'r eglwys hon, Mr. Hugh Pugh, yn awr o'r Gwynfryn. Blaenoriaid presenol yr eglwys ydynt, Mri. John Williams, Evan Evans, John Roberts, a John Price: ac y mae y lle yn daith Sabbath gyda Bryncrug.