Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I/Aberdyfi

← Maethlon

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf I gan Robert Owen, Pennal

Eglwys Saesneg Towyn

ABERDYFI

Bu Aberdyfi yn hwy nag odid o le yn y cylchoedd hyn heb yr un tŷ addoliad. Nid oedd yma nac eglwys wladol na chapel Ymneillduol gan neb cyn y flwyddyn 1828, ac yn niwedd y flwyddyn hono yr agorwyd y capel cyntaf erioed yn y lle gan y Methodistiaid Calfinaidd. Mae yn wir fod y Wesleyaid wedi dechreu adeiladu capel flwyddyn neu ddwy cyn hyn, ond cyfarfuwyd â rhwystrau, fel na agorwyd eu capel hwy hyd y flwyddyn ar ol 1828. Bychan a dinôd oedd y lle yn flaenorol i'r adeg yma, ac ychydig oedd nifer y trigolion. Y mae llawer o bobl yn awr yn fyw sydd yn cofio y lle heb ond ychydig iawn o dai, a'r rhai hyny yn salw a llwydaidd yr olwg arnynt. Cynyddodd y boblogaeth yn raddol, heb fod gweithfeydd na dim o'r fath yn yr amgylchoedd yn peri y cynydd. Ymhen rhyw gymaint o amser ar ol 1830, fe ddarfu y diweddar Mr. Owen Williams, ac un arall, wrth gasglu at y Feibl Gymdeithas, rifo y trigolion a'u cael yn 500, ac o'r nifer hwn yr oedd mwy o ferched nag o feibion o 50. Yn awr mae y boblogaeth o 1100 i 1200. Yn y flwyddyn 1827 y gwnaethpwyd y ffordd fawr o Bennal, trwy Aberdyfi, i Dowyn, yr hyn a fu yn fantais fawr i'r lle, oblegid cyn hyny nid oedd y ffordd iddo o bob cyfeiriad ar y tir ond anhygyrch. Cynyddodd y lle yn fawr, hefyd, tuag amser gwneuthuriad rheilffordd glanau Cymru. Cydnabyddir fod yr hinsawdd yma yn dra chynhesol, ar gyfrif fod y pentref yn gwynebu haul y boreu, ac yn cael ei gysgodi gan y bryniau o'r tucefn rhag gwynt y Gogledd, ac y mae felly yn fanteisiol iawn i bobl weiniaid auafu, yn gystal ag yn at-dyniad i ymwelwyr o bob. gradd yn yr haf.

Er fod Aberdyfi, hyd yr amser y cyfeiriwyd ato, yn ddinod a llwydaidd yr olwg arno, eto, bu yn lle nid anenwog mewn cysylltiad â hynafiaethau a hanesiaeth yr oesoedd a aethant heibio. Yr oedd unwaith yn brif borthladd môr-gilfach Ceredigion. Y mae yn bresenol, hefyd, yn prysur gyfodi i sylw yn yr ystyr hwn. Bu hen gewri y Cymry, yn wleidyddwyr, rhyfelwyr, beirdd, a llenorion, yn chwareu rhan bwysig yma. Gan fod y lle ar derfynau y De a'r Gogledd, dioddefodd yn arw lawer tro oddiwrth gadgyrchiadau a wneid gan Dywysogion y Taleithiau i feddianu hawliau a thiriogaethau y naill a'r llall. Dywedir hefyd i long Hispaenaidd ddyfod i borthladd Aberdyfi yn 1597, gyda'r bwriad o anrheithio y trigolion. Ac ymddengys oddiwrth ryw linellau sydd ar gael, fod y newydd am dani wedi ymdaenu yn ebrwydd ar led, a bod y beirdd wedi codi i fyny yn llu i fwrw allan eu taer ddymuniadau am i'r llong hon gyfarfod a'r un dynged a'r Spanish Armada yn 1588, yr hyn hefyd a gymerodd le, gan i'r gwynt ei hyrddio yn ol i'r môr cyn iddi lanio. Crybwyllir y pethau hyn yn unig i roddi rhyw syniad am y porthladd yn yr oesoedd a basiodd.

Y mae sicrwydd fod yn Aberdyfi "achos" amser maith cyn adeiladu y capel cyntaf, yn 1828. Yr oedd wedi dechreu mewn rhyw wedd ddeugain mlynedd yn gynt. Yr hanes cyntaf ar gael o berthynas i'w ddechreuad ydyw, am un o'r enw John Lewis, yr Hen Felin, yn derbyn pregethu i'w dŷ. Efe, ynghyd ag Edward Williams, Towyn, a'r ddau Jones, o— Dyffryngwyn, oeddynt y pedwar cyntaf yn mhlwyf Towyn a ymunasant â'u gilydd i gyd-weddïo, mewn unrhyw fan y caent dawelwch a llonyddwch. Y mae sicrwydd eu bod yn cyd-gyfarfod ac yn derbyn pregethu i'w tai ryw gymaint o amser yn flaenorol i 1795—feallai rai blynyddoedd yn gynt. Y mae, neu yn hytrach yr oedd yr Hen Felin mewn cwm cul, hynod o'r neillduedig, sydd yn arwain i fyny oddiwrth balasdy Trefry, rhyw filldir o bellder o Aberdyfi, y ffordd yr eir i Bennal, ac o fewn cyraedd golwg o'r ffordd fawr bresenol. Mae yr adeilad wedi ei dynu i lawr er's llawer blwyddyn, a dim ond rhan o hono yn aros. Dyma y lle y dechreuwyd yr achos yn Aberdyfi. Clywodd y bobl hynaf sydd yn fyw yn awr lawer o son am Mr. Foulkes, Machynlleth, a Mr. Charles yn dyfod i bregethu i'r Hen Felin. Y mae traddodiad y byddai Mr. Foulkes a'r dagrau ar ei ruddiau yn perswadio pechaduriaid tywyll y lle hwn, er cymaint y diystyrwch a'r anmharch a ddangosid tuag ato. Dywedir fod haid o erlidwyr unwaith wedi dyfod i lawr o Dderwenlas, gan feddwl ei rwystro a'i luchio â cherig, ond pan welsant ei foneddigeiddrwydd a'i ddagrau iddynt ildio, a gadael iddo fyned ymlaen bregethu. Bu William Hugh, Llechwedd, hefyd, yma yn cadw ysgol ddyddiol o dan Mr. Charles. Heblaw yr ychydig grybwyllion hyn, nid oes dim o hanes yr Hen Felin na'i phreswylydd ar gael.

Y lle y cedwid y moddion wedi hyn ydoedd, yn y Tŷ Coch, Penhelig. Yr oedd y lle hwn gryn lawer yn nes i bentref Aberdyfi. Yr un teulu oedd yn perchenogi yr Hen Felin a'r Tŷ Coch, sef hynafiaid y diweddar Rector Griffiths, Merthyr, a hwy felly roddodd ganiatad i agor y drws gyntaf i'r efengyl yn Aberdyfi. Ann Bowen, a Dafydd Ellis, ei gwr, oedd yn byw yn y Tŷ Coch. Yr oedd y wraig hon yn nodedig o grefyddol, ac felly enwir hi o flaen ei gwr. Nid oedd ef yn proffesu, ac eto yr oedd yn ffafriol i'r pregethu oedd yn ei dŷ. Gwneid yr eglwys a'r gynulleidfa i fyny bron yn gwbl yr adeg foreuol hon o wragedd crefyddol, a phan y gwelai Dafydd Ellis hwy yn dyfod dros y banciau ar foreu Sul, dywedai wrth ei wraig, Ann Bowen, "Tyr'd, Nanci bach, mae gwragedd y clogau yn dyfod." Gwraig dduwiol iawn arall oedd Sian Hugh. Bu hi yn cadw ysgol ddyddiol yn Aberdyfi am ryw gymaint o amser. Y ddwy chwaer hyn, Ann Bowen a Sian Hugh, fyddai yn cadw y cyfarfod eglwysig, un yn ei ddechreu a'r llall yn ei derfynu trwy weddi, a phob moddion yr un fath, ond y pregethu yn unig. Adroddai y diweddar Barch. Foulk Evans, Machynlleth, yn agos i ddiwedd ei oes, yr hanes am y tro cyntaf y daeth i Aberdyfi. Yr oedd wedi dyfod yr holl ffordd o Lanuwchllyn, a chedwid seiat yn Aberdyfi nos Sadwrn. Synai yn fawr iawn weled merched yn gwneyd pob peth yno yn gyhoeddus, ac oherwydd ei fod yn ddyn ieuanc, teimlai yn hynod swil yn eu plith. Y tymor y bu y moddion yn cael eu cynal yn Tŷ Coch, mae'n debyg, ydoedd ychydig o ddiwedd y ganrif ddiweddaf, ac ychydig o ddechreu y ganrif hon.

Bu pregethu ac Ysgol Sul dros ryw dymor yn y Volgraig, ffermdy yn agos i haner y ffordd o Aberdyfi i Bennal. Bu Lewis Williams, Llanfachreth, yno yn cadw ysgol ddyddiol, ac y mae llythyr maith o'i eiddo ar gael wedi ei ddyddio yn y Volgraig, Awst 1811. Llythyr ydyw at un o ymddiriedolwyr ysgolion Madam Bevan, yn cynwys ei olygiadau gyda golwg ar yr ysgolion hyny, ac yn gwrthod ar y pryd y cynygiad i fod yn ysgolfeistr ar un o honynt. Ceir, hefyd, fod y moddion wedi bod yn cael eu cynal mewn tŷ yn mhen uchaf pentref Aberdyfi. Yr oedd John Hughes, Pontrobert, yn gweddïo unwaith yn y tŷ hwn, ac ar ganol y weddi fe darawodd y bwrdd a'i ddwrn, nes diffodd y ganwyll. Cafodd gelynion crefydd wybod am y tro, a dywedent y weddi hono—"Dyna weddi dywyll yn sicr."

Wedi hyn, symudwyd y moddion i ystafell a elwid y Store-house, ac yma y buwyd yn addoli am oddeutu ugain mlynedd, hyd nes yr adeiladwyd y capel. Yr oedd y moddion wedi dyfod bellach i ganol y pentref, a'r lle mwyaf manteisiol i'r boblogaeth. Math o oruwch-ystafell oedd y Store-house, wrth ymyl y môr, ac yn gwynebu y porthladd. Dywedai y diweddar Owen Williams ei fod yn cofio bod mewn Ysgol Sul ynddi tra yn ieuanc, pan y daeth llong i mewn i'r porthladd yn amser yr ysgol ar y Sul, a chododd yr holl ysgolheigion o'u lleoedd, gan adael eu llyfrau a'u Beiblau, ac aethant at y ffenestr, i edrych ar y llong yn dyfod i mewn i'r porthladd. Peth lled ryfedd ynglŷn â'r achos yma ydyw, iddo gael ei gario ymlaen am fwy na deng mlynedd ar hugain o'i gychwyniad heb yr un blaenor wedi ei osod ar yr eglwys. Gwragedd a merched oedd yn gwneyd i fyny y rhan liosocaf o lawer o aelodau yr eglwys yr holl amser hwn. Amrywiai nifer yr eglwys cyn y flwyddyn 1820 o 12 i 20. Wrth edrych dros restr yr aelodau, gwelir nad oedd dim ond dau ddyn yn perthyn i'r eglwys rai o'r blynyddoedd uchod; ac am un flwyddyn, ni cheir ond un dyn: merched oedd yn yr eglwys oll ond un. A phan oedd rhifedi yr eglwys wedi cyraedd 40, yr oedd 30 o'r nifer hwn yn ferched, a 10 yn feibion. Dyma enwau aelodau yr eglwys yn 1809— John Williams, Jane Williams, Mary Morris, Anne Ellis, Jane Hugh, Margared Watkin, Jane Daniel, Anne Ellis, Ellinor Morris, Ellinor Kelley, Mary Peters, Margared Peters, Anne Peters, Margared Ellis. Ni chafwyd yr enwau yn foreuach na'r flwyddyn hon, a chan na cheir enw Anne Bowen yn eu plith, y tebyg ydyw ei bod hi erbyn hyn wedi marw. Yn y rhestr ar ddechreu 1812, John Williams ydyw yr olaf, a'r merched i gyd o'i flaen. Yr ydym yn cael fod amryw o'r chwiorydd a enwir yn y rhestr uchod yn cymeryd rhan flaenllaw gyda'r achos am flynyddau wedi hyn. A gadael allan y pregethu, yr hyn a wneid gan y pregethwyr a lanwent y Sabbothau, ac a ddelent heibio ar eu taith, merched oedd yn gwneyd yr holl wasanaeth gyda'r achos yn Aberdyfi, yn allanol ac ysbrydol. Hwy oedd yn cadw y cyfrifon, yn galw enwau yr aelodau, yn derbyn y casgliadau, yn chwilio am gyhoeddiadau, yn talu i'r llefarwyr, yn gofalu am dalu rhent yr ystafell, am ganwyllau, a phob taliadau eraill. Y mae llyfrau eu cyfrifon am amryw flynyddau ar gael. Gwir nad oedd ganddynt yr un drefn ddeheuig yn hyn, na'r un drychfeddwl am book-keeping, oblegid mae eu cyfrifon frith drafflith, y taliadau a'r derbyniadau ar yr un tudalen, yn ol yr amser y derbynid ac y telid yr arian. Fel engraifft o'u dull o gario pethau ymlaen, ceir, ymhlith eraill, yr items canlynol ymysg eu cyfrifon:—"I Anne Ellis ar ol llefarwyr, 8s. O½c.; Casgliad Bach a chanwyllau, 5s. 3c.; i Mary Morris am ddiod, 3s. 7c.; ceirch, 6c.; Mary Morris wedi rhoddi i'r llefarwyr, 2s.; Margared Peters wedi rhoddi i'r llefarwyr, 4s. 9c,; dyled i Paly, 3s.; ar ol diod, a'r ceffylau, 16s. 7c.; ar ol llefarwyr, 1s. 2c.; dyled ar ol llefarwyr i Paly Morris, 5s.; talu ar ol cyfarfod mawr llefarwyr, 7s.; am wair, 4s. 6c.; am ddiod, 4s." Ceir unwaith un wedi rhoddi 10s. at glirio yr achos; pryd arall, ysgrifenir fod y llyfr yn rhydd. Dyma eto y symiau a dalent i'r pregethwyr a ddeuent yma i bregethu ar y Sabbath ac ar eu taith—Robert Griffith, (Dolgellau), 1s.; John Hughes (Bontrobert), 1s.; John Evans a'i gyfaill, 2s.; Robert Owen, 1s.; Isaac James, 1s.; Foulk Evan (Llanuwchllyn), 1s.; William Hugh, 1s.

Ar ol 1820 mae yr eglwys yn dechreu cynyddu, ac mae Lewis Williams, yr ysgolfeistr, yn ceisio rhoddi pethau mewn trefn, trwy osod rhai o'r dynion i ofalu am y casgliadau. Tynwyd allan gynllun i'w osod o flaen ymwelwyr oeddynt i ymweled â'r eglwys, a dyma ragymadrodd Lewis Williams i'r cynllun "Cynygiad ar drefn i gario yr achos ymlaen yn Aberdyfi, yn ei ranau allanol, a sefydlwyd mewn cydgynulliad a gynhaliwyd yno Mai 7fed, 1821, os bydd i chwi, ein hanwyl ymweledyddion, ei gymeradwyo." Yr oedd pedwar o gasgliadau sefydlog i ofalu am danynt, y Casgliad Misol, Casgliad y Rhent, y Casgliad Chwarterol, a'r Casgliad Bach. Y cynllun y cyfeirir ato oedd, fod dynion penodol i ofalu am bob un o'r casgliadau hyn, a threfniadau yn cael eu gosod pa fodd i'w derbyn, i'w cadw, ac i'w talu, ac yr oeddynt i wneuthur cyfrif a setlo bob haner blwyddyn os nad yn amlach, a "Lewis. Williams i fod yn gynorthwyol at bob casgliad hyd eithaf ei allu." Diben casgliad y rhent oedd i dalu am y Store-house, yr hyn oedd yn 4p. y flwyddyn. Yr oedd y ddau olaf i'w talu yn gyson yn y Cyfarfod Misol. Elai y Casgliad Chwarterol i dalu dyled y capelau yn y sir, neu, feallai, yn y Gymdeithasfa yr adeg yma, a'r swm o Aberdyfi oedd 8s. y chwarter; a swm y Casgliad Bach, sef yr un a'r Casgliad Misol, yr hwn a delir yn y Cyfarfod Misol bob mis hyd yn bresenol, oedd 6c. Yr oedd hefyd yr hyn a elwid Casgliad yr Ysgol, sef y swm o 28. 6c. yn chwarterol, ac a delid yn rheolaidd yn y Cyfarfod Misol. Ac yr oedd Lewis Williams wedi ei benodi i dalu y rhai hyn dros yr eglwys i'r Cyfarfod Misol er y flwyddyn 1816, pryd nad oedd neb ond y chwiorydd yn gofalu am yr achos. "Mehefin 15, 1816, mewn cydgynulliad fe benderfynwyd i mi weinyddu dros yr eglwys yn Aberdyfi yn y Cyfarfod Misol, i dalu eu casgliadau yn eu hamser priodol, &c." Pan yn rhoddi gofalon pethau allanol yr eglwys i ofal y meibion, nid oes son am dalu diolchgarwch i'r chwiorydd, y rhai a fu mor ffyddlon a diwyd gyda holl amgylchiadau yr achos am gynifer o flynyddau, yr hyn yn sicr a ddylesid ei wneuthur. Ond er na roddwyd diolchgarwch yn ffurfiol iddynt y mae eu henwau yn barchus. ac yn berarogl oherwydd y gwaith a wnaethant gydag achos yr Arglwydd yn ei fabandod yn Aberdyfi.

Gwnaeth L. W., hefyd, waith mawr yn Aberdyfi, fel gofalwr manwl am yr achos yn ei holl ranau, canys bu yno yn cadw ysgol lawer o wahanol gyfnodau yn ystod y tymor rhwng 1800 ac 1824. Lle bynag yr arosai ef, byddai pob gewyn o hono ar waith yn gwneuthur "daioni i bawb, ond yn enwedig i'r rhai sydd o deulu y ffydd." Anhawdd, os nad anmhosibl, cael neb mor debyg ag oedd ef i Timotheus, "Yr hwn a wir ofala am y pethau a berthyn i chwi." Yr oedd serch y trigolion wedi ymglymu cymaint wrtho, fel, pryd bynag yr elai i Aberdyfi, i bregethu, unrhyw adeg ar ei oes wedi hyn, y byddai yr hen bobl yn barod i'w gofleidio. Prawf o'i ddirfawr fanylwch ydyw y papyrau y mae wedi gadw am waith yr Arglwydd yma a manau eraill rhwng y Ddwy Afon. Pan yr oedd yma yn cadw ysgol yn 1817, anfonwyd llythyr ato oddiwrth flaenoriaid Salem, Dolgellau, i erfyn arno ddyfod yno i gadw ysgol. Mae yntau yn ateb y llythyr hwnw Ionawr 17eg, y flwyddyn hono, ac mae y dyfyniad canlynol o'i lythyr yn dangos ei onestrwydd dihafal:—"Mae taerni fy anwyl ysgolheigion yn Aberdyfi, ynghyd â fy anwyl gyfeillion yn mron tori fy nghalon. A golwg ar iselder yr achos yn ein plith, ac y byddaf inau wrth symud yn foddion i'w iselhau yn is, nis gwn beth a wnaf. Nis gallaf ddisgwyl cael rhan yn ngweddïau fy mrodyr a'm chwiorydd, i ddyfod i'ch plith chwi yn bresenol (yr hyn yr wyf yn ei gyfrif yn fraint fawr), ac o ganlyniad y mae arnaf ofn y bydd gŵg Duw arnaf, ac os felly, nis gallaf fod o un buddioldeb yn eich plith. Ystyriwch y mater." Ymha le y cyfarfyddir â dyfnach hunanymwadiad, ac uniondeb amcanion mwy rhagorol? Ymhlith ei gofnodion ceir sylwadau ar bersonau a dderbynid i'r eglwys yn Aberdyfi, ac a ddisgyblid yn yr eglwys, &c. Medi 7fed, 1821, ysgrifena, "Nifer y personau yn y society yn Aberdyfi, 32. Mae un wedi cael ei ddiarddel yn ddiweddar am feddwi, ac y mae wedi cynyg ei hun yn ol Medi 7fed; fe ganiatawyd iddo ryddid i fod ar drial am ryw ysbaid o amser. Y tro hwn, fe ddaeth gwraig arall i'r society, na bu erioed o'r blaen, ac arwydd boddlongar a graddau o oruchwyliaethau yr Ysbryd Glan ar ei chyflwr. Rhoddwyd rhyddid iddi i ddyfod i'r cydgynulliad, ac anogaethau iddi i lynu wrth y moddion, ac y caid ymddiddan â hi eto mewn modd o roi derbyniad i fod yn gyflawn aelod o'r eglwys." A ganlyn sydd engraifft o roddi tocyn aelodaeth y pryd hwnw:—

"Aberdyfi, Mai 11eg, 1820.

"Mae eglwys Dduw yn Aberdyfi yn dymuno llwydd Jane Davies yn lle bynag yr elo, ac ar iddi gael ei derbyn i ymgeledd yr eglwys, mewn hyfforddi, ceryddu, a diddanu; ac yn tystiolaethu ei bod yn aelod yn Aberdyfi gyda'r Methodistiaid Calfinaidd, ac iddi air da gan bawb hyd y gwyddom, a chan y gwirionedd ei hun. Am hyny, derbyniwch hi atoch. A hyn, dros yr eglwys, trwy

LEWIS WILLIAMS."

Yn y flwyddyn, 1827, dechreuwyd adeiladu y capel. Perthyn i ystad Ynysmaengwyn yr oedd bron yr oll o Aberdyfi, a theulu a'u llaw yn erbyn y Methodistiaid, fel y gwelwyd, oedd y teulu hwn. Diameu mai hyn fu yr achos iddynt fod mor hir yma heb adeiladu capel. O'r diwedd cafwyd lle i adeiladu yn nghanol y pentref, gan olynydd yr hwn fuasai gynt yn gymaint erlidiwr. Caniatawyd prydles tros 99 o flynyddoedd, am ardreth o 5s. yn y flwyddyn. A gwnaed y capel i gynwys eisteddleoedd i 134. Er fod y lle yn nghanol y pentref, lle diwerth iawn ydoedd, oblegid rhedai afon drwyddo i lawr i'r ôr, ac aethpwyd i draul fawr i gau yr afon i fyny, gan ei bod yn rhedeg drwy y lle yr oeddynt i adeiladu y capel arno. Yr oedd Mr. Owen Williams yn ddyn ieuanc, 27ain oed, y flwyddyn hono, a newydd ymsefydlu yn Aberdyfi. Arno ef y disgynodd y gorchwyl o fyned i'r Cyfarfod Misol i ofyn caniatâd i'w adeiladu. Adroddai yn nechreu y flwyddyn y bu farw yr hanes am dano yn myned i Gyfarfod Misol Dolyddelen ar y neges, pellder rhwng myned a dyfod o 100 milldir. Yr oedd Dolyddelen ac Aberdyfi yr adeg hon yn perthyn i'r un Cyfarfod Misol. Cysgai yn Nolgellau noswaith wrth fyned, ac yn Nhrawsfynydd, yn nhŷ yr hen bregethwr John Peters, wrth ddychwelyd. Yn y Cyfarfod Misol yr oeddynt yn ei holi yn fanwl pa le yr oeddynt yn myned i adeiladu y capel, am ei faint, pwy oedd yn myned i'w adeiladu, a pha le yr oeddynt yn cael arian. "Ac yn y Cyfarfod Misol hwnw," meddai, "yr oedd achos Cadwaladr Owen, a David Jones, Caernarfon, yn dod ymlaen iddynt gael dechreu pregethu."

Gwaith mawr oedd adeiladu capel y pryd hwnw. Yr oedd yn rhaid talu am bob manylion, nid i gontractor fel yn awr, ond i bob gweithiwr yn bersonol, talu am lifo y coed, talu am durnio pob post, a cholofn, a ffon yn y grisiau, talu am gludo hoelion, talu am losgi calch, talu am ei bwyso, &c. Yr oedd yn rhaid adeiladu ystabl hefyd, a thair stall ynddi. Aeth y draul rhwng pob peth gryn dipyn dros 400p. Yr oll a gasglwyd at y draul yn Aberdyfi oedd, 32p. 2s. 9c. Casglwyd ato yn Nhowyn, 4p. 10s. 9c.; yn Llundain, 4p. 7s. 6c. Y cyfan, 43p. 11s. Cariodd pob ffermdy yn Nghwm Maethlon ddefnyddiau at adeiladu y capel, ac y mae cyfrif wedi ei gadw am bob diwrnod a phob ceffyl a fu o'r Cwm yn gweithio wrth y gwaith. Cadben John Ellis oedd y trysorydd a'r ysgrifenydd, a chadwodd gyfrifon manwl o'r cyfan ynglyn a'r adeiladu—y derbyniadau a'r taliadau. Y mae beddrod y gŵr da hwn, ynghyd a'i briod, Anne Ellis, yr hon a fu yn ddiacones ffyddlon am lawer o flynyddoedd yn Aberdyfi, yn ymyl y porth, yn mynwent Towyn. Wrth gofio y gwasanaeth a wnaeth y ddau hyn i grefydd, nid hawdd ydyw myned heibio i'w beddrod heb deimlo parch i'w llwch. Yn hen Oleuad Cymru, Rhagfyr, 1828, ceir yr hanes canlynol am agoriad y capel:—

"Ddydd Mawrth, yr lleg o Dachwedd, 1828, agorwyd addoldy y Trefnyddion Calfinaidd, yn Aberdyfi, Swydd Feirionydd. Y mae y tŷ addoliad hwn yn hollol gyfleus i'r trigolion, ac yn hynod o luniaidd a hardd. Ei fesur o fewn y muriau yw 33 troedfedd wrth 30. Dechreuwyd yr addoliad am 10 o'r gloch gan Mr. R. Humphreys, Dyffryn, a phregethodd Mr. J. Jones, Glanleri, Swydd Aberteifi, ar Esaiah, xxviii. 16; a Mr. R. Jones, Trawsfynydd, ar Act. ii. 43. Am 2, dechreuodd Mr. R. Jones, a phregethodd Mr. R. Griffith, Dolgellau, ar Heb. ii. 6; a Mr. J. Roberts, Llangwm, ar Act. V. 29—33. Am 6, dechreuwyd gan Mr. W. [H.] Jones, Towyn, a phregethodd Mr. R. Humphreys, Dyffryn, ar Ioan v. 39; a Mr. John Roberts, Llangwm, ar Exodus xii. 5.

Yr oedd y gwrandawyr yn lliosog ar yr achlysur hwn, fel mai o'r braidd y cynhwysid hwy o fewn i'w furiau, a chafwyd lle i farnu, trwy fod y pregethu mor wlithog, mai da i ni oedd bod yno.—J. Williams, Dolgellau."

Syniad yr hen bobl am gapel lluniaidd a hardd oedd ei fod yn square; yr oedd y capel hwn bron yn hollol felly. Mae ei furiau yn aros yn awr, dybygid, fel yr oeddynt y pryd hwnw. Defnyddir ei waelod yn bresenol yn Market Hall; ac yn y llofft uwchben y cynhelir yr holl foddion perthynol i'r eglwys Saesneg. Rhoddwyd gallery ar y capel hwn yn 1855, gyda thraul o 120p., a'r tro hwn talwyd yr oll ar ei orpheniad. Wedi adeiladu y capel y tro cyntaf, cynyddodd yr achos yn fawr; daeth amryw o grefyddwyr da, a rhai cefnog arnynt yn y byd, yma i fyw, ac o'r dydd hwnw allan, daeth yr achos yn gryf o'i gymharu â'r hyn oedd wedi bod o'r blaen.

Y blaenor cyntaf yn Aberdyfi oedd John Williams, neu fel gelwid ef yn gyffredin, Sion William y carpenter. Dewiswyd ef rywbryd cyn diwedd y flwyddyn 1826. Yr oedd wedi bod gyda'r achos yn hir cyn hyny. Efe, fel y tybir, oedd yr un dyn a wnai i fyny yr eglwys gyda y chwiorydd pan y ceir eu henwau gyntaf; efe, hefyd, oedd yn arwain y canu yn y Storehouse. Yn union ar ol ei ddewis ef, teimlodd yr eglwys ei bod wedi gwneyd camgymeriad na buasai yn dewis Owen Williams gydag ef, a gofynwyd am ganiatad y Cyfarfod Misol i'w wneuthur yntau yn flaenor cyn diwedd yr un flwyddyn, a derbyniwyd ef yn aelod o'r Cyfarfod Misol yn Abermaw, yn mis Mawrth, 1827. Bu ef yn cymeryd mwy o ran gyda'r achos na neb arall o'r amser hwn hyd ddydd ei farwolaeth. John Jones, brawd y Parch. W. Jones, Llanerchllin, a fu yn flaenor yma am flynyddoedd. Dyn crefyddol, pwyllog, trwm ei, farn, a mawr ei ddylanwad. Owen Jones, Leaden Hall, a ddaeth yma o Sir Fflint yn ŵr cefnog o ran pethau y byd, ac yn flaenor gweithgar. Mr. Foulkes, mab i'r diweddar Barch. Mr. Foulkes, Machynlleth, a ddaeth yma i breswylio rywbryd tuag 1850. Yr oedd ef yn wr cyfoethog, a bu yn gefn mawr i'r achos am dros ugain mlynedd. Rhoddai yn haelionus o'i gyfoeth at achosion crefyddol, fel y mae arfer ei deulu wedi bod ymhob man, a chynorthwyai bregethwyr a gweinidogion a ddeuent yma â phethau angenrheidiol at gynal dyn. Edward Williams, sylfaenydd yr achos yn Towyn, a fu yn flaenor yma y rhan olaf ei oes. Derbyniwyd Richard Hughes a Lewis Williams yn aelodau o'r Cyfarfod Misol, fel blaenoriaid, yn 1850. Yr oedd Richard Hughes yn llawn zel a gwres gyda rhanau ysbrydol yr achos, a mawr oedd y chwithdod a deimlwyd ar ei ol. Lewis Williams yn ddyn heddychol, parod i gydweithredu ymhob peth, Bu farw yn orfoleddus, mewn llawn sicrwydd o'r nefoedd. John Williams, y Custom House, oedd yn ddyn ieuanc tra chrefyddol, ac yn flaenor gobeithiol yn mlynyddoedd olaf ei oes. Dygwyd ef i fyny ar aelwyd Fethodistaidd, a rhoddodd arwyddion, pe yr estynasid ei oes, y buasai yn dyfod yn ddyn pwysig a defnyddiol. Mr. David Williams, yn awr o'r Custom House, Porthmadog, a fu yn flaenor gweithgar yn Aberdyfi.

Y Parch. Robert Williams. Daeth yma o Fanchester, yn niwedd 1842, neu ddechreu 1843. Ordeiniwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth yn 1844. Dywedir fod gan Mr. Humphreys, y Dyffryn, a Mr. Williams, Ivy House, Dolgellau, law yn ei symudiad o Manchester yma, er lles iddo ei hun, ac er mantais i'r achos yn y pen yma i'r sir. Nid oedd ar y pryd yr un pregethwr gyda'r Methodistiaid yn byw yn Aberdyfi, ac ni bu yma neb yn arhosol erioed o'r blaen. Yn fuan wedi dyfod yma dechreuodd gadw shop, a thrwy ei ddiwydrwydd ef a'i deulu daeth ymlaen yn y byd, fel yr ydoedd cyn diwedd ei oes mewn sefyllfa weddol gysurus. Bu ei ddyfodiad yma yn rhagluniaethol iawn ar lawer cyfrif. Ymroddodd i weithio. gyda'r achos yn ei holl ranau, ac enillodd yn fuan ddylanwad mawr yn yr eglwys, a'r pentref, a'r holl gylchoedd y troai ynddynt. Ei dd ar hyd ei oes oedd llafurus, difrifddwys, duwiolfrydig. Bu am 15 mlynedd yn un o dair prif golofn o dan yr achos yn Nghyfarfod Misol Gorllewin Meirionydd—y tair oeddynt efe, a Mr. Humphreys, a Mr. Morgan a chyn diwedd ei oes yr oedd yn ddyn pwysig yn Nghymdeithasfa Gogledd Cymru. Pob swydd bwysig gyda'r achos yn y sir, dros lawer blwyddyn, arno ef y disgynai, a phob achos dyrus iddo ef y rhoddid ef i'w drin. Byddai dan eneiniad dwyfol yn gyffredin yn ei weinidogaeth gyhoeddus. Cafodd ei drwytho. yn niwygiad 1859, 1860, tuhwnt i liaws ei frodyr, ac yn y tymor hwnw yr oedd yn anarferol o rymus a phoblogaidd. Pregethai bron ymhob cyfarfod mawr trwy y wlad, a byddai arddeliad a dylanwad anarferol ynglyn a'i weinidogaeth lle bynag yr elai, ac ychydig yn Nghymru, am yr amser hwn, a fu yn foddion i enill mwy o eneidiau at y Gwaredwr nag efe. Yr oedd ei gymeriad crefyddol, a duwiolfrydedd ei ysbryd, yn peri ei fod yn fwy cymwys nag odid neb i weinyddu disgyblaeth eglwysig. Y mae llawer o engreifftiau tra hynod o hono yn myned trwy y gorchwyl hwn ar gof a chadw yn y wlad. Nid oedd yn ddengar yn ei ymwneyd â'i gyd-ddynion, eto oherwydd ei grefyddoldeb dwfn teimlid ei fod yn ddyn cywir a hollol ddidderbynwyneb cyn belled ag yr oedd disgyblaeth eglwysig yn gofyn hyny. Gosododd urddas ar grefydd yn Aberdyfi a'r ardaloedd cylchynol am yr ugain mlynedd y bu yn byw yno. Ond torwyd ef i lawr yn dra chynar. Bu farw Tachwedd 24, 1862, yn 53 mlwydd oed. Cyrhaeddodd y son am ei angladd ymhell ac agos, gan mor fawr ac anrhydeddus ydoedd.. Tywysog a gŵr mawr yn Israel oedd y dwthwn hwnw wedi cwympo." Bu ei weddw byw yn hir ar ei ol, a rhoddodd hi a'i theulu lawer o gynorthwy i gario yr achos ymlaen yn Aberdyfi. Mae y teulu oll erbyn hyn wedi cyraedd i'r wlad well.

Y Parch. Griffith Anwyl.—Dygwyd ef i fyny gyda'r brodyr y Wesleyaid, a bu yn hir yn bregethwr cynorthwyol gyda hwy. Yn Awst 1848, cynygiodd ei hun i'r Methodistiaid; ac yn Bryncrug, Hydref, yr un flwyddyn, derbyniwyd ef yn aelod o'r Cyfarfod Misol. Yn 1851 derbyniwyd ef yn aelod o'r Gymdeithasfa. Yr oedd efe yn ateb yn hollol i'w enw—gŵr anwyl iawn ydoedd gan bawb. Yr oedd yn gywir yn ei ymwneyd â'r byd, yn ddirwestwr zelog, yn wladwr da, yn gymydog caredig, yn rhoddi gair da i bawb, ac yn cael gair da gan bawb; yn onest, yn ddihoced, yn grefyddol. Bu farw yn y flwyddyn 1865, a theimlid galar ar ei ol trwy holl gylch ei adnabyddiaeth.

Ymhen ychydig ar ol y Diwygiad Mawr yn 1859, 1860, teimlid angen am gapel newydd. Cafwyd addewid am dir ar etifeddiaeth yr Ynys, yr hwn oedd yn front y pentref, yn lle bod yn ei gefn, megis yr oedd yr hen gapel. Ond y mae gair o eglurhad ar safle y capel presenol yn angenrheidiol. Nid trwy fodd ond trwy anfodd y cyfeillion yn Aberdyfi y bu raid cael y grisiau hirion a serth sydd yn arwain i fyny i'w haddoldy. Wedi cael addewid am y tir yn y front, ac hefyd yn y lle mwyaf cyfleus a dymunol, dylanwadwyd ar agent ac etifedd yr Ynys gan Eglwyswyr gor-zelog, i rwystro y Methodistiaid i adeiladu eu capel yn gydwastad â thai y brif heol. Mewn canlyniad i byn, er gwneuthur pob cais oedd yn bosibl i gael adeiladu ar y gwaelod, bu raid gwthio y capel i'r back ground, ac adeiladu rhes o risiau blinion i hen a methedig i ddringo i fyny i gysegr yr Arglwydd, a thalu ardreth uchel heblaw hyny. Aeth y draul i adeiladu oddeutu 1400p., ac yr oedd y ground rent yn 16p. y flwyddyn. Prynwyd y lle yn rhydd-feddiant yn 1876 am 264p. Aed i dreuliadau eraill o tua 700p. Agorwyd y capel yn y flwyddyn 1864. Y gweinidogion fu yn gwasanaethu yn ei agoriad oeddynt, y Parchn. O. Thomas, Llundain, D. Charles, E. Morgan, Dyffryn, a D. Davies, Abermaw. Gorphenwyd clirio yr holl ddyled erbyn Chwefror 1882, pryd y cynhaliwyd Cyfarfod Misol, yr hwn oedd yn gyfarfod jiwbili, ac ynddo y cyhoeddwyd y capel yn hollol ddiddyled.

Bu amryw weinidogion mewn cysylltiad gweinidogaethol â'r eglwys Y Parch. W. James, B.A., o 1863 i 1866; y Parch. Francis Jones o 1866 i 1874. Bu y Parch. D. Charles, D.D., yn byw yma hefyd o 1875 i 1879. Nid oedd ef mewn cysylltiad gweinidogaethol â'r eglwys, ond gweithiodd yn egniol gyda phob rhan o'r achos, yn enwedig gyda'r plant. Yr oedd wedi llwyddo i dynu torf o blant ynghyd, i'w dysgu yn y cyfarfodydd wythnosol, ac yn y Band of Hope, ac yr oedd wedi enill eu serch yn rhyfeddol. Yr oedd ef yn wr dysgedig, duwiol, a sanctaidd, ac yn byw ar ddiwedd ei oes mewn cymundeb agos a'r nefoedd. Bu farw yn dra sydyn yn niwedd 1879, a bu galar mawr ar ei ol. Y Parch. R. E. Morris, B.A., a fu yn weinidog ar yr eglwys o 1882 i 1885. Yn niwedd 1885, ymsefydlodd y Parch. John Owen yma, i ofalu am yr eglwys Gymraeg a Saesneg.

Cadben John Lewis.—Bu yn flaenor yr eglwys hon am oddeutu 18 mlynedd. Dewiswyd ef i'r swydd tra yr ydoedd gyda'i orchwylion ar y mor, ac ni chafodd gyfle i fod lawer gyda'i frodyr yn yr eglwys, hyd nes ydoedd yn ddiweddar ar ei oes. Dyn distaw, hynaws, a'i fryd ar wneuthur daioni. Yr oedd ei sefyllfa yn y byd, a'i gymeriad rhagorol fel gwladwr a Christion, yn peri ei fod yn un o'r dynion pwysicaf yn Aberdyfi. Yr oedd yn nodedig o barod i bob gweithred dda, a deuai yn fwy ymroddedig i grefydd fel yr agosâi i ddiwedd ei ddyddiau. Anfynych y gwelir colli neb a gair mor uchel iddo gan fyd ac eglwys. Bu farw Rhagfyr 28ain, 1887.

Y blaenoriaid presenol ydynt, Mri. William Jones, William Lloyd, Morris Rowland, Peter Pryce, a David Hughes.