Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Tanygrisiau

← Bethesda

Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal

Trawsfynydd →

TANYGRISIAU.

Ugain mlynedd yn ol, darfu i'r blaenor haeddbarch, Mr. William Mona Williams, ysgrifenu hanes yr achos yn Nhanygrisiau, o'i gychwyniad hyd 1844, sylwedd yr hwn a ymddangosodd gydag Adroddiad Ysgolion y Dosbarth am y flwyddyn 1870. Cafodd yntau lawer o'r ffeithiau o enau William Jones, Pantyrhedydd, ac Ann James, dau o'r hen frodorion. Gwneir defnydd o'r hanes hwnw yn y tudalenau hyn.

Nid oedd yn Nghwm Tanygrisiau yn y flwyddyn 1809 ond ychydig iawn o drigolion. Gwneid y rhai hyny i fyny o ryw haner dwsin o deuluoedd, wedi eu geni a'u magu mewn dygn dywyllwch ac anwybodaeth, heb allor i'r Arglwydd wedi ei chodi yn yr un o honynt, nac un math o foddion wedi ei sefydlu yn eu plith. Ond yn yr adeg yma, cafodd dau neu dri o'r teuluoedd ar eu meddwl i gyfarfod â'u gilydd ar y Sabbath i ddysgu darllen gair Duw. Ymddengys mai Owen Evan, Tŷ'nddol, a ysgogodd gyntaf gyda'r symudiad newydd. Yr oedd ef wedi bod yn gwrando ar y Parch. Thomas Charles, o'r Bala, yn cefnogi yr Ysgol Sabbothol. Teimlodd yn ddwys dros ei deulu ei hun a'r teuluoedd eraill yn y Cwm, a phenderfynodd ar unwaith i wneuthur ymdrech i sefydlu ysgol yn Nhanygrisiau. Peth digon rhesymol ydyw clywed am yr ysgogiad yn cymeryd lle yr adeg yma, oblegid dyma y blynyddoedd, fel y cofir, yr oedd Cymanfaoedd Ysgolion cyntaf Cymru yn eu gogoniant. Dechreuodd teulu Tŷ'nddol, a theulu Tynewydd, lle yr oedd John Williams, a'i wraig Catherine Richard, a'u plant yn byw, gyfarfod ynghyd ar y Sabbath yn hen ffermdy Tanygrisiau. Felly yr oedd yno dri theulu wedi ymgynull, er nad oedd yr un o honynt yn proffesu crefydd. Enw y penteulu yn Tanygrisiau oedd Catherine Cadwaladr. Yr arolygwr oedd Owen Evan, Tŷ'nddol, a phawb yn ufudd iddo. Ymdaenodd cwmwl o dristwch, modd bynag, dros yr ysgol yn lled fuan yn y lle hwn, trwy i un o feibion Catherine Cadwaladr briodi yn groes i ewyllys y teulu, ac achlysurodd y fath derfysg, fel y barnodd y cyfeillion nad oedd y teulu na'r tŷ yn gyfaddas i ymgynull ynddo hyd nes y deuai yr awyrgylch yn fwy tangnefeddus. A'r canlyniad fu i Owen Evan symud yr ysgol i'w dŷ ei hun, sef Tŷ'nddol. Digwyddodd rhyw rwystr eto i beri rhoddi yr ysgol i fyny, a bu yr ardal am ychydig heb yr un ysgol. Ond erbyn y flwyddyn 1818, yr ydym yn ei chael yn yr un fan ag y dechreuodd-yn ffermdy Tanygrisiau. Y tenant y pryd hwn oedd un o'r enw John Jones; nid oedd ef yn proffesu. Cynhelid yr ysgol yma am fod y tŷ yn helaethach na'r un tŷ arall yn y Cwm.

Erbyn hyn, yr oedd brodyr eraill wedi dyfod i gynorthwyo gyda'r ysgol, sef Edmund Lloyd, Ddolwen; Robert Williams, a Robert Richard, Tŷ'nycefn; ac yr oedd Owen Evan hefyd wedi ymuno â'r eglwys yn yr Hen Gapel yn agos i bentref Ffestiniog. Efe oedd yr arolygwr eto, ac arno ef y gorphwysai y gofal ar fod pobpeth yn cael ei ddwyn ymlaen yn rheolaidd, megis dechreu a diweddu yr ysgol yn brydlawn. Gwladaidd a chyntefig hynod oedd eu dull o gario y gwaith ymlaen; yr arwydd i derfynu yr ysgol yn y gauaf fyddai dyfodiad y gwartheg at y tŷ i'w rhwymo. Pan y deuent, rhoddai yr arolygwr yr hysbysrwydd gan ddywedyd, "Mae yn bryd dibenu, mae'r gwartheg yn tynu at y beudy." Cyfarfu y brodyr â phrofedigaeth eto gyda'r ysgol yn ffermdy Tanygrisiau. Nid oedd John Jones, gŵr y tŷ, yn proffesu crefydd, nac ychwaith wedi ymuno â hwy yn yr ysgol, ond yn unig wedi cydsynio i roddi benthyg ei dy i'w chynal; byddai ef ei hun yn troi allan i fugeilio y defaid, ar yr amser y cedwid yr ysgol yn ei dŷ. Gan hyny, daethant i'r penderfyniad nad oedd dyn a ymddygasai felly ar ddydd yr Arglwydd, ddim yn deilwng i gael yr ysgol o dan ei gronglwyd, a threfnwyd i'w symud ar unwaith i'r Tŷ'nddol yr ail waith, er fod yr anghyfleusderau yn fwy i'w chynal yno. Yr oedd y gŵr a'r wraig bellach yn proffesu, a chroesaw calon i'r ysgol ddyfod i'w tŷ, ac yno y bu hyd nes y cafwyd ysgoldy i'w chynal yn 1833. Cynyddodd ei disgyblion, ond collodd ei noddwyr o un i un, trwy farwolaeth a symudiadau, a bu farw yr arolygwr, Owen Evan, a'i ddymuniad olaf wrth ei briod a'i blant oedd, am iddynt gadw croesaw i'r ysgol yno hyd nes y caent le gwell i'w chadw. Ni bu llafurus gariad y gŵr hwn yn ofer: y mae tri o'i wyrion yn weinidogion yr efengyl. Dywed yr hanes, "Yr oedd yn Tŷ'nddol y pryd hwn bedwar neu bump o ddosbarthiadau, un wrth y drws i gael goleu oddiallan; un wrth y bwrdd, i gael goleu trwy'r ffenestr; un ar yr aelwyd, i gael goleu trwy y simdda; ac un neu ddan o ddosbarthiadau'r plant yn y siamber, i gael goleu trwy ffenestr arall."

Ar ol colli arolygwr cyntaf yr ysgol trwy farwolaeth, daeth brodyr ffyddion eraill i fyw i'r ardal,—John Pierce, Tŷ'nllwyn, yr hwn, oherwydd ei fod ar y blaen i bawb arall, a osodwyd ar unwaith yn arolygwr; William Morris, a fu yn ffyddlon gyda'r canu; W. Williams (Gwilym Peris), Griffith Prys, Pierce Davies (wed ihyny o Borthmadog), a William Rowland. Yr oedd y diweddaf yn dad i'r blaenor adnabyddus, Mr. R. Rowlands, U.H., Plasheulog, Pwllheli. Efe oedd y mwyaf ei sel o'r brodyr y cyfnod hwn. Yr oedd yn oruchwyliwr ar chwarel Mr. S. Holland, diweddar A.S. dros Feirionydd. Eto, gwnelai ei hun yn bobpeth i bawb, er mwyn bod yn wasanaethgar i'w gyd-ddynion, ac i achos yr Arglwydd Iesu. Yr oedd mor selog, ebe ei hen gyfaill, William Morris, fel y dechreuodd yr ysgol y Sabbath cyntaf ar ol iddo ymuno â chrefydd, heb i neb ei gymell; wedi darllen rhoddodd benill allan, a dechreuodd ei ganu ei hun, ond yn anffodus, fe fethodd y dôn, er cynyg fwy nag unwaith. O'r diwedd, dywedai, "Ddaw o ddim, treia di o, Will Morris;" ac felly fu, cafwyd hyd i'r dôn, ac yna aeth pob peth ymlaen yn eithaf hwylus. Yr oedd yn llawn gweithgarwch gydag adeiladu yr ysgoldy a'r capel cyntaf; ond cyn 1840, yr oedd wedi ei gymeryd yn sydyn i'r orphwysfa, a dywedir na "bu y fath angladd o'r blaen yn myned o gwm mynyddig Tanygrisiau, er dechreu'r byd." William Owen, wedi hyny o Bethesda, a Thomas Williams, wedi hyny y Parchedig Thos. Williams, Remsen, America, fuont o fendith yma fel dynion ieuainc y pryd hwn.

Oddeutu 1832 yr oedd y boblogaeth yn cynyddu, a daeth sibrwd ymhlith y brodyr am gael ysgoldy yn lle tŷ anedd i gadw yr Ysgol Sul. Mae yr hanes am hyn mor ddyddorol fel y rhoddir ef yma yn llawn. Galwyd cyfarfod athrawon ar ol yr ysgol, i gael sylw ar y mater: ond bu raid tori y cyfarfod i fyny heb ddyfod i ddim penderfyniad, am fod yr achos yn rhy gysegredig i'w drafod ar y Sabbath. Gohiriwyd hyd noswaith benodol, pryd yr oedd yr ysgoldy yr unig fater i ddyfod dan sylw. Yr arolygwr, John Pierce, oedd llywydd y cyfarfod. "Wel," meddai, "y peth cyntaf sydd i fod dan sylw yma heno ydyw, a oes arnom ni eisiau ysgoldy." "Wel," atebai W. Rowland, "beth wyt ti yn gofyn cwestiwn mor wirion, yn 'dwyr pawb fod arnom ei eisiau." *Wel aros di," dywedai y llywydd, "rhaid i ni fyn'd ymlaen yn rheolaidd gyda'r achos." Yna distawodd yntau am ychydig, er fod sel at yr achos yn ei ysu. A phenderfynodd y frawdoliaeth yn unfrydol fod eisiau ysgoldy. "Wel, yn ail," ebe y llywydd, "ymha le y bydd o?" Gyda hyny, dyma W. Rowland ar ei draed eilwaith, gan ddweyd, Onid ydym ni wedi penderfynu ei le, o dan y clogwyn, wrth dy William Morris?" "Wel ie," atebai y llywydd, "fan hono 'rwyt ti a minau am iddo fod, ond gad i ni gael llais y brodyr eraill hefyd ar y mater." "Wel, o'r goreu," meddai yntau, "rydw i yn siwr mai dyna'r lle goreu, ond deudwch chwi eich barn i gyd." Ac felly fu, troes pawb yr un ffordd â W. Rowland.

"Wel," ebe'r llywydd drachefn, "dyna ddau beth wedi eu penderfynu, y peth nesaf i fod o dan sylw ydyw, beth fydd ei faint o?" Atebodd W. R. eto, "Yr ydw i yn cynyg iddo fod yn chwe' llath wrth saith." "Yr wyf finau," ebe y llywydd, yn cynyg iddo fod yn bump wrth chwech," ac yna troes at y brodyr eraill, "Beth ydach chi yn ddeud yna, fechgyn, i gyd?" Atebodd Evan Robert, Glan-y-pwll-bach, "Wel, yr ydwyf fi wedi pwyso y peth yn fy meddwl mor fanwl ag y gallwn, a rhyw ochri at fesur W. Rowland yr ydwyf fi." "O'r goreu," ebe'r llywydd, "beth ydach chi yn ddeud i gyd? Mae hwn yn fater na ddylid ei benderfynu yn fyrbwyll." Atebodd pawb yn unfrydol o blaid cynygiad W. Rowland. "Wel," ebe yntau, "dyma fi wedi fy nghoncro yn deg; ni a'i gwnawn ef yn chwe' llath wrth saith; ac mi fydd yn ddigon o faint i'r oes yma." Felly y terfynodd y cyfarfod, a phawb yn selog am adeiladu yr ysgoldy.

Tua'r pryd hwn yr oedd W. Rowland yn siarad â'i feistr, Samuel Holland, Ysw., a phwnc yr ymddiddan oedd ynghylch cael digon o le i'r gweithwyr letya, yr hyn beth oedd yn brin iawn oherwydd anamledd y tai; dywedai y boneddwr wrth ei oruchwyliwr, "Yr wyf fi, William, am adeiladu capel yn Nhanygrisiau, oherwydd yr wyf fi yn gweled pobl yn dyfod i fyw, ac i adeiladu tai ymhob man lle y bydd capel, a phe caem ninau gapel yn Nhanygrisiau, ni byddai prinder lle i letya ar ein gweithwyr." Achubodd W. Rowland y cyfleusdra pan glywodd hyn, ac a ofynodd a gai efe y cynyg cyntaf i adeiladu ysgoldy yn Nhanygrisiau. "Beth wyt ti, William?" gofynai yntau. "Methodist, Syr," oedd yr ateb. Ac yn y fan y boneddwr a ganiataodd le i adeiladu ar y llecyn yr oedd y brodyr wedi penderfynu arno. Cyfododd un rhwystr eto ar eu ffordd. Aelodau o eglwys Bethesda oedd hyny o grefyddwyr a breswylient yma. A oedd pobl Bethesda yn foddlawn iddynt adeiladu ysgoldy? Na, ni allent ganiatau, am fod eu colli o'r moddion yno yn golled iddynt hwy. Megis y darfu i bobl y Llan daflu rhwystrau ar eu ffordd hwy bymtheng mlynedd yn flaenorol, yr oeddynt hwythau yn awr am daflu rhwystrau ar ffordd pobl Tanygrisiau. Dadleuai John Pierce bellder y ffordd, a henaint a llesgedd rhai o'r brodyr a'r chwiorydd. Robert William, Penybryn, a gyfodai ei fraich i fyny gan ddywedyd, "Nid oes dim ond diogi ar eich ffordd i ddyfod i Bethesda." "Mae yr achos yn deilwng," ebai W. Rowland, "y mae angen am ysgoldy. Rhoddwch chwi i ni 5p., mi fentrwn ni ein siawns am y costau." Mentro a wnaethant, ac yr oedd pawb, gorff ac enaid wedi ymroddi at y gwaith; rhai yn tori sylfaen, eraill yn codi ceryg, fel y cwblhawyd y gwaith mewn ychydig iawn o amser. Agorwyd yr Ysgoldy ar Sabbath yn niwedd haf 1833. Gŵr dieithr o'r Deheudir oedd yn pregethu y boreu, a'r Parch. Daniel Evans, Harlech, y prydnhawn.

Rhif yr ysgol yn 1819—ddeng mlynedd ar ol ei dechreu—oedd 30. Y rhifedi cyntaf wedi myned i'r ysgoldy ydyw 90. Wrth gychwyn yr ysgol yn ei chartref newydd, cynbaliwyd cyfarfod brodyr i neillduo swyddogion, a neillduwyd John Pierce yn arolygwr; Griffith Prys ac Humphrey Dafydd i wrando adnodau y plant; John Pierce ac Evan Roberts, Glanpwllbach, i holwyddori bob yn ail; W. Rowland i wrando y Deg Gorchymyn; a William Morris i ddechreu canu. Y mae arweiniad y canu, gydag ychydig eithriadau, yn aros yn nheulu y diweddaf hyd heddyw. Byddid yn cael yn yr ysgoldy, heblaw yr ysgol, gyfarfod gweddi unwaith neu ddwy y Sabbath, pregeth ambell nos Sadwrn, seiat y plant nos Wener, cyfarfod athrawon ganol yr wythnos ar ol pob Cyfarfod Ysgolion.

Yn lled fuan yr oedd yr ysgoldy 6 wrth 7 wedi myned yn rhy gyfyng, a dechreuwyd son am gael capel, a'r blaenaf yn yr ysgogiad hwn eto oedd W. Rowland. Yr oedd fel tân gwyllt am gael ei gynllun ymlaen, ond yr oedd John Pierce yn fwy pryderus a hwyrfrydig, canys yr oedd erbyn hyn wedi ei neillduo yn flaenor yn Bethesda. Ond capel oedd raid gael. A'r canlyniad fu, i frodyr ddyfod o Bethesda i edrych beth oedd y teimlad gyda golwg ar hyn, ac wedi cael fod y teimlad yn gryf, anfonwyd y mater i'r Cyfarfod Misol, lle cafwyd cydsyniad rhwydd. Wedi dyfod adref o'r Cyfarfod Misol, aeth John Pierce a W. Rowland at Mr. Holland eto i ofyn am le i adeiladu capel, ac yntau yn rhwydd a ganiataodd iddynt eu dewis le ar ei dir, gan ychwanegu na byddai yr ardreth ond deg swllt yn y flwyddyn. Darfu i'r chwarelwyr wneyd digon o geryg i doi y capel hwn am ddim, trwy gael caniatad i gasglu y defnyddiau yn y chwarel.

Felly yn mis Chwefror, 1838, gorphenwyd ef, a symudodd y frawdoliaeth yn gwbl o Bethesda, a ffurfiwyd cangen eglwys yn Tanygrisiau ar ei phen ei hun. Rhifedi yr ysgol yn ei chychwyniad yn y capel newydd oedd 136, a nifer yr aelodau eglwysig yn 36. Gwelir fod yr ysgol wedi dechreu er's deng mlynedd ar hugain cyn bod yma eglwys. Yn ystod y deng mlynedd cyntaf o'r cyfryw, i'r Hen Gapel a'r Capel Gwyn yr oedd yn rhaid myned i gael pregeth a chyfarfod eglwysig, ac am yr ugain mlynedd arall i'r Neuadd-ddu a Bethesda. Cafodd y crefyddwyr cyntaf, y rhai a elent i'r Capel Gwyn, brofi yn helaeth o anhawsderau gyda chrefydd. Byddent yn myned dros Cefntrwsgwl, trwy goed y Cymerau, a thrwy Geunant Sych, lle tywyll, garw, am bedair milldir o bellder. Eu cynllun i ymlwybro ar noson dywyll yn y coed fyddai, diosg un esgid oddiam y troed, er mwyn teimlo yn y tywyllwch pa le byddai y llwybr. Dywediad mynych un chwaer— Margaret Williams, gwraig Owen Evan, Tŷ'nddol,—fyddai, "ei bod lawer gwaith wedi methu cychwyn i'r capel, ond na fethodd erioed a dyfod adref ar ol cychwyn." "Gwerthfawr oedd gair yr Arglwydd y dyddiau hyny" yn Mlaenau Ffestiniog. Byddai odfa ambell dro ar ganol dydd gwaith yn hen ffermdy Rhiwbryfdir, gan ryw ŵr dieithr ar ei daith i Dolyddelen. William Jones, Pant yr Ehedydd, a ddywedai y byddent yn gadael eu gwaith yn chwarel y Diphwys ar ganol dydd, ac yn myned i Riwbryfdir i wrando Lewis Morris yn pregethu, ac yn dychwelyd i weithio ar ol yr odfa, a byddai cymaint o geryg wedi eu gwneyd erbyn nos y diwrnod hwnw a rhyw ddiwrnod arall. Yn ystod tymor yr Ysgoldy yn Nhanygrisiau, 1833-1838, byddent yn cynal cyfarfod gweddi, fel rheol, am chwech o'r gloch boreu Sabbath, yna i Bethesda erbyn wyth i'r cyfarfod eglwysig, a'r bregeth am ddeg; a dychwelent i Tanygrisiau i gael ysgol am ddau, a chyfarfod gweddi y nos. Ar ol adeiladu y capel ac ymsefydlu yn eglwys, y daith Sabbath am lawer o flynyddoedd ydoedd Bethesda a Thanygrisiau, y pregethwr ddwywaith yn un lle un Sabbath, a dwywaith yn y llall y Sabbath arall. Parhaodd yr arferiad o fyned o Danygrisiau i Bethesda gyda'r pregethwr ddau o'r gloch am fwy na deng mlynedd, ac ar ambell Sul teg yn yr haf gwelid preswylwyr y Cwm, yn rhieni ac yn blant, yn myned yn fintai dros y Bwlch llydan, ar draws Cwmbowydd, tua chapel Bethesda. A phan fyddai pregethwr poblogaidd, megis Dafydd Rolant, y Bala, yn y daith, duid y llwybr gan deithwyr.

Yn y flwyddyn 1840, ymhen llai na dwy flynedd ar ol adeiladu y capel cyntaf, yr oedd nifer yr eglwys, yn lle bod yn 36, wedi cynyddu i 100; a'r ysgol, yn lle 136, wedi cynyddu i 199; a'r capel yn rhy gyfyng i gynwys y gynulleidfa. Aeth John Pierce a'r achos eto i'r Cyfarfod Misol; ac yr oedd y brodyr yn edrych yn syn fod eisiau capel newydd yn Nhanygrisiau, y lle, ddwy flynedd yn flaenorol, oedd heb yr un capel. Ond dywedodd y genad, "Fod rhagluniaeth yn dyfod a'r bobl at y drws i'r Methodistiaid, a'u bod hwy yn teimlo eu cyfrifoldeb i wneyd pob ymdrech i gael digon o le i bawb oedd yn ewyllysio dyfod atynt." "Dyledswydd y brodyr yn Nhanygrisiau," ebe y Parch. Richard Jones, y Bala, "ydyw dechreu adeiladu heb golli dim amser." Hyny a wnaed; ac erbyn y Nadolig canlynol, yr oedd ganddynt gapel newydd yr ail waith, yn mesur deuddeg llath wrth bymtheg; a'r eglwys wedi cynyddu yn ei rhif erbyn dyfod yn ol iddo oddeutu 30. Yn y cyfamser daeth gŵr da i berthyn i'r eglwys, sef William Owen, Dinas, yr hwn oedd wedi dyfod yn lle W. Rowland, yn oruchwyliwr i Mr. Holland. Bu yn noddwr a chyfarwyddwr ffyddlon i'r achos. Efe a'r Parch. Richard Humphreys oeddynt gynllunwyr y capel newydd. Bu yr eglwys yn addoli yn y capel hwn o 1840 i 1864. Nid yw yn wybyddus beth oedd traul adeiladu yr ysgoldy cyntaf, na'r ddau gapel cyntaf, ond gorphenwyd clirio y ddyled yn 1862.

Nadolig, 1864, agorwyd y capel presenol, yr hwn sydd mewn lle cyfleus, ac yn mesur dwy lath ar bymtheg wrth ddwy ar hugain. Perthyna i'r Ysgol Sabbothol yma ganghenau: Cumorthin, yr hon a sefydlwyd tua 1855, ac a gynhelid i ddechreu yn hen ffermdy Cwmorthin Uchaf. Dair blynedd ar hugain yn ol, adeiladwyd ysgoldy cyfleus i'w chynal. Wrth gyhoeddi y moddion ar agoriad hwn y dywedodd y blaenor gwreiddiol, Thomas Jones, fel y canlyn: "Dyma y tro cyntaf i gyhoeddi yn Cwmorthin; heb fyn'd i gwmpasu, bydd yma bregethu bellach bob Sabbath hyd ddiwedd y byd." Dolrhedyn, lle oddeutu haner y ffordd rhwng Tanygrisiau a Chwmorthin. Adeiladwyd yma ysgoldy prydferth yn ddiweddar, ac y mae ynddo yn awr Ysgol Sul yn rhifo 140. Bu cangen ysgol hefyd lawer gwaith, o dro i bro, yn Tŷ'nycefn. Y draul gyda'r adeiladau hyn sydd fel y canlyn -

Bethel (adeiladwyd yn 1864)--£1700

Y Tŷ, &c.---£275

Railings, Frontage, a thoi yr ochr---£160

Cwmorthin (adeiladwyd yn 1867)---£250

Dolrhedyn (adeiladwyd yn 1882)---£350

Newid y Festri, a'r Heating Aparatus---164

Cyfanswm---2899

Nid oes o ddyled yn aros ar ddechreu 1890, ond 473p. 12s. Agorwyd yr ail gapel, fel y crybwyllwyd, ar ddydd Nadolig 1840, a bu hyny yn ddechreuad cyfarfod pregethu y Nadolig, a gynhelid yma am lawer iawn o flynyddoedd.

Cynwysa hanes mewnol yr eglwys hon lawer o bethau lled hynod. Yn ddibetrus, y mae wedi bod yn eglwys weithgar a. ffrwythlon o'r cychwyn cyntaf, ac y mae nifer mawr wedi eu darparu ynddi o bobl briodol ir Arglwydd. Gellir nodi, o leiaf, ddau beth a fu yn foddion arbenig i beri llwyddiant a chryfder yr eglwys trwy y blynyddoedd. Yn gyntaf, dylanwad yr hen grefyddwyr cyntaf, y rhai oeddynt Gristionogion aiddgar, cydwybodol, selog, ymroddedig, ac wedi eu meddianu i raddau uchel âg ysbryd gwir genhadol. Fel tòn fawr yn taflu ymhell i'r tir, mae ol cymeriad yr hen grefyddwyr yn aros. eto. Yn ail, bu yma flaenoriaid ac arweinwyr rhagorol o'r dechreu. Nid llawer o eglwysi y sir sydd yn fwy rhwymedig i'w blaenoriaid na'r eglwys hon. Yn ychwanegol, ac yn benaf, mae bendith yr Arglwydd wedi bod yn amlwg ar ei bobl. Yn fuan wedi adeiladu yr ail gapel, dechreuwyd cynal cyfarfod egwyddori, ar noson ganol yr wythnos, yr hwn a gariwyd ymlaen am oddeutu ugain mlynedd. Yr arweinwyr cyntaf yn y cyfarfod hwn oeddynt, Griffith Evans a Robert Parry (wedi hyny y Parch. Robert Parry). "Dyma y cyfarfod," ebe y Parch. O. R. Morris, America, "a brofwyd yn fwyaf bendithiol i mi fy hun o un cyfarfod y bum yn ei fynychu erioed." Tystiolaeth yr hen flaenor parchus, W. Mona Williams, hefyd ydoedd, "fod chwech o weinidogion yr efengyl, heblaw nifer o ddynion defnyddiol mewn cylchoedd eraill, wedi cyfodi o gyfarfod egwyddori Tanygrisiau." Perthynai i'r gymydogaeth gymeriadau tra hynod, a cheid yn eu plith hen ddywediadau Cymroaidd, ac arferion cartrefol, nodweddiadol o ardaloedd gwledig Cymru. William Sion, y Cribau, a John Jones, Tai-isaf, oeddynt yn afaelgar mewn gweddi, a byddai Edward Parry yn wastad mewn hwyl. Ond yr hynotaf oedd Griffith Prys. Daeth awydd angerddol arno ef am fyned i bregethu. Byddai yn bur barod ei sylw yn yr Ysgol Sul a'r cyfarfod eglwysig, ac yr oedd ganddo rai areithiau ar ddirwest, ac yn fynych gwnai sylwadau buddiol yn y cylchoedd hyny. Ond nid oedd dim a'i boddlonai ond myned i bregethu, yr hyn a fynegodd i un o'r brodyr, gyda dymuniad i'r peth gael ei wneyd yn hysbys i'r ddau hen flaenor. "Wel," ebe John Pierce, "ydi o yn siwr a fedar o bregethu." "Medru," meddai Owen Pierce, "na fedar o ddim, o ble medar o mwy na mina!" "Rhaid iddo gael treio, wel di," atebai John. Pierce drachefn, "onte chawn ni ddim llonydd ganddo fo." "Wel," meddai yr hen frawd arall eilwaith, "rhowch chi o i dreio pan fynoch, gewch chi wel'd y bydd yn 'difar gynoch chi." Ymhen ychydig torodd rhyw bregethwr ei gyhoeddiad ar ganol dydd gwaith, ac achubwyd y cyfle i anog G. P. ddechreu y cyfarfod gweddi, ac i ddweyd tipyn ar y benod. Yntau a ufuddhaodd yn ebrwydd, fel un wedi cael rhyddid i ddechreu ar ei hoff waith. Agorodd y Beibl, dechreuodd ddarllen; ond wedi myned ymlaen ychydig o adnodau, safai heb ddweyd dim, gan gau ei lygaid, a symud ei draed yn ol ac ymlaen, a'r gynulleidfa wedi ei tharo a syndod, ac yn ceisio dyfalu beth allasai achosi y gosteg. Er y cwbl, gomedd dyfod yr oedd y sylwadau, ac o'r diwedd, trwy fawr helbul, cyrhaeddwyd diwedd y benod, a hyny mewn dirfawr dywyllwch i'r llefarwr a'r gwrandawyr. Pan y gofynwyd paham na buasai yn gwneuthur sylwadau ar y benod yn ol y cynllun, ei ateb oedd, "Ni fuaswn yn fy myw yn medru cofio dim na gweled dim; 'roedd hi yn dywyll fel y fagddu arnaf." Yn fuan wedi hyn, hysbysodd G. P. wrth un o'r brodyr "fod yr ysbryd wedi marw," ac nad oedd eisiau son am dano byth mwyach: Boddlonodd yr hen Gristion ar hyny, a daeth i'r tresi i weithio yn ei hen gylch fel o'r blaen.

Digwyddodd llawer tro hynod yn yr hen Gyfarfodydd Eglwysig. Nis gellir coffhau ond am un neu ddau. Gofynai y blaenor yn y seiat ar ol rhyw nos Sabbath, "A oes yma neb wedi aros ar ol yma heno?" Ar ol mynyd o ddistawrwydd, cododd dyn canol oed ar ei draed, a dywedodd yn uchel, "Oes, W. W., yr ydw' i yma." Gofynwyd i'r gweinidog fyned i ymddiddan âg ef, ond nid allai hwnw fyned, gan fod y dull anghyffredin hwn wedi ei daro. Yr oedd yn gymeriad adnabyddus, ac ychydig yn flaenorol yr oedd wedi colli un o'i blant trwy farwolaeth, yr hyn a effeithiodd yn fawr ar y tad. Wedi i'r gweinidog wrthod myned i ymddiddan âg ef, disgynodd ar W. W., y blaenor i fyned, yr hwn oedd yn dra chydnabyddus âg ef, ac yn gwybod ei holl hanes. Aeth y blaenor ymlaen dan siarad fel hyn:—"Wel J. R. bach, y mae yn dda iawn gen i dy wel'd di wedi troi dy wyneb i dŷ yr Arglwydd, ac yr wyf wedi meddwl llawer am danat yn dy brofedigaeth fawr, ac yr wyf wedi bod yn ceisio gweddio drostat ti lawer gwaith am i'r Arglwydd fendithio y brofedigaeth lem a'th gyfarfyddodd di a'th deulu." Yr oedd yr ymgeisydd yn sefyll ar ei draed yn ei eisteddle, a phan ddywedodd y blaenor ei fod wedi bod yn gweddio drosto, gofynai yntau gyda phwyslais oedd yn dynodi syndod, "Trosta i, W.?" "Ie, drosta ti." Ar hyn, taflodd yr ymgeisydd ei fraich allan yn ei llawn hyd, a dywedodd, "Wel, tafl dy bump, machgen anwyl i" (ymadrodd a ddefnyddir yn y parthau hyn am ysgwyd llaw), a dyna lle y bu y ddau yn ymaflyd yn' dyn yn nwylaw eu gilydd. Yr oedd llawenydd mawr, a chyffro nid bychan wedi meddianu yr eglwys ar y pryd. Parhaodd y gŵr yn ffyddlawn, a chafwyd arwyddion amlwg ei fod wedi cael gwir crefydd. Tro hynod arall oedd pan y daeth y Parch. Lewis William, Llanfachreth, yma i gadw cyfarfod eglwysig, ychydig cyn diwedd ei oes. Yr oedd yr hen bererin mor iraidd ei ysbryd wrth ymddiddan â'r brodyr a'r chwiorydd, fel y gwaeddodd rhyw frawd-y dyn mwyaf o gorphorolaeth o neb oedd yn y cyfarfod,—"L. W., a fedrwch chwi ddim rhoi fy sodlau i ar y graig?" "Dy sodla' di," meddai yntau, "mi rho i di i gyd, yn dy grynswth, ar y graig, ond i ti ddwad at Iesu Grist. Rhyw afael slip iawn ydi gafael sowdwl; tyr'd di at Iesu Grist, a dyro, nid dy sodlau, ond dy hunan, gorff ac enaid, am amser a byth, i orwedd yn dawel arno, ac mi â i yn feichia i ti, na bydd dim perygl arnat byth." Ymadawodd y brawd hwnw a'r byd ac arwyddion sicr arno ei fod wedi cael ei draed ar y graig. Wedi myned i dŷ y capel, dywedai un o'r brodyr, "Yr oeddwn i yn meddwl wrth glywed L. W. yn dweyd mor dda am Iesu Grist, y gwnawn fy ngwaetha i'r diafol, trwy ddweyd yn ddrwg am dano ymhob man." "O, yr wyt ti yn misio yn arw," ebe L. W., "nid dweyd yn ddrwg am y diafol ydi'r goreu, ond dweyd yn dda am Iesu Grist; dyna fel y vexi di fwya ar y diafol o lawer, 'deill o ddim diodda clywed son am Iesu Grist—mi wneiff wadna arni hi i ffwrdd yn union wed'yn."

Nis gallwn fod yn sicr am restr y pregethwyr a gyfododd yn yr eglwys hon. Daeth y personau canlynol i'r weinidogaeth o'r rhai a ddilynent y cyfarfod egwyddori cyntaf:—Parchn. Robert Parry, Griffith Williams, Talsarnau; Owen R. Morris, Bristol Grove, Minesota, America; David Davies, Rhiw (Corris wedi hyny); a W. Edmund Evans, Ballarat, Awstralia. Yn ddiweddarach, y Parchn. Elias Jones, Talsarnau; a Richard Rowlands, Llwyngwril. Y Parchn. W. O. Evans, Nefyn; ac M. O. Evans (A.), Bangor, hefyd, a fagwyd yn Nhanygrisiau. A ganlyn ydyw y rhestr o'r blaenoriaid.

JOHN PIERCE, TYNLLWYN.

Brodor ydoedd o Bethesda yn Arfon. Ymsefydlodd yn Nhanygrisiau ymhell cyn bod yma gapel. Efe oedd yr unig swyddog a ddaeth drosodd, fel y dywedwyd yn barod, gyda y ddiadell hon o eglwys Bethesda. Ei nodwedd arbenig ydoedd ei fod yn hollol ddidwyll a di-dderbynwyneb gyda holl ranau yr achos. Llawer gwaith yr adroddodd W. W., yr hanesyn canlynol am dano. Yr oedd unwaith wedi syrthio allan â'i frawd crefyddol Edward Parry. Tranoeth y ffrwgwd, yr oedd J. Pierce yn myned i'r Cyfarfod Misol, ac er ei fod yn cychwyn yn foreu, nis gallai fyned i'w daith heb yn gyntaf gymodi â'i frawd, a galwodd heibio'r tŷ pan yr oedd ei gyfaill ar ei liniau yn cadw dyledswydd, cyn cychwyn i'r chwarel. Aeth i fewn ar derfyn y weddi, a dywedodd ei neges mewn teimlad dwys, ac mewn mynydyn wele y ddau yn ysgwyd llaw â'r dagrau ar eu gruddiau. Un hynod ydoedd am fugeilio a gofalu am ieuenctyd yr eglwys. Arferai hwynt i weddio yn gynar iawn ar eu hoes, a'r lle cyntaf i'w profi fyddai trwy ddiweddu y seiat. Pan ddaeth W. W. i'r ardal i ddechreu, yr oedd dau fachgen dan yr oruchwyliaeth yma gan John Pierce, un i ledio penill a'r llall i weddio, ac ar ddiwedd y seiat dywedai, "Wel, fechgyn, mae yn amser terfynu, pwy sydd i ledio penill a'r llall fyned i weddi." Bu farw yn gymharol ieuanc, Chwefror 23. 1844. Efe ydoedd prif sylfaenydd yr achos yn Nhanygrisiau.

OWEN PIERCE.

Daeth ef yma yn flaenor o Lanfrothen, a gosodwyd ef yn y swydd ar unwaith gan yr eglwys hon. Gŵr cadarn yn yr Ysgrythyrau, llawn o ysbryd yr oes yr oedd yn byw ynddi, a dadleuwr mawr ar y pum' pwnc. Yr oedd mor llawn o hyn fel y byddai yn dadleu yn ddiddiwedd âg ef ei hun ar y ffordd, wrth ei waith, a phan yn eistedd wrth y tân gartref. Yr oedd ei allu i lywodraethu yn gystal ag i athrawiaethu yn lled gryf. Rhoddodd derfyn ar ryfyg dyn yn Llanfrothen a godai o'i le yn yr addoldy, os byddai rhywun neillduol yn cymeryd rhan yn y moddion. Bu yn ŵr o gyngor ac awdurdod yma hefyd, ac wedi bod yn swyddog yr eglwys am tua chwe' blynedd, bu farw oddeutu yr un amser a'i gydflaenor, John Pierce. W. W. oedd y blaenor nesaf a etholwyd.

GRIFFITH EVANS.

Mewn Cyfarfod Misol a gynhaliwyd yma Mai 1842, Lewis Morris yn gymedrolwr, "ymddiddanwyd â thri brawd, Evan Roberts, Thomas Jones, a Griffith Evans, a dewiswyd hwynt yn aelodau o'r Cyfarfod Misol." Brodor oedd Griffith Evans o Leyn. Ei brif ragoriaeth ydoedd ei fod yn ŵr cryf mewn egwyddorion, ac yn athrawus. Bu yn athraw a thad i lu o ieuenctyd yr eglwys, a gwelir ei ôl yma hyd y dydd hwn. Efe, fel y gwelwyd, oedd athraw cyntaf y 'Cyfarfod Egwyddori,' a daliodd yn arweinydd galluog iddo hyd nes y lluddiwyd ef gan afiechyd. "A bendigedig," ebai W. W., "ydyw coffadwriaeth y brawd anwyl hwn mewn cysylltiad âg achos crefydd yn Nhanygrisiau." Bu farw yn Lleyn, Mawrth 24, 1863, yn 52 mlwydd oed.

WILLIAM OWEN, DINAS.

Daeth ef yn oruchwyliwr i Mr. Holland, yn lle Mr. W. Rowland. Ymunodd yn fuan & chrefydd, a dewiswyd ef cyn hir yn flaenor. Derbyniwyd ef yn aelod o'r Cyfarfod Misol Ebrill 1848. Yr oedd ynddo lawer o gymwysderau i fod yn swyddog eglwysig. Byddai W. W. yn arfer a dweyd ei fod yn esiampl ragorol o flaenor. Ni welodd ef erioed mohono yn dyfod yn ysbryd y slewart i'r sêt fawr at ei frodyr. Gwaelodd ei iechyd, a symudodd i fyw i'r Borthwen, Penrhyndeudraeth, lle bu farw yn ŵr cymharol ieuanc.

THOMAS JONES, CWMORTHIN.

Daeth yma yn ŵr ieuanc o Benmachno. Bu am dymor yn dwyn ymlaen fasnach, heblaw gweithio yn y chwarel. Ar ol hyny gosodwyd ef yn oruchwyliwr ar Chwarel y Rhosydd, a bu yn preswylio yn Mhlas Cwmorthin am bum' mlynedd ar hugain. Treuliodd oes ddefnyddiol gyda chrefydd mwy na deugain mlynedd o honi yn gwasanaethu swydd blaenor. Perthynai iddo amryw hynodion, a llawer o ragoriaethau, ac ar gyfrif y naill a'r llall yr oedd yn adnabyddus i gylch eang y tuallan i'w gartref. Gwreiddioldeb meddwl, tanbeidrwydd ysbryd, halltrwydd yn erbyn pechod, mwynhau gweinidogaeth yr efengyl, llawenhau yn llwyddiant achos y Cyfryngwr, oeddynt nodau amlwg yn ei gymeriad. "Nis gwn a fu yn perthyn i'r eglwys hon flaenor a ddarllenodd fwy. Yr oedd yn rhagori ar bob un a adnabum o'r urdd mewn dawn ymadrodd. Yr oedd ei power of speech yn rhyfeddol. Byddai ei anerchiadau yn newydd bob tro, a hyny nid am ei fod yn cofio yr hyn a ddarllenai. Yn wir, nis gallai adrodd dim a ddarllenasai. Byddai ei dymherau, a'r chwedlau a glywai, yn ei gludo ymhell o'r ffordd dda yn lled fynych. Ond pan y byddai ar brif ffordd y Brenin, ni byddai 'neb a hoffwn ei glywed yn well. A byddai felly yn fynych yn y seiat yn Nghwmorthin. Nid llosgi a ffaglu ei hunan y byddai ychwaith y prydiau hyn. Na, byddai pawb o'i wrandawyr mewn hwyl pan fyddai Thomas Jones yn morio. Gallai efe, nid yn unig beri i gynulleidfa wenu o dan yr athrawiaeth, ond parai iddi wylo dagrau ar un tarawiad."^[1] Adroddir hanesyn am dano ef a'i gyd-flaenor, Griffith Evans. Amser y diwygiad, 1859, oedd, ac yn y gauaf, y ddaear wedi ei chloi i fyny gan eira a luwch, pawb yn chwarel y Rhosydd wedi myned adref, a T. J. a'i gyfaill wedi aros ar ol. Yr oeddynt ill dau yn y barracks, neu yr office, yn eistedd wrth y tân ar ben y mynydd felly. Dywedodd G. E. ai ni fyddai yn well iddynt fyned ar eu gliniau, ac i'r ddau fyned i weddi. Ac yn rhywle yn y weddi dywedodd, "Diolch i ti, O Arglwydd, fod ein llinynau wedi disgyn i ni mewn lleoedd hyfryd, a bod i ni etifeddiaeth deg." Wedi iddynt gyfodi oddiar eu gliniau, gofynodd T. J., gan ostwng ei wâr, i G. E., "Beth wyt ti yn ei wel'd, dywed, yn hyfryd ac yn deg mewn lle fel hyn?" Gwelodd ei gyfaill mai tewi oedd hawddaf ar y pryd, ac felly y gwnaeth. Byddai gan Thomas Jones ddull hollol ar ei ben ei hun o ddysgu a rhybuddio. Ei ffordd yn gyffredin fyddai tynu darlun o'r pechadur, a dweyd rhyw air y byddai y troseddwr yn arfer ddweyd, neu ddynwared ystum y troseddwr, fel y gallai pawb oedd yn gydnabyddus â'r amgylchiadau adnabod y cyfeiriad yn ddios. Yna byddai yr holl fwledi yn cael eu saethu at y troseddwr gyda nerth. Nid dyna y ffordd i lwyddo i wella dynion yn gyffredin, ond hono a gymerai ef gyda phechodau fyddent yn codi eu penau yn yr ardal. Llawer gwaith y bu yn ofn i weithredoedd drwg. Anaml y byddai y troseddwr heb ddeall yr ergydion, ond digwyddai felly weithiau. Yr oedd yno ddyn yn arfer meddwi yn lled fynych yn perthyn i'r gynulleidfa yn Mhenmorfa, lle y bu T. J. yn byw ddiweddaf; ac ar ddiwedd y cyfarfod ar nos Sabbath, anogwyd Thos. Jones i roddi cyngor. Gwelodd yntau y cyfle i argyhoeddi y gŵr hwnw o'i bechod, canys yr oedd yn bresenol. A dyma ei ddarlun yn cael ei dynu yn fanwl gan y cynghorwr, ac yn ol ei arfer, taflai ei olwg i edrych a oedd y pechadur yn sylwi a gwladeiddio; ond nid oedd yn amgyffred dim o'i sefyllfa na'i berygl—edrychai yn ddifraw o'i amgylch. Ar hyn pallodd amynedd y llefarwr, ac mor ddisymwth a mellten cyfeiriai ato trwy waeddi, "Da chwi, hwn a hwn, a wnewch chwi beidio a meddwi dim ychwaneg."

Yr oedd yn dra eiddigeddus dros gapel bychan Cwmorthin, yr hwn yr oedd efe wedi bod yn brif offeryn i'w godi. Ond nid oedd y tir o gwmpas y capel (yr hwn oedd wedi ei roddi gan Arglwydd Harlech) wedi ei gau i fewn, a mynegwyd rywbryd i Thomas Jones fod rhywrai yn y Cyfarfod Misol, gan enwi y Parch. G. Williams, Talsarnau, am ddwyn yr achos i sylw. Daeth Cyfarfod Misol i Danygrisiau tua'r pryd hwnw, a phwy a roddwyd i holi am hanes yr achos ond Mr. G. Williams, yr hwn, ar ddiwedd yr ymddiddan â T. J., a ddywedai, "Fe wna efe ddweyd ychydig pa fodd y mae yr achos yn Nghwmorthin," gan hysbysu y Cyfarfod Misol nad oedd yno eglwys, ond cangen ysgol. Ar hyn dyma T. J. yn dechreu, "Yr oeddych yn dweyd nad oedd acw eglwys. Y mae acw ysgol boreu Sabbath, a phregeth am ddau, a chyfarfod gweddi ar nos Fawrth, a seiat bob yn ail, ac mi fyddai i yn meddwl fod acw rywbeth heblaw hovel lloiau. Dydan ni ddim wedi cau o gwmpas y capel? Nag ydan. Yr oeddwn i yn meddwl am y gair hwnw sydd gan y Proffwyd am y gŵr ac yn ei law linyn mesur,' ac yr oedd y llanc wrth ben y llinyn, yn myn'd yn ei flaen, ac yna yn stopio, ac y mae rhywun yn gwaeddi, Rhed, llefara wrth y llanc hwn, gan ddywedyd, Jerusalem a gyfaneddir fel maesdrefi (trefi heb gaerau).' Ie, machgen i, dos a'r llinyn yn dy law, dos ymlaen gyda phen y tâp, ymestyn, cerdda, dos yn mhellach eto—dos yn dy flaen! Felly, wn inau yn y byd lle i stopio. Ac mi ddaeth yr hen benill i fy meddwl,-

'Yr Arglwydd bia'r ddaiar lawn,
A'i llawnder mawr sydd eiddo.'

Yr ydw i'n gwel'd, felly, mai'r Arglwydd Iesu pia hi o glawdd i glawdd, ac wn i ddim lle i roi clawdd i lawr." Yr oedd y cyfarfod wedi ei haner syfrdanu, yn enwedig gan y darluniad eirias-boeth o'r bachgen a'r tâp yn ei law. Collwyd llawer o seiadau gwlithog a grymus wedi colli T. J., a chollwyd blaenor oedd wedi gwneuthur ei farc ar y wlad.

Rai blynyddau cyn ei farwolaeth, rhoddodd i fyny bob cysylltiad â'r Gloddfa yn y Rhosydd, ac aeth i fyw am beth amser i Borthmadog, ac wedi hyny i Benmorfa, lle y gwasanaethodd fel blaenor am y rhan ddiweddaf o'i oes. Cyflwynwyd iddo anerchiad a thysteb gan yr eglwys yn Nhanygrisiau ar ei ymadawiad. Cafodd weled y rhan fwyaf o'i blant wedi ymsefydlu yn hynod ddedwydd yn y byd, ac yn dilyn yn llwybrau crefydd a rhinwedd eu tad a'u mam.

Daw coffhad am Evan Roberts mewn cysylltiad â'r Rhiw. Bu un William Roberts hefyd yn gwasanaethu fel blaenor yma am dymor byr; ymfudodd ef a'i deulu i'r America.

GRIFFITH DAFYDD, CEFNBYCHAN.

Dewiswyd ef yn flaenor yn 1848, ymhen pum' mlynedd ar ol ei dderbyn yn aelod eglwysig. Dychwelwyd ef dan weinidogaeth y Parch. D. Rees, Capel Garmon. Er ei fod yn ŵr heb bron ddim addysg ddyddiol, llwyddodd i fynu dysgu darllen ac ysgrifenu Cymraeg yn dda, ac yr oedd yn naturiol yn un o'r rhai cyflawnaf o synwyr. Gallai arfer y synwyr hwnw pan fyddai eraill bron colli eu penau. Yr oedd yn hynod o dawedog hyd nes y gofynid ei farn, ac nid ar unwaith na phob amser y byddai yn barod i ddweyd ei farn. Ond pan y dywedai hi, byddai yn eglur a di-dderbynwyneb, a dyma un o'i ragoriaethau. Gŵr ydoedd yn meddu y cymeriad o fod "yn gyd-ostyngedig â'r rhai isel-radd." Hoff gan ei frodyr fyddai gwrando arno yn dweyd ei brofiad. Safai yn gryf dros ei farn, er hyny ni chyfodai byth wrthwynebiad, ond yr oedd yn hynod foneddigaidd ei ysbryd. Yr oedd dylanwad yn cydfyned â'i eiriau, gan y byddai bob amser fin arnynt. Un o'r rhai mwyaf defnyddiol gyda'r Ysgol Sabbothol. Gwasanaethodd fel trysorydd yr eglwys am flynyddau, a thrysorydd clwb adeiladu y capel yn yr adeg bwysicaf fu arno. Terfynodd ei oes mewn heddwch oddeutu naw mis o flaen ei gyfaill anwyl W. Williams.

WILLIAM MONA WILLIAMS

Efe oedd y mwyaf adnabyddus o'r holl swyddogion, a'r mwyaf dylanwadol, a'r enwocaf ymhob ystyr. Genedigol ydoedd, fel y dynoda yr enw, o Sir Fon. Daeth i Sir Feirionydd i weithio ar Reilffordd Porthmadog a Ffestiniog, ar adeg ei gwneuthuriad, ac yn ol ei eiriau ef ei hun, treuliodd y Sabbath cyntaf ar ol ei ddyfodiad mewn unigrwydd a hiraeth yn agos i Orsaf bresenol Tanybwlch. Yr oedd wedi ymuno â chrefydd cyn gadael Sir Fon. Ymhen rhyw gymaint o amser, ymsefydlodd yn Nhanygrisiau, a rhoddwyd ef ar unwaith mewn gwaith trwy ei ethol yn flaenor. Fel hyn yr ysgrifena ef ei hun, mewn Nodiadau ar hanes crefydd yn yr ardal, na fuont erioed yn argraffedig,-"Yn y flwyddyn 1839, ymhen tua blwyddyn ar ol adeiladu y capel, ychwanegwyd at y ddau hen frawd oedd yn blaenori, frawd arall-dyn ieuanc y pryd hwnw, o Sir Fon-o'r enw William Williams, yr hwn, 'trwy ras Duw,' sydd yn aros hyd y dydd heddyw." Derbyniwyd ef yn aelod o'r Cyfarfod Misol yn Mhenmachno, pan oedd Dwyrain a Gorllewin Meirionydd yn un. Y Parch. Owen R. Morris, Minesota, a ddywed, "Nid wyf yn gallu nodi y flwyddyn y daeth W. Mona Williams i gartrefu yn Nhanygrisiau, ond yr wyf yn cofio yr adeg yn dda; cyfododd i sylw yn fuan, a chafodd ei ddewis yn flaenor, ac yr oeddwn yn teimlo yn ddrwg nad allaswn roddi pleidlais drosto, oherwydd fy ieuenctid; yr oeddwn yn meddwl y byd o hono, am y byddai mor gyfeillgar a siriol gyda ni y plant." Un felly ydoedd, nodedig o gyfeillgar a siriol gyda phawb, cefnogol i bobl ieuainc, a medrus hefyd i'w meithrin a'u dwyn ymlaen mewn crefydd. Bu yn America am dymor byr ar ol hyn. Yn Nghyfarfod Misol Talsarnau, Tachwedd 1846, ceir cyfeiriad at ei ddychweliad. "Coffhawyd fod y brodyr Edward Rees a Thomas Williams—pregethwyr a aeth oddiwrthym yn ddiweddar i'r America, yn cofio atom fel Cyfarfod Misol, trwy gyfrwng William Williams, blaenor o Danygrisiau, yr hwn sydd newydd ddychwelyd oddiyno."

Yn Llangefni yr ymunodd â chrefydd. Yr oedd yn gwasanaethu yn Lledwigan, ac mewn odfa wlithog yn y capel eisteddai brawd crefyddol a meddylgar yn ei ymyl, o'r enw William Edwards, yr hwn a wyddai am argraffiadau crefyddol ei feddwl, ac yn gweled ei fod yn teimlo yn ddwys o dan y weinidogaeth y tro hwnw, a ddywedai ynddo ei hun, "Wel, fe erys W. W. ar ol heno." Ond chwilio am ei het i fyned allan yr oedd. Cydiodd yntau yn nghwr ei goat, a gwnaeth iddo eistedd. Felly y noswaith hono, ac yn y dull hwnw y bwriodd ei goelbren gyda phobl yr Arglwydd. "Lawer gwaith," ebai y Parch. James Donne, yr hwn a adroddai am yr amgylchiad ar ddydd ei angladd, "y bum yn myned o Langefni i Danygrisiau i bregethu, a'r cwestiwn cyntaf a ofynai W. W. i mi fyddai, Sut y mae William Edwards?' Ac nid unwaith na dwywaith y rhoddodd yn fy llaw haner sovereign i'w rhoddi i W. Edwards." Dyna beth tâl i'r gwr roddodd help iddo i ymuno â chrefydd, drwy gydio yn ymyl ei wisg.

Treuliodd W. Williams oes ddefnyddiol o'r dydd hwnw allan. Gwnaeth gymwynasau cyffelyb i laweroedd, trwy roddi help llaw iddynt ddyfod at grefydd, ac i lynu wrth eu crefydd. Yr oedd yn grefyddol, yn addfwyn, yn ddoeth, ac yn gefnogol i bawb a phobpeth fyned yn ei flaen. Rhoddodd help i liaws o bererinion ar eu ffordd i'r nefoedd. Deallai faterion eglwysig yn ol y Testament Newydd yn well na llawer, ac fe wnaeth waith mawr gyda theyrnas yr Arglwydd Iesu, mewn adeiladu y saint, a hyfforddi eglwysi y sir y perthynai iddi. Yr oedd yn meddu ar synwyr cyffredin tuhwnt i'r cyffredin, ac yr oedd yn hynod am ei graffder a'i allu i adnabod dynion, ac am ei gydwybodolrwydd dwfn i grefydd. Fel blaenor, ystyrid ef heb ddim petrusder yn un o rai blaenaf ei oes; cymerodd ei le, a chadwodd ei le fel gŵr o gyngor yn y Cyfarfod Misol ac yn y Gymdeithasfa, a llanwodd y lleoedd uchaf a berthynai i'w swydd ef yn y Cyfundeb. Symudodd ymlaen gyda'r oes yr oedd yn byw ynddi gyda phob mater o bwys. A mwy na hyny, cymerodd ran neillduol mewn arwain y Methodistiaid yn Nghymru gyda golwg ar rai symudiadau pwysig. Bu yn un o'r rhai cryfaf i bleidio bugeiliaeth eglwysig ar hyd ei oes. Yn ei sir ei hun, efe a osodid fynychaf, ar gyfrif ei bwyll a'i fedrusrwydd, i wastadhau cwerylon ac anghydfod mewn eglwysi. Bu hefyd amryw weithiau yn traddodi anerchiadau i flaenoriaid ar eu derbyniad yn aelodau o'r Cyfarfod Misol. Ac un o'r pethau diweddaf a wnaeth cyn myned i'w wely i beidio codi mwy, oedd parotoi cyngor i nifer o frodyr ar eu neillduad i'r swydd, yr hwn a ddarllenwyd wedi hyny yn y Cyfarfod Misol.

Bu yn addurn i grefydd yn ei wlad, ac yn golofn gref yn yr eglwys yn Nhanygrisiau. Cofir yn hir am ei ddull astud, serchog, calonogol, yn gwrando'r efengyl. Byddai ei Amen cynes yn llon'a y capel, ac yn llawn peroriaeth, am y cynwysai wir deimlad y Cristion addolgar. Un o'r engreifftiau mwyaf tebyg ydoedd yn ei ddull o wrando i'r darluniad a rydd y bardd o Bantycelyn am Mrs. Grace Price, o Watford, yn gwrando ar y Parch. David Jones, o Langan:—

"Yn Llangan o dan y pulpud,
'Roedd ei hysbryd, 'roedd ei thref,
Tra fai Dafydd yno'n chwaren
'N beraidd ar delynau'r nef.
Iesu'r text a Iesu'r bregeth
Iesu'r ddeddf, a Iesu'r ffydd,—
Meddai Jones, a hithau'n ateb,—
Felly mae, ac felly bydd!"

Pwy yn yr oes hon a gafwyd yn debyg i William Williams am fod yn gareg ateb i'r pregethwr, ac i ddweyd dan y weini dogaeth, "Felly mae, ac felly bydd?" Bu yn flaenor am haner can mlynedd, a therfynodd ei yrfa faith mewn llawenydd mawr, ar y 23ain o Ebrill, 1889, yn 80 mlwydd oed, a chladdwyd ef y Sadwrn canlynol yn ymyl capel Bethesda. Bendigedig yn sicr fydd ei goffadwriaeth ef am amser hir i ddyfod, yn Nhanygrisiau ac yn Ngorllewin Meirionydd. Y blaenoriaid yn bresenol ydynt, Mri. W. W. Morris, Andreas Roberts, John Thomas, R. Williams, Board School; Robert Roberts (1890). Mae y Parch. S. Owen wedi bod yn weinidog yr eglwys er 1865; y cysylltiad hwyaf sydd wedi bod hyd yma yn Sir Feirionydd rhwng eglwys a'i gweinidog.

Gwrandawyr, 782; cymunwyr, 386; Ysgol Sul, 571.

Nodiadau

1. Sylwadau y Parch. S. Owen. Ganddo ef y cafwyd llawer o hanes y blynyddoedd diweddaf.