Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Yr Amrywiol Symudiadau o 1840 i 1890
| ← Y Cyfarfod Misol 1840-1890 | Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal |
Y Fugeiliaeth Eglwysig yn y Sir |
PENOD III. YR AMRYWIOL SYMUDIADAU O 1840 I 1890.
CYNWYSIAD.—Cyfrifon cyntaf y Cyfarfod Misol—Yr Ysgrifenyddion cyntaf—Engreifftiau o'r Cofnodion—Ymdrafodaeth ynghylch ail uno dau ben y sir—Y Parch. John Williams yn Ysgrifenydd, ac yn ymadad i'r America—Darluniad o'r Cyfarfod Misol yn 1849—Cymedrolwr y Cyfarfod Misol, a'r dull presenol o ethol llywyddion—Trefniad y Cyfarfodydd Misol i fyned ar gylch—Cofnodiadau pellach o'r Cof-lyfr—Eiddo y Cyfarfod Misol.
.jpg)
AN ranwyd y sir yn 1840, dechreuwyd cadw cofnodion rheolaidd o weithrediadau y Cyfarfodydd Misol. Nid oedd y pryd hwn ond ychydig o gyfrifon yr eglwysi yn cael eu casglu; ymhen naw mlynedd wedi hyn yr argraffwyd hwy am y waith gyntaf. Un o'r pethau cyntaf ydym yn gael yn y Cof-lyfr ydyw enwau y llefarwyr, a rhestr o'r teithiau yn y Pen Gorllewinol o'r sir. Nifer y Teithiau Sabbothol ydyw 16; gweinidogion 3; pregethwyr 18. Ar ddiwedd yr un flwyddyn, yr oll o gyfrifon a gofnodir sydd fel y canlyn:—Gwrandawyr, 8344; aelodau mewn cymundeb, 2923; rhif y plant, 1404; derbyniwyd 587; ar brawf, 254; gwrthgiliodd, 20; diarddelwyd, 32; bu farw, 40. Yr oedd nifer yr aelodau eglwysig y flwyddyn hon yn fwy nag y gwelir hwy dros rai blynyddoedd wedi hyn. Dywed Methodistiaeth Cymru, "Bu chwanegiadau mawrion at yr eglwysi yn Sir Feirionydd yn y blynyddoedd 1839-40, er nad oedd rhyw gyffroad a gorfoledd nerthol yn eu dilyn; ond yr oedd arwyddion o bresenoldeb Duw yn y llef ddistaw fain,' " Y tebyg ydyw i'r cyfrif uchod gael ei wneuthur ar dop llanw y diwygiad hwn, ac i nifer o flynyddau o drai ddilyn ar ol y llanw, oblegid yn hanes dynion, fel yn hanes y môr, fe geir fod trai a llanw, a llanw a thrai, yn dilyn y naill ar ol y llall.
Y cyntaf a osodwyd yn Ysgrifenydd Cyfarfod Misol y rhan Orllewinol oedd Mr. John Jones, Plasucha', Talsarnau, wedi hyny o Ynysgain, gŵr medrus ac ymroddgar gyda phob gwaith crefyddol. Yn ei lawysgrifen ef y ceir y cofnodion am yr haner blwyddyn cyntaf, ond cyn i'r flwyddyn y gosodwyd ef yn ei swydd fyned allan, symudodd i Sir Gaernarfon i fyw. Y Parch. Daniel Evans, y pryd hwnw o Harlech, a gymerodd y gwaith ar ei ol, a bu yn ysgrifenydd dros ysbaid o chwe' blynedd. Byr ydyw y cofnodion y tymor hwn-gwaith pob cyfarfod yn myned i un tudalen o'r llyfr, a gwaith pob un yr un faint a'r llall, mis Ionawr yr un fath a mis Awst. Eu cynwys fel rheol ydyw, sylw ar y materion yr ymdrinid â hwy, ynghyd a phrofiad blaenoriaid y lle a'r rhai a dderbynid o newydd, a'r cynghorion a roddid iddynt. Un o'r penderfyniadau yn Nghyfarfod Misol Mai 6, 1810, ydyw,-"Penderfynwyd yn unllais ar i bob taith Sabbothol ofalu am anfon cenad i bob Cyfarfod Misol a chwarterol, a bod i bob Hefarwr ddyfod yno, neu anfon gair o'i hanes gyda brawd arall." Oes y teithio ydoedd, ac elai llawer o'u hamser i drefnu cyhoeddiadau rhai a ddelent i'r sir, ac i ganiatau i eraill fyned allan o honi. Byddai llawer o ddyfod i mewn a llawer o fyned allan y pryd hwnw. Rhoddir yr engreifftiau canlynol er dangos y gwaith fyddai gan y tadau i'w wneuthur, yn gystal ag o'u dull syml, ac weithiau lled ddigrifol o fyned trwy eu gorchwylion. Yn Nghyfarfod Misol Ystradgwyn, yn y flwyddyn 1840,Penderfynwyd i'r brodyr 'canlynol fyned allan o'r sir: Richard Roberts i Sir Fon; Richard Humphreys i Sir Drefaldwyn; a Robert Griffith, Dolgellau, heb benderfynu i ba le." Eto, "Dolgellau, Mawrth, 1841: rhoddwyd caniatad i Owen William fyned i Sir Aberteifi am naw diornod." Eto, "Seion, Mai, 1841: rhoddwyd caniatad i John Williams, Llanfachreth, fyned i'r Deheudir; David Williams, Talsarnau, i Sir Drefaldwyn; a Robert Griffith i ryw fan." Oddiwrth y penderfyniadau hyn, gwelir fod Robert Griffith, Dolgellau, yn sefyll mor uchel yn nghyfrif y brodyr fel y rhoddent ganiatad iddo fyned i'r fan y mynai, tra y gofelid dweyd wrth eraill pa bryd y disgwylid hwy i ddyfod yn ol. Blinid y teithiau gyda'r drefn o roddi cyhoeddiadau ymhell ymlaen, mor. bell yn ol a'r tymor hwn. Cawn y mater yn cael ei drafod yn Nghyfarfod Misol y Cwrt, Medi, 1844; ac anogwyd yma i syrthio yn ol ar yr hen drefn, sef "peidio rhoddi rhagor na dau fis."
Pan yr ymwahanodd y ddau ben i'r sir yn y flwyddyn grybwylledig, yr oedd dealltwriaeth yn bod i'r holl sir fod yn un yn y Cyfarfod Misol Chwarterol. Ac am rai blynyddoedd, bu rhai brodyr yn teimlo yn anesmwyth eisiau dychwelyd yn ol at yr hen drefn, i fod yn un yn gwbl oll fel cynt. Cwynid yn fynych oherwydd dieithrwch dau ben y sir i'w gilydd. A bu cynygiad gerbron fwy nag unwaith i ail ymuno. Ond yn mis Tachwedd, 1846, yr ydym yn cael y crybwylliad olaf ar hyn, "Rhoddwyd pleidlais yma yn gytun, mai bod fel yr ydym, yn ddau Gyfarfod Misol, sydd oreu i ni eto rhagllaw." Buwyd, pa fodd bynag, am flynyddoedd wedi hyn yn ystyried y Cyfarfod Chwarterol yn un. Byddai ystadegau blynyddol y ddau ben yn cael eu cyhoeddi yn un hyd o fewn deng mlynedd yn ol. Ac erys yr arferiad dda o gyd-gynorthwyo i ddwyn traul y Cymdeithasfaoedd trwy yr holl sir yn gwlwm effeithiol yr undeb hyd heddyw.
Yn Nghyfarfod Misol Tanygrisiau, Mai 7fed a'r 8fed, 1846 y mae olynydd i'r Parch. Daniel Evans yn cael ei benodi, a'r penderfyniad cyntaf a ysgrifenir gan yr ysgrifenydd newydd. ydyw yr un a ganlyn,—"Fod John Williams, Dyffryn (gynt o Ddolgellau), yn cael ei alw a'i osod i fod yn ysgrifenydd i'r Cyfarfodydd Misol yn mhen Gorllewinol Sir Feirionydd, yn lle y Parch. Daniel Evans, Penrhyn, yr hwn, oblegid ei lesgedd a'i fynych wendid, sydd wedi rhoddi i fyny y swydd; ac mai tâl y dywededig John Williams am y cyfryw lafur fydd pedair punt yn y flwyddyn, ynghyd a'r offeri a fo'n eisiau arno tuag at gyflawni y gwaith, megis papyr, llyfrau, &c., a bod iddo gael ei gynhaliaeth a'i lety yn y Cyfarfodydd Misol, fel rhyw swyddog eglwysig arall." Ysgrifenydd deallus a manwl oedd y Parch. John Williams. Cymerodd lawer o drafferth, am yr wyth mlynedd y bu yn y swydd, i gasglu swm mawr o fanylion am yr achos yn amgylchiadol, a'u dodi yn y cof-lyfr; ac nid yw yn ormod dweyd mai efe oedd y goreu a fu yn y swydd o'r dechreu. Er cael syniad o'i fanylwch, yn gystal a chipolwg ar y gweithrediadau yn ei amser ef, rhoddir i mewn yn y tudalen dilynol daflen o'i waith. Anfonwyd hi ganddo ar y pryd i'r Parch. Roger Edwards; ac wedi dyfod o hyd iddi ymhlith papyrau y gweinidog parchedig o'r Wyddgrug, trwy hynawsedd y Proffeswr Ellis Edwards, M.A., Bala, anfonwyd hi i wneuthur defnydd o honi ynglyn â'r hanes hwn:—.jpg)
Daeth tymor y Parch. John Williams fel ysgrifenydd i fyny yn 1854, gan iddo yn y flwyddyn hono ymfudo i'r America. Yn Nghyfarfod Misol Abermaw, y 7fed dydd o Fawrth, y mae yn ffarwelio â'i hen gyfeillion, a llythyr o gyflwyniad iddo at y brodyr yr ochr draw i'r môr yn cael ei ddarllen yn un o'r cyfarfodydd cyhoeddus, wedi ei ysgrifenu gan Mr. Morgan, a'i arwyddo gan naw o weinidogion a thri o flaenoriaid y sir. Ac fel arwydd pellach o barch y brodyr tuag ato, rhoddwyd gorchymyn i'r trysorydd i'w anrhegu âg wyth bunt o bwrs y Cyfarfod Misol. Bu yn wasanaethgar iawn i grefydd ar ol ei fynediad i America, ac yn weinidog rheolaidd ar amryw eglwysi, a bu farw yn Waukesha, Wisconsin, Ebrill 30ain, 1887, yn 81 mlwydd oed. Yn y Cyfarfod Misol uchod, anogwyd y Parch. Robert Williams, Aberdyfi, i ymgymeryd â bod yn ysgrifenydd rhagllaw; ond ni wnaeth efe hyny. Mr. Morgan, fel y gwelir oddiwrth y llawysgrif, ydyw yr ysgrifenydd hyd ddiwedd y flwyddyn hono. Ar ddechreu 1855, penodwyd y Parch. William Davies, yn awr o Lanegryn, i'r swydd. Mae yntau, oherwydd amledd gorchwylion eraill, yn rhoddi ei swydd i fyny yn Nghyfarfod Misol Ionawr, 1873, a phleidlais unfrydol o ddiolchgarwch yn cael ei chyflwyno iddo am ei wasanaeth medrus a ffyddlon dros dymor maith. Yn yr un cyfarfod, etholwyd trwy bleidlais ddirgel, yr ysgrifenydd presenol, ac ail etholir ef bob blwyddyn o hyny hyd yn awr. Yr enw sydd i'w gael yn y cofnodion ar y llywydd, neu y cadeirydd, hyd oddeutu y flwyddyn 1860, ydyw Cymedrolwr. Mae yr enw, fel y cydnebydd pawb, yn hynod o arwyddocaol, ac ar lawer ystyr yn well na'r enwau a ddefnyddir yn bresenol. Ni byddai etholiad na dewisiad ar y cymedrolwr yn yr amser gynt; penodid rhyw frawd i'r swydd yn y fan a'r lle, ar ymgynulliad y brodyr ynghyd, trwy gynygiad a chefnogiad, a chyfodiad llaw y frawdoliaeth. Gwnaethpwyd cyfnewidiad yn y drefn hon drwy i Mr. Morgan ddwyn cynygiad ymlaen yn Nghyfarfod Misol Ionawr, 1869, i ddewis llywydd am flwyddyn, trwy bleidleisiad dirgel o'r holl weinidogion a'r pregethwyr, ynghyd âg un blaenor o bob eglwys a fyddo yn bresenol. Ar ol cryn lawer o ddadleu ynghylch hyd yr amser—rhai eisiau i'r llywydd fod yn ei swydd am chwe' mis, ac eraill yn dadleu dros dymor o dri mis—etholwyd Mr. Morgan yn llywydd am yr oll o'r flwyddyn hono. Wedi cael prawf ar y cynllun hwn am ddwy flynedd, ail ystyriwyd y mater, a mabwysiadwyd y cynllun o ethol dau lywydd yn mis Ionawr bob blwyddyn, pob un i lywyddu am chwe' mis.
Ar y dechreu, ni byddai unrhyw drefn na rheol gyda golwg ar amser a lle y Cyfarfodydd Misol. Byddai yn rhan o waith pob un i drefnu pa le y byddai y nesaf i fod. Agorai y brodyr blaenaf eu llyfrau, i weled pa le y digwyddai eu cyhoeddiadau fod, ac wedi rhyw gymaint o gyfnewid geiriau ar y mater, penderfynid i'r cyfarfod dilynol fod yn y lle ac ar yr amser fyddai yn cyfarfod â chyfleusdra y brodyr hyn. Mae y cynyg cyntaf tuag at drefn i'w gael ar ddiwedd 1847, pryd y dywedir i ymddiddan gymeryd lle ynghylch sefydlu y Cyfarfodydd Misol mewn plan, "ond gwrthwynebwyd hyny, a barnwyd mai gwell ydyw i ni barhau megis ag y byddid o'r blaen." Ond yn Nghyfarfod Misol Pennal, Mawrth, 1852, "rhoddwyd ar y Parch. Mr. Morgan i ffurfio cynllun o drefn ac amser y Cyfarfodydd Misol rhagllaw." Ac yn mis Hydref yr un flwyddyn, dygwyd ymlaen gynllun am bum' mlynedd, a phenderfynwyd ei argraffu ar gerdyn, a golygid iddo fod yn anghyfnewidiol, "oddieithr mewn amgylchiadau o Wyl neu Ffair." Yr oeddynt i gael eu cynal o hyn allan ar y Mawrth a Mercher cyntaf ymhob mis. Yn Nghyfarfod Misol Ionawr, 1856, penderfynwyd i gynal y Cyfarfodydd Misol ar y Llun a Mawrth cyntaf yn y mis. Dyna amser dechreuad y drefn hon. Bu rhai o'r hen bregethwyr yn cwyno yn arw yn erbyn i'r cyfarfodydd ddechreu ar ddydd Llun, gan y byddent yn flinedig ar ol teithio bellder ffordd o'u taith y Sabbath blaenorol. Dadleuid, modd bynag, yn gryf a llwyddianus, fod y drefn o'u dechreu ddydd Llun yn bwyta llai o amser y gweinidogion a'r pregethwyr. Cofir gan rai eto fel y dadleuid yn bybyr y blynyddoedd cyntaf yn erbyn newid y cynllun mabwysiedig, oblegid byddai gan hwn a'r llall eu gwahanol resymau tuag at gyfarfod eu hamcanion personol eu hunain. Digwyddai dros ryw dymor fod Cyfarfod Misol Arthog yn disgyn bob tro ar yr wythnos gyntaf yn Mai. A phan yr hysbysid amser hwn yn y cyfarfod y mis blaenorol, byddai John Lewis, blaenor Seion, bob amser ar ei draed, ac yn dywedyd, "Tawlwch o bythefnos yn mhellach, wir; fe fydd y gwair wedi darfod, a'r borfa heb godi." Golygai yr hen flaenor didwyll fod eisiau gwneuthur chwareu teg â'r ceffylau, y rhai yr amser hwnw a wnelent i fyny ran bwysig o'r Cyfarfod Misol. Wrth ei weled yn son am yr un peth bob tro, cyfodai Mr. Morgan i fyny un adeg a dywedai, "John Lewis, gadewch i'r Cyfarfod Misol fod yn ei amser; mi af fi a fy ngheffyl adref, ac fe ddeuwn yn ol acw dranoeth." Yr ydym yn cyfarfod â phethau lled hynod ynglyn â dygiad y gwaith ymlaen ddeugain mlynedd yn ol, megis y cofnodiadau canlynol: "Derbyniwyd 6c. o arian drwg mewn casgliad;" "daeth dymuniad o Abertrinant am gael maddeu pum' tro o'r casgliad bach;" "maddeuwyd wyth tro i Maethlon oblegid eu camgymeriad;" "anghofiodd yr hen dad Lewis Morris dalu y tro mis dros Seion (swllt); oblegid ei oedran maddeuwyd y tro iddo." Ceir hefyd oddeutu yr un pryd lawer o benderfyniadau pwysig wedi eu mabwysiadu, "Mai diangenrhaid yw gweinyddu y Sacrament i rai cleifion, ac ar farw, a bod eisiau athrawiaeth ar hyn yn yr eglwysi." Penderfynwyd fod y Cyfarfod Misol yn anog swyddogion y gwahanol eglwysi i gyd-gyfarfod-unwaith yn y mis neu rywbeth o'r fath-i drafod achosion yr eglwys, ac os na bydd ganddynt ddim achos neillduol i'w drafod, ar iddynt dreulio y cyfarfod mewn cyd-weddio." "Fod rhybudd cyffredinol i gael ei roddi ymhob eglwys, na byddo i neb arfer esgeuluso dyfod i'r society yn wythnosol: ac os na etyb hyn y diben, fod cenadwri bersonol i'w hanfon at y cyfryw a fyddo felly deirgwaith, oddiar esgeulusdra, am iddynt ddyfod i'r society, ac yna ymddiddan â hwy yn gyhoeddus ar hyn yn unig; ac os na etyb hyn y diben i'w diwygio, yna eu bod i'w tori allan, a'u diarddel o'r eglwys." Yn Nghyfarfod Misol Mai, 1846, mabwysiadwyd y ddau benderfyniad canlynol,—1. "Nad oes yr un capel newydd i'w adeiladu, na'r un hen, ychwaith, i gael ei adgyweirio, heb barotoad arian at hyny yn flaenorol, yn ol penderfyniad Cymdeithasfa Chwarterol y Drefnewydd." 2. "Fod arian yr eisteddleoedd a dderbynir oddiwrth gapelau diddyled, yn of barn y cyfarfod hwn, i gael eu traianu fel y canlyn,—(1) Un rhan i fyned at adgyweirio yr addoldai; (2) yr ail ran tuag at gynal yr Athrofa; (3) y drydedd ran at gynorthwyo y weinidogaeth." Ymhen y chwe blynedd ar ol hyn, yn y cynulliad yn Llanelltyd, ceir penderfyniad arall yn cael ei fabwysiadu ar y mater olaf, "Fod arian eisteddleoedd pob lle i gael eu defnyddio gan bob eglwys at yr achos yn y lle hwnw, ond bod y Cyfarfod Misol i anfon arolygwr yno bob blwyddyn, i edrych pa fodd y defnyddir hwynt." "Ni ddylai neb ostwng na chyfnewid dim yn mhrisiau yr eisteddleoedd, na gwneuthur dim cyfnewidiadau, ychwaith, perthynol i'r capel, yr ystabl, &c., heb ofyn a chael caniatad y Cyfarfod Misol i hyny yn gyntaf." Ac unwaith ceir y penderfyniad, "na thelir mwyach ddim o ddyledion neb." Gwaith a gymerodd lawer o amser y Cyfarfod Misol am bum' mlynedd ar hugain ydoedd, arolygiaeth yr eglwysi, sef gosod gweinidogion i ofalu am danynt. Ond gan mai hyn yw mater y benod nesaf, awn heibio. Treuliwyd llawer o amser, hefyd, trwy yr holl flynyddoedd, i drefnu rhyw foddion i gynorthwyo llefarwyr methedig, a'u gweddwon, a'u plant. Flynyddoedd yn ol casglwyd rhyw gymaint o arian at wahanol achosion, llôg y rhai a ddefnyddir hyd heddyw i gynorthwyo yr achos mewn amrywiol ffyrdd. Yn Nghyfarfod Misol Ionawr, 1890, darllenodd y trysorydd, Mr. E. Griffith, U.H., Dolgellau, yr adroddiad canlynol o'r Drysorfa a elwir Eiddo y Cyfarfod Misol,- Yn y Gymdeithasfa a gynhaliwyd yn Nolgellau, Medi, 1841, cytunwyd ar amryw benderfyniadau mewn cysylltiad â'r Athrofa yn y Bala; ac yn.un peth, penodwyd y swm oedd yn disgyn ar bob Cyfarfod Misol at gynal yr Athrofa: a'r rhan oedd yn disgyn ar Sir Feirionydd, yn ol y trefniant yma, oedd 45p. yn flynyddol, sef 22p. 10s. ar y pen dwyreiniol, a'r un swm ar y rhan orllewinol. Hefyd, yr un adeg, penderfynwyd fod yr holl siroedd i wneyd ymdrech i sicrhau cronfa, fel y byddai y llogau yn ddigon i gyfarfod â hyn. Mae yn debyg i'r Cyfarfod Misol benodi Mr. Humphreys a Mr. Williams, Dolgellau, i gyflawni y gorchwyl yma, o'r hyn lleiaf, maent hwy yn ymgymeryd â'r gwaith, ac yn dechreu yn Nolgellauyn gynar y flwyddyn ganlynol, 1842.
| £ s. c. | |
|---|---|
| Mrs. Jones, Warehouse, 100p.; Mrs. Owen, 10p.; Mr. Wm. Jones, Shop Newydd, 20p.; Mrs. Griffith, 5p.; Mrs. Jane Jones, 5p.; Mr. Lewis Pugh, 5p.; Lewis Morris, 1p.; Mrs. Williams, Tŷ'nycelyn, 10p.; gŵr dieithr o Fanchester, 5p.; llogau, &c. | |
| 163 16 0 | |
| Eto, yn ol y list heb enwau, 88p. 17s. 6c.; Lewis Williams, 5p.; Jane Pugh, Caecrwth, 5p.; Sylfanus Jones, Abergeirw, 2p.; Abermaw, 12p. 3s.; o'r Gwynfryn, 6p. 3s.; o Harlech, 3p. 4s.; Talsarnau, 11s. 6c.; Bethesda, 8p.; Trawsfynydd, 1p.: Cwmprysor, 1p.; Tanygrisiau, 3p. 15s. 6c.; Maentwrog, 5p.; llogau, &c | |
| 141 17 0 | |
| 305 13 0 |
Mae yr hen dadau yn haeddu bythol glod am eu llafur a'u hymdrech yn casglu yr arian hyn. Buont laweroedd o weithiau yn gysur mawr i'r Cyfarfod Misol, er ei alluogi i estyn cynorthwy i'r eglwysi gweiniaid mewn amgylchiadau o gyfyngder.
Nodiadau[golygu]