Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II/Y Fugeiliaeth Eglwysig yn y Sir
| ← Yr Amrywiol Symudiadau o 1840 i 1890 | Hanes Methodistiaeth Gorllewin Meirionydd Cyf II gan Robert Owen, Pennal |
Arholiad Sirol yr Ysgol Sabbothol |
PENOD IV.
Y FUGEILIAETH EGLWYSIG YN Y SIR.
CYNWYSIAD.—Parotoadau i gychwyn gyda'r fugeiliaeth—Y cychwyniad cyntaf yn Ngorllewin Meirionydd—Penderfyniadau Cyfarfod Llanrust—Dyfyniadau o Lyfr y Cofnodion—Y cynllun cyntaf yn cyfarfod & rhwystrau—Towyn a'r Gwynfryn fel Waterloo a Trafalgar—Araeth Mr. Morgan yn Nghyfarfod Misol Harlech—Yr holl eglwysi dan ofal gweinidogion yn 1853—Mr. Morgan y moving power—Y Genhadaeth Sirol—Anerchiad Mr. Morgan yn 1870—Adroddiad y Parch. Grigith Williams yn Nghymdeithasfe y Penrhyn—Y gweinidogion a'r eglesai dan eu gofal yn 1870 ac 1890.
.jpg){kind=small}
YWEDWYD mai rhan bwysig o waith y Cyfarfod Misol, am o leiaf y pum mlynedd ar hugain cyntaf yn ei hanes, ydoedd yr ymdrechion a wnaethpwyd i osod gweinidogion i ofalu am yr eglwysi. Haner can mlynedd yn ol, nid oedd yn y rhan hon o'r sir ond tri gweinidog ordeiniedig, yn meddu awdurdod rheolaidd i weini yr ordinhadau, ac nid oedd dim cysylltiad rhwng yr un o'r tri â'r un eglwys mwy na'i gilydd. Disgynai y gwaith o arwain ac o addysgu yn yr eglwysi ar y blaenoriaid y rhan fynychaf. Mae yn sicr i lawer o honynt hwy wneuthur gwasanaeth mawr, yn yr amser aeth heibio, trwy weini i gyfreidiau y saint mewn pethau ysbrydol; ac y mae mor sicr a hyny, fod yr Arglwydd wedi cyfodi llawer o ddynion cymwys i'r gwaith o blith dosbarth hwn o swyddogion eglwysig. Nis gellir rhoddi gormod bris ar y gwasanaeth a wnaethant yn yr amser gynt, yn gystal a'r gwasanaeth a wnant yn yr amser presenol. Mae cwrs yr amseroedd a theimlad y wlad yn profi erbyn hyn, modd bynag, nas gall yr eglwysi ddim llwyddo heb fod o dan arolygiaeth gweinidogion o'u galwad eu hunain, ac o osodiad rheolaidd. Nid felly yr oedd yr amser y cyfeirir ato, a gwaith mawr, aruthrol fawr, oedd newid pethau o'r hen ddull i'r dull presenol. Amcenir yn y benod hon roddi ychydig o hanes y gwahanol symudiadau gydag arolygiaeth yr eglwysi. Ac wrth ymdrin â'r mater, bydd yn rhaid i un o weinidogion y sir, uwchlaw pawb oll, gael y lle amlycaf yn yr ymdrafodaeth, sef y Parchedig Edward Morgan, y Dyffryn, oblegid trwy ei offerynoliaeth ef y rhoddwyd ysgogiad i'r symudiad, y dygwyd ef ymlaen, ac y cariwyd ef allan i fuddugoliaeth. Efe ei hun oedd y gweinidog cyflogedig cyntaf yn y rhan orllewinol o Feirionydd. Bu yn weinidog yn Nolgellau, trwy alwad reolaidd yr eglwys yno, am ddwy flynedd, o ganol y flwyddyn 1847 i ganol 1849. A rhyw ddau neu dri, fe ddywedir, o weinidogion a fu mewn cysylltiad rheolaidd âg eglwysi o'i flaen ef, ymhlith y Methodistiaid yn Ngogledd Cymru.
Y crybwylliad cyntaf a gawn am y symudiad a elwir wrth yr enw "bugeiliaeth eglwysig," yn y sir hon, ydyw yn mis Mai, 1846. Mae'n wir i'r Parch. Richard Humphreys ddweyd geiriau cryfion ar y mater wrth draethu ar "Natur Eglwys" yn Nghymdeithasfa y Bala yn 1841. Traethodd y Parch. John Hughes, Pontrobert, hefyd, yn bendant yn yr un lle, ac wrth gyflawni yr un gwasanaeth, yn 1845, am ddyledswydd yr eglwysi i alw ar weinidogion i ymryddhau oddiwrth ofalon bydol i'w gwasanaethu yn yr efengyl. "Gellwch ddeall," meddai, "nad wyf fi yn traethu ar y pwnc hwn er fy mwyn fy hun. Pe buasai rhywbeth yn cymeryd lle ddeng mlynedd ar hugain yn ol, buasai hyny, feallai, yn rhyw fantais i mi; ond er mwyn y gwaith a'r achos ynddo ei hun, ystyriwch y peth." Yr oedd yr hen batriarch o Bontrobert uwchlaw deg a thriugain mlwydd oed pan yn traethu yr araeth hon, felly nid oedd lle i neb allu dweyd mai ei fantais bersonol ei hun oedd ganddo mewn golwg. Ond y sylw cyntaf a wnaethpwyd ar y mater yn Ngorllewin Meirionydd ydoedd, yr hyn sydd i'w gael yn nghofnodion Cyfarfod Misol Tanygrisiau, Mai y flwyddyn grybwylledig, "Fod y cyfarfod hwn yn cymeradwyo ac yn cefnogi, ar fod i ryw gynllun priodol gael ei ffurfio, i alw a chynal rhyw nifer o'r llefarwyr yn y pen yma i'r sir i fod yn hollol gyda gwaith y weinidogaeth, ac ymofynir eto yn mis Mehefin, a fydd neb wedi cael allan lwybr deheuig ac effeithiol i ddyfod a hyn oddiamgylch." Gwnaed ymholiad ynghylch y mater yn y cyfarfod dilynol fel y trefnwyd, "a gofynwyd yn bersonol i bob blaenor oedd yn bresenol am ei olygiad ar byn, a chytunwyd yn unfryd ar fod i geiniog yn nghyfer pob aelod gael ei gyfranu gan yr eglwysi bob mis, a dechreu ar hyny yn ddioed, er cynal dau frawd yn ol y cynllun allan o law." Ymhen y ddeufis, drachefn, "Ymddiddanwyd ynghylch y peth a fu dan sylw yn y ddau Gyfarfod Misol blaenorol, sef cael allan lwybr esmwyth ac effeithiol i gynal dau frawd, sef y Parchn. Rees Jones, Abermaw, ac Edward Morgan, Dyffryn, i fod yn ymroddgar hollol gyda gwaith y weinidogaeth. Ond barnwyd nad oedd y cynllun y penodwyd arno yn foddhaol gan yr eglwysi." Anghredadwy o fychan ydoedd y tâl am wasanaeth Sabbothol yn y sir y pryd hwn, hyd yn nod yn y teithiau cryfaf, a gwaith anhawdd ydoedd symud oddiwrth yr hen derfynau. Gwaith hefyd megis symud mynyddoedd ydoedd ysgogi ymlaen i osod gweinidogion cyflogedig ar yr eglwysi Yn nghladdedigaeth Mr. Morgan, adroddodd y Parch. Rees Jones, Felinheli, am ymddiddan a gymerodd le rhyngddynt ill dau ar y ffordd i Ffestiniog at y Sabbath, pan oeddynt yn bregethwyr lled ieuainc. "Rhaid i ni ddysgu yr eglwysi i gyfranu," meddai Mr. Morgan. "Wel," atebai Mr. Jones, os gwnawn ni hyny, ni a roddwn ein hunain yn agored i gyhuddiadau ein bod yn fydol ac ariangar." "Gadewch i hyny fod," meddai yntau, drachefn, "ni a gawn y fraint o ddioddef er mwyn crefydd." Yn nechreu 1847, y mae Mr. Jones yn symud i'r Felinheli, i ddilyn ei alwedigaeth fel llong-adeiladydd; ac oddeutu canol yr un flwyddyn, y mae Mr. Morgan yn dechreu ar ei weinidogaeth fel gweinidog galwedig yr eglwys yn Nolgellau.
Yn mis Mawrth, 1848, cynhaliwyd cyfarfod o gynrychiolwyr y siroedd yn Llanrwst, yn unol â threfniad y Gymdeithasfa y flwyddyn flaenorol, gyda'r amcan o ystyried y mater o gael arolygiaeth ar yr eglwysi. Y Parch. Richard Humphreys, a William Ellis, Maentwrog, oeddynt y cenhadon dros Orllewin Meirionydd i'r cyfarfod hwn. Yn Nghyfarfod Misol Dolgellau, yn Ebrill dilynol, rhoddodd y cenhadon adroddiad o'r ymdrafodaeth a fu yn nghyfarfod Llanrwst, gan hysbysu i'r penderfyniadau canlynol gael eu mabwysiadu yno: 1 Rhoddi cefnogaeth Gymanfaol i eglwys neu eglwysi i alw gweinidog neu bregethwr i lafurio yn eu plith trwy gydsyniad y Cyfarfod Misol. 2 Anog pob sir i feddwl am ffordd i ryddhau rhyw nifer o bregethwyr oddiwrth eu gorchwylion bydol i ryw raddau, fel y gallont ymgyflwyno yn llwyrach i gynorthwyo eglwysi gweiniaid, ac i deithio pan fyddo yn angenrheidiol i siroedd eraill. 3 Nad oes i neb gael rhyddid i fyned o'r sir, heb lythyr oddiwrth ysgrifenydd y sir at ba un y mae yn myned, yn gofyn am hyny. "Cynygiwyd y pethau hyn (yn Nghyfarfod Misol Dolgellau), a chefnogwyd hwy, a rhoddwyd arwydd o foddlonrwydd a chymeradwyaeth y cyfarfod iddynt trwy godiad llaw."
Ymhen pedair blynedd ar ol hyn y mae y symudiad nesaf yn cymeryd lle, ac o hyny ymlaen y mae cynygion lawer yn cael eu rhoddi ar droed, a brwydrau poethion yn cael eu hymladd, am o leiaf ddeng mlynedd. Er rhoddi mantais i weled y gwahanol symudiadau yn y tymor hwn, mor oleu ag y gellir, y mae yn rhaid dyfynu cryn lawer o Lyfr y Cofnodau. Yn Nghyfarfod Misol Abermaw, Ebrill, 1852, ceir y mater yn dyfod dan sylw. Rhoddid adroddiad yn y cyfarfod hwnw o ymweliad a wnaethid a'r holl eglwysi, ac mewn canlyniad i'r ymweliad mae y sylw canlynol yn cael ei wneuthur:—"Gyda golwg ar eglwysi Abergeirw, Bontddu, Llanelltyd, ac eraill, dywedwyd fod yn rhaid i'r eglwysi cryfion ddyfod allan i gynorthwyo y rhai hyn a'u cyffelyb, a bod mawr eisiau anfon brodyr o ddawn yno i ymweled â hwy yn awr ac eilwaith." Oddeutu yr un dyddiau, cynhelid Cymdeithasfa yn y Trallwm, lle y bu ymdrafodaeth bwysig ar yr un mater. Ac yn Nghyfarfod Misol Penrhyndeudraeth, ar y 3ydd a'r 4ydd o Fai, cymerwyd ef i fyny gyda'r un difrifwch drachefn,—"Gwnaed sylw ar ddymuniad Cymdeithasfa y Trallwm ar yr angen am ryw lwybr i fugeilio y mân eglwysi sydd ar hyd y wlad. Mynegwyd am gynllun yr oeddid newydd ysgogi gydag ef ymhen draw ein sir, sef fod i bob eglwys geisio cymorth un pregethwr atynt un society o bob mis, ac yn amlach os dewisir; fod iddynt ddewis y neb a fynont hwy, ond fod y neb a ddewisir i barhau yn y swydd am flwyddyn. Cydsyniwyd i dreio cael hyn yn y pen yma." Yn y Cyfarfod Misol dilynol. yn Llanegryn cofnodir,—"Gwnaed sylw ar y mater a nodwyd yn Nghyfarfod Misol y Penrhyn, ynghylch bugeiliaeth yr eglwysi, sef fod i bob eglwys alw rhyw frawd i'w chynorthwyo i gadw society, ac i lygadu ar sefyllfa yr achos yn gyffredinol yn y lle. Dangoswyd yr angenrheidrwydd mawr sydd am hyn yn y dyddiau presenol, yn ngwyneb ymosodiad grymus ar y wlad gan Babyddion, Puseyaid," &c. Bu sylw drachefn ar yr achos yn Nghymdeithasfa Llangefni yr un flwyddyn, ac ar ol hono, sef yn Nghyfarfod Misol Maentwrog, ar yr 2il a'r 3ydd o Awst, y mae Gorllewin Meirionydd yn mentro trwy y tew a'r teneu i ddwyn cynllun ymlaen,—"Gwnaed sylw ar gynygiad Cyfeisteddfod Cymdeithasfa Llangefni ynghylch y modd i ddefnyddio arian eisteddleoedd y capeli diddyled. Dygodd y Parchedig Edward Morgan ei gynllun gyda golwg ar y pen yma i'r sir i sylw, sef, Fod 3p. i gael eu rhoddi ar gyfer pob eglwys fel eu gilydd i'r pregethwr a elwir ganddynt i'w bugeilio, a bod yr arian hyn i ddyfod oddiwrth eisteddleoedd y gwahanol gapeli, rhai fwy a rhai lai, yn ol eu maintioli a'u cryfder,—yr eglwysi cryfaf i roddi 5p. yr un i'r Fund, eraill 4p., eraill 3p., eraill 2p., a rhai 1p. 10s., neu lai, yn ol fel y cytanid ar hyn rhagllaw; fod yr eglwysi cryfion yn y wedd hon i gynorthwyo y rhai gweiniaid. A phenderfynwyd myned a hyn i Bwllheli, yn fynegiad o'r modd y bwriadwn ni weithredu y ffordd hyn." Bellach dyma ddechreu gweithio, ac mor sicr a hyny mae y frwydr hefyd yn dechreu. Yn Nghyfarfod Misol Medi, yn Nghorris: "Holwyd y gwahanol eglwysi rhwng y Ddwy Afon ynghylch y modd yr oeddynt yn gweithredu gyda golwg ar y Fugeiliaeth Eglwysig. Dangoswyd y pwys sydd yn hyn gyda golwg ar yr eglwysi eu hunain, yn gystal a chyda golwg ar y rhai a elwir gan yr eglwysi i ofalu am danynt, o dan yr enw o fugeiliaid. Gadawyd y peth i fod dan ystyriaeth yr eglwysi hyd y Cyfarfodydd Misol dilynol." Erbyn Cyfarfod Misol Hydref, yn Ffestiniog, yr oedd y gwrthwynebiadau wedi cyfodi, oblegid yr anhawsder i ddyfod o hyd i'r arian, ond "boddlonodd pawb yn y cyfarfod hwn i roddi prawf arno." Cyffelyba Mr. Morgan Towyn a'r Gwynfryn i Waterloo a Thrafalgar, ar gyfrif y brwydro fu yno mewn cysylltiad â bugeiliaeth eglwysig. Swm yr hyn a gofnodir am y ddadl Nhowyn ydyw, i'r mater fod yn hir dan sylw yno, a methwyd a chytuno yn ei gylch. Yn y Cyfarfod Misol dilynol, yn Harlech, ddiwedd Tachwedd, bu trafodaeth helaethach:— "Dywedai y Parch. Edward Morgan yn egniol ar hyn, i'r perwyl a ganlyn, Mai efengylwyr ydym ni yn awr heb gysylltiad iawn rhyngom & neb. Egwyddor y Testament Newydd ydyw, gosod rhai yn apostolion yn gystal a rhai yn efengylwyr. Yr oedd Pedr yn apostol i'r enwaediaid, a Phaul yn apostol i'r cenhedloedd. Nid rhyw fyned a dyfod o hyd, fel pe bai o Gaergybi i Gaerdydd. Nage, eithr bu Paul un flwyddyn yn Antiochia; blwyddyn a haner yn Ephesus; a dwy flynedd yn Corinth. Ac felly yr oedd yn nechreuad Methodistiaeth yn Nghymru, yn amser Rowlands, a Harries, ac Ebenezer Morris. Ac ond darllen y Testament Newydd, ceir gweled nad oes gan yr un eglwys hawl i dderbyn aelod nac i dori allan ychwaith, heb fod yr oll o'r eglwys yno, sef y gweinidog, y blaenoriaid, a'r aelodau, 'a fy ysbryd inau,' medd yr apostol. Ond wedi'r cwbl, rhyw led ddyrus oedd hi yma gyda'r cynllun. Cwynid gan amryw oblegid maint y dreth a osodid arnynt; ac ymwrthodai cyfeillion Ffestiniog a'r rhwymau a osodid arnynt hwy o estyn 2p. i gynorthwyo yr eglwysi gweiniaid, eithr dywedent y gwnaent gasgliad yn eu plith i unrhyw eglwys a ddeuai a'i chwyn atynt. Ni ymddangosai eu bod am roddi y 3p. eraill ychwaith i'r tri phregethwr sydd yn eu plith yn byw—y rhai, meddynt hwy, oeddynt yn ddewis i arolygu arnynt. Felly, rhwng pobpeth, edrych yn dywyll yr oedd hi ar y peth hyd yma; a'r diwedd fu penderfynu fod Cyfeisteddfod i gyfarfod yn Nolgellau i ystyried y mater."
Y brodyr a benodwyd yn gyfeisteddfod oeddynt, y Parch. E. Morgan, Mri. John Lloyd, Harlech; Morgan Owen, Glynn; Morris Llwyd, Trawsfynydd; Humphrey Davies, Corris; Griffith Jones, Gwyddelfynydd; William Rees, Towyn; a'r Ysgrifenydd (y Parch. John Williams). Penderfyniadau y Cyfeisteddfod, y rhai a gymeradwywyd gan y Cyfarfod Misol oeddynt:"1 Fod gan bob eglwys hawl i ddewis y neb a ewyllysio i'w bugeilio. 2 Fod y bugail i arolygu holl achos yr eglwys, ac i fod yn gyfrifol i'r Cyfarfod Misol am yr oll a drinir yno. 3 Disgwylir iddo fod yn bresenol yno, o leiaf, unwaith yn y mis, a gwneuthur ymdrech i fod yn amlach os bydd modd. 4 Fod i'r eglwys dalu swm blynyddol iddo am ei lafur. 5 Fod y cyfarfod hwn yn rhoddi hawl i bob eglwys i ddefnyddio y swm a farnont hwy yn angenrheidiol o arian yr eisteddleoedd at ddwyn traul y fugeiliaeth. 6 Fod y lleoedd canlynol...i roddi punt yn flynyddol i gynorthwyo y lleoedd canlynol............[Yma enwir deuddeg o leoedd cryfion i gynorthwyo deuddeg o leoedd gweiniaid]. A bod pob un o'r lleoedd gweiniaid a nodwyd i dderbyn y bunt pan y ceir eu bod wedi dewis bugail." Yn Nghyfarfod Misol y Dyffryn, Mawrth, 1853, y mae hysbysiad yn cael ei wneuthur gan yr holl eglwysi am y personau yr oeddynt wedi eu dewis yn arolygwyr iddynt. Yna mae yn canlyn restr o'r holl eglwysi, fach a mawr, ac ar gyfer pob eglwys enw y gofalwr oedd i ofalu am dani. Dyma ddechreuad Bugeiliaeth Eglwysig yn Ngorllewin Meirionydd: ac ar y pryd y mae yn edrych yn gyflawn, gan fod pob un o'r eglwysi wedi eu gosod o dan ofal gweinidog neu bregethwr. Ni pharhaodd y drefn hon, pa fodd bynag, yn hir. Mae yn amlwg oddiwrth yr ymdrafodaeth ei bod yn nesaf peth i anmhosibl i syrthio ar gynllun cyffredinol, i gyfarfod â syniad a theimlad yr holl eglwysi gyda symudiad o'r fath bwysigrwydd a hwn. Nid oedd dim i'w wneyd ond gweithio pob cynllun allan i'r graddau y gellid, gan ddisgwyl cyfle, mewn amser cyfaddas, i'w berffeithio. Ac y mae y brodyr gweithgar oedd wrth y llyw y blynyddoedd hyn yn haeddu clod nid bychan am eu dewrder a'u dyfalbarhad yn gweithio ymlaen trwy y fath anhawsderau. Hysbys ydyw mai Mr. Morgan oedd yn rhoddi ysgogiad i bob diwygiad —efe oedd y moving power gyda phob gwaith er peri llwyddiant y deyrnas nad yw o'r byd hwn. Oblegid hyn, dygwyd cyhuddiadau yn ei erbyn laweroedd o weithiau, ei fod yn uchelgeisiol ac ariangar. Anghyfiawnder o'r mwyaf oedd dwyn y fath gyhuddiadau; ni bu dyn erioed mwy disglaer ei gymeriad a mwy clir oddiwrth bobpeth gwael ac isel. Mewn llythyr o'i eiddo at Mr. Williams, Ivy House, pryd yr oedd mewn gwaeledd mawr yn niwedd y flwyddyn 1854, ceir cipolwg ar y pethau a ddywedid am dano, ac ar dystiolaeth ei gydwybod ef ei hun yn ngwyneb y pethau hyny. "As far as I understand the New Testament," ebai ar ol rhyw ystorom a gymerasai le yn Nghyfarfod Misol Llanelltyd ar ryw fater, "I do not see that anything calls upon me to make sacrifices in every sense of tranquility of mind—domestic comfort—health-money, &c., and then to have all attributed to the lowest and most grovelling of motives. To have it repeated for ever after all our Monthly Meetings, that we think of nothing but of money, as I heard it was the case after Llanelltyd, when the Lord knows that I do not Iook upon this money question but in its moral bearings, as it is connected with the success of the great cause amongst us. And it is my firm conviction, after no small amount of thinking upon the matter, that if the churches persevere in this present course, the cause will be blighted, will soon wither and decay." Ymddengys i bedwar o bethau filwrio yn erbyn llwyddiant y cynllun uchod o arolygiaeth yr eglwysi.—1. Pellder yr arolygwyr yn byw oddiwrth yr eglwysi yr ymwelent â hwy, ac aneffeithioldeb eu hymweliad—dim ond unwaith yn fisol. 2. Dewisai y rhan liosocaf o'r eglwysi ryw dri o'r gweinidogion, tra na byddai ond ychydig nifer yn galw y gweinidogion a'r pregethwyr eraill. 3. Cymerai y dewisiad le bob blwyddyn, ac achosai hyny lawer o chwilfrydedd a dadleuon diangenrhaid ymysg yr aelodau. 4. Annibendod yr arian, er lleied y swm, yn dyfod i mewn. Gwneid ymofyniad yn yr eglwysi ar ddiwedd pob blwyddyn, a oeddynt yn dymuno parhau ymlaen gyda'r cynllun. Yr oedd y Parch. Daniel Evans, yr hwn oedd y llareiddiaf o'r brodyr, wedi ei anfon i'r Abermaw i ymweled â'r eglwys; ac un o'r pethau a ymddiriedwyd i'w ofal ydoedd, gwneuthur ymholiad ynghylch parhad y fugeiliaeth. Yntau wedi traddodi ei genadwri yn nghlywedigaeth yr eglwys, a ofynodd y cwestiwn cyn y diwedd, "Mae y fugeiliaeth wedi bod yn eich plith y flwyddyn ddiweddaf, ac mae y Cyfarfod Misol yn dewis gwybod a ydych am barhau y flwyddyn ddyfodol fel cynt?" "Nac ydwyf fi, o'm rhan i," ebai un o'r blaenoriaid; "nid wyf fi yn gweled mo'ni yn ddim byd ond twll i wneyd poced." "Hwn a hwn," ebai Daniel Evans, gan gau ei ddwrn, "mi'ch cyfarfyddaf fi chwi yn y farn yn dyst nad gwneuthur arian sydd genym ni y gweinidogion mewn golwg, ond lles yr eglwysi." Creodd hyn gryn lawer o deimlad ar y pryd, a byddai Mr. Morgan yn arfer dweyd "mai dwy eglwys. oedd yn Ngorllewin Meirionydd yn agos i drigo, sef y Bwlch a'r Bermo." Felly syrthiodd y cynllun i'r llawr ymhen ychydig flynyddau. Dywed Mr. Morgan i frwydr fawr arall gymeryd lle yn y Gwynfryn; digwyddodd hono Mawrth 31ain, 1856. Y cofnodion am dani yn y Cof-lyfr ydyw,—"Bu ymddiddan maith ar y cynllun a gynygiwyd yn Nghyfarfodydd Misol Dolgellau a'r Abermaw, tuag at wneyd fund er cynorthwyo cynhaliaeth y weinidogaeth; ond oblegid diffyg cydwelediad, ni ddaethpwyd i unrhyw benderfyniad." Nid ydyw yr hen dadau dewr yn digaloni dim, er cyfarfod â "duon ragluniaethau." Yn nechreu 1858, cychwynwyd y Genhadaeth Sirol, yr hon a fu yn dra llwyddianus hyd sefydliad y drefn bresenol, a adnabyddir wrth y Drysorfa Gynorthwyol, perthynol i holl siroedd y Gogledd. Y Parch. Owen Roberts, Rhiwspardyn, oedd y cyntaf a alwyd o dan y Genhadaeth Sirol. Daeth ef i faes ei lafur yn yr eglwys hono, a'r eglwysi cylchynol, ar y 23ain o fis Chwefror, 1858. Mae y cytundeb a wnaed ag ef i'w weled mewn cysylltiad a Rhiwspardyn (Gyf. I., 461).
Bu y Genhadaeth Sirol yn sefydliad pwysig yn y rhan Orllewinol o Sir Feirionydd am ugain mlynedd lawn. Ei hamcan ydoedd cynorthwyo eglwysi gweiniaid y sir i gynal gweinidogion. Yn y flwyddyn 1862 y rhoddwyd cychwyniad ffurfiol a rheolaidd i'r symudiad hwn. Yr oedd nifer mawr wedi eu hychwanegu at yr eglwysi trwy y Diwygiad, a theimlai yr eglwysi yn barod ac awyddus bellach i gael rhywrai i ymgeleddu y dychweledigion. Erbyn hyn hefyd yr oedd Cronfa Athrofa y Bala wedi ei chwblhau, ac mwyach nid oedd eisiau y gyfran o arian yr eisteddleoedd a roddid yn flynyddol tuag at gynal yr Athrofa; a'r drychfeddwl cyntaf oedd, parhau y gyfran hon o arian yr eisteddleoedd, "a'i chymhwyso er sefydlu pregethwyr mewn lleoedd gweiniaid." Cerddodd y symudiad hwn ymlaen yn esmwyth a didramgwydd. Cyfarfyddodd y cyfeisteddfod a benodasid i dynu allan reolau y Genhadaeth Sirol yn y Faeldref, ac yno yr ysgrifenwyd hwy; ac wedi eu cyflwyno gerbron y Cyfarfod Misol bob yn un ac un, cawsant eu mabwysiadu yn galonog. Fel y canlyn y maent, 1. Fod y Genhadaeth hon i barhau am bum' mlynedd. 2. Na ddisgwylir i'r eglwysi sydd o dan driugain o nifer gyfranu dim tuag ati hi. 3. Disgwylir swm yn cyfateb i ddwy geiniog, o'r hyn lleiaf, oddiwrth bob eglwys arall. 4. Mae yr arian hyn i gael eu talu bob blwyddyn yn Nghyfarfodydd Misol Medi a Hydref. 5. Fod y Parch. William Davies, Llanegryn, a Mr. Evan Williams, Dyffryn, i weithredu, y naill yn ysgrifenydd, a'r llall yn drysorydd. 6. Fod i'r eglwysi a fydd yn cael cynorthwy oddiwrth y Genhadaeth, i ddyfod a'r gyfran ddyledus oddiwrthynt hwy tuag at dalu i'w gweinidogion i'r cyfeisteddfod; ac y mae y gweinidog i dderbyn ei dal trwy y cyfeisteddfod yn Nghyfarfodydd Misol Medi a Hydref bob blwyddyn. 7. Mae y swm a gyfrenir i gynorthwyo unrhyw eglwys neu daith Sabbothol i fod o 12p. i 16p. 8. Ni wrandewir ar gais unrhyw daith am gynorthwy, heb iddi wneuthur 10p., o leiaf, i gyfarfod â'r swm a addewir gan y cyfeisteddfod : ac os bydd yr amgylchiadau yn caniatau, disgwylir ychwaneg na hyny. 9. Pan y gwrandewir ar gais unrhyw daith gan y cyfeisteddfod, bydd apwyntiad y gweinidog i'w wneuthur gan y cyfeisteddfod, mewn undeb â chynrychiolwyr y daith hono, wedi cael boddlonrwydd cyffredinol yr eglwysi iddo.—Y gwaith a ddisgwylir oddiwrtho fydd, (1) Pregethu deuddeg Sabbath yn y flwyddyn yn y daith. (2) Pregethu unwaith yn y mis yn yr wythnos, ymhob un o'r capelau a berthynant i'r daith. (3) Cadw society ymhob un o'r capelau bob wythnos, oddieithr ei fod yn pregethu yno; ond os bydd tri lle yn y daith, ni ddisgwylir iddo fyned ond i ddau o honynt wythnos y Cyfarfod Misol. (4) Disgwylir iddo lafurio hyd y gall gyda'r plant, trwy egwyddori o flaen pregeth, neu mewn unrhyw ddull arall a farno efe, a chyfeillion y lle, a fyddo yn fuddiol. (5) Disgwylir adroddiad manwl oddiwrtho ymhen y flwyddyn, yn rhoddi hanes ei weithrediadau a'i lwyddiant.
Yr uchod oeddynt y rheolau cyntaf, ond gwnaed cyfnewidiadau ynddynt rai gweithiau, yn ystod yr ugain mlynedd. Am rai o'r blynyddoedd cyntaf wedi cychwyn y symudiad hwn, rhan ddyddorol o'r Cyfarfod Misol blynyddol fyddai gwrando ar y gweinidogion oeddynt yn dal cysylltiad â'r Genhadaeth Sirol, yn adrodd hanes eu gweithrediadau a'u llwyddiant. Ond ymhen amser darfyddodd yr arferiad hon, gan y teimlai rhai wrthwynebiad iddi, oddiar yr ystyriaeth fod.. gormod o wahaniaeth yn cael ei wneuthur rhwng y gweinidogion a lafurient mewn cysylltiad â'r eglwysi gweiniaid a'r gweinidogion eraill. Darfyddodd y Genhadaeth Sirol, hefyd, pan y daeth y cynllun mwy cyffredinol, sef y Drysorfa Gynorthwyol, i gymeryd ei lle. Yn Nghymdeithasfa Dolgellau, Mehefin, 1870, traddodwyd anerchiad gan y Parch. E. Morgan, ar sefyllfa yr achos yn y rhan hon o'r sir. Trefnwyd mewn Cyfarfod Misol blaenorol fod hyn i gymeryd lle. A dyma ddechreuad yr arfer bresenol, yn Nghymdeithasfa y Gogledd, i roddi adroddiad o hanes yr achos yn y sir, pan yr ymwelo y Gymdeithasfa â hi. Yn nechreu ei anerchiad y mae Mr. Morgan yn cymharu sefyllfa yr achos y flwyddyn hono â'r hyn ydoedd yn y flwyddyn 1850, sef ugain mlynedd yn flaenorol, o ran rhif yr eglwysi a'r aelodau ynddynt, yn gystal a gweithgarwch yr eglwysi yn eu casgliadau, er gweled y cynydd mawr oedd wedi cymeryd lle; ac y mae y rhan fwyaf o lawer o'r anerchiad yn cynwys hanes y fugeiliaeth eglwysig. Nis gellir cael dim byd rydd well oleuni ar sefyllfa pethau fel yr oeddynt y pryd hwnw, felly rhoddwn ef yma yn llawn, -oddieithr ychydig fanylion am y rhifedi a'r casgliadau:—
ANERCHIAD
Ar Sefyllfa yr Achos Methodistaidd yn y Rhan Orllewinol o Sir Feirionydd, Mehefin, 1870.
GAN Y PARCH. E. MORGAN.
"Yr ydwyf, ar gais Cyfarfod Misol Gorllewin Meirionydd, yn codi i roddi ychydig o hanes yr achos yn yr eglwysi a berthynant i'r Cyfarfod Misol hwn. Y mae hyn yn cael ei wneuthur yn fynych, os nad bob amser, yn Nghymdeithasfaoedd y Deheudir; ac nid anfuddiol i ninau a fyddai dilyn ein brodyr yn yr arfer dda hon. Yr wyf yn credu fod genym rai ffeithiau mewn cysylltiad â'r achos yn y rhan hon o'r sir y byddai yn dda i'r wlad eu gwybod............. Y mae y fugeiliaeth yma er's ugain mlynedd a mwy; a chyda chaniatad y Gymdeithasfa, dymunwn ddweyd gair am ei hansawdd yn ein plith, fel y galler gosod y llwyddiant a'r fugeiliaeth y naill ar gyfer y llall. Y mae yn perthyn i'r Cyfarfod Misol wyth ar hugain o deithiau Sabbothol, o ba rai y mae ugain o dan ofal bugeiliaid cyflogedig. Y mae gweinidogion yn byw mewn pump o'r teithiau eraill, ac y mae yn dda genyf fedru dwyn tystiolaeth am fy mrodyr; er nad ydynt yn derbyn tâl fel y bugeiliaid, eto y maent yn cyflawni eu gwaith mor ffyddlawn, hyd y goddef eu hamgylchiadau, a'r rhai sydd yn derbyn cyflog sefydlog. A ydyw eu heglwysi yn ymddwyn yn deilwng tuag atynt, sydd gwestiwn na pherthyn i mi yn y fan hon geisio ei ateb. Tra nad ydwyf yn awgrymu y buasai dim diffyg ffyddlondeb yn fy mrodyr hyn, rhaid i mi gael dweyd hyn, fod bugeiliaeth wedi enill y fath safle yn y sir, ac wedi unioni syniadau yr eglwysi am gysylltiad gweinidog a'r eglwys, a'i ddyledswydd tuag ati, fel nad all unrhyw bregethwr sydd yn dilyn masnach aros yn ei siop neu yn ei feusydd ar noswaith y cyfarfod eglwysig heb fod ymholiad manwl yn cael ei wneuthur yn ei gylch; a phe digwyddai iddo fod yn absenol am dri chyfarfod eglwysig, nid diberygl a fyddai i'r eglwys yn y pedwerydd ei alw i gyfrif, os nad son am ei ddiarddel. Y mae yma ddeunaw o fugeiliaid cyflogedig, a rhai o honynt er's llawer o flynyddoedd. Y mae yma dair ar ddeg o eglwysi gweiniaid o dan ofal bugeiliaid. Y mae y cryf a'r gwan yn cael eu diwallu, ond ni buasai modd diwallu y gweiniaid oni bai fod yr eglwysi cryfion wedi cael bugeiliaid. Yn nghysgod yr eglwysi cryfion y mae yr eglwysi gweiniaid yn cael byd da, helaethwych beunydd. Ni oddef amser i mi ond yn unig hysbysu y ffaith, heb egluro dim pa fodd y mae y cymorth yn cael ei roddi. Goddefer i mi ddweyd yma, er calonogi lleoedd eraill, mai nid am nad oedd rhwystrau ar y ffordd y llwyddodd bugeiliaeth yn Sir Feirionydd. O'r pen Dwyreiniol i'r sir y daeth y goleuni ar hyn, fel ar lawer peth arall, i'r pen Gorllewinol. Ac yr oedd y gwrthddadleuon a ddygir mewn siroedd eraill ymlaen yn awr yn erbyn bugeiliaeth yn cael eu dwyn ymlaen yma er's ugain mlynedd; ond siaredid a dadleuid y pwnc yn ein plith yn y Cyfarfodydd Misol, ac nid rhedeg gyhoeddi pob mympwy a syniad amrwd arno yn y papyrau newyddion, fel y gwneir gan lawer o rai yn awr, na wyddant bron ddim am yr hyn y maent yn dadleu yn ei gylch. Bu genym ninau frwydrau yn achos y fugeiliaeth, na anghofir yn fuan y manau yr ymladdwyd hwynt. Fel y mae Waterloo a Trafalgar yn cael eu cofio ynglyn â'r brwydrau a fu yno, felly fe gofir am Dowyn a'r Gwynfryn, a manau eraill, ynglyn â brwydrau y fugeiliaeth. Ac er fod drwg deimlad yn cael ei gynyrchu am ychydig yn y brwydrau hyn, eto gan mai brodyr oedd yn dadleu, a chan mai chwilio am wirionedd yr oeddis, buan iawn y collid y teimlad yna yn y llawenydd cyffredinol am ddarganfyddiad y gwirionedd hwnw.
"Dechreuodd achos y fugeiliaeth yn wanaidd iawn yn ein plith, ond ymledodd yn raddol, a llwyddodd, nes enill ei sefyllfa bresenol. Gadawyd rhyddid perffaith i'r eglwysi i ddewis y neb a fynent, a bu agos i hyn fod yn fagl iddi, am i'r eglwysi ddewis rhy ychydig o bersonau, ac felly feichio y rhai hyny â mwy o waith nag y gallent ei gyflawni; ond gadawyd iddynt, gan gwbl gredu y deuai pethau yn fuan i'w lle os na roddid troed ar yr un egwyddor,-ac felly y bu. Erbyn heddyw, ni raid i'r fugeiliaeth yn y sir hon wrth lythyrau canmoliaeth gan neb. Y mae llawer iawn o draethu ac ysgrifenu yn ei herbyn hi yn awr, ond y mae pob gwrthddadl a ddygir yn ei herbyn yn cael eu hateb gan ffeithiau yn hanes bugeiliaeth y sir hon. Un peth a roddir yn ei herbyn ydyw, ei bod hi yn newid Methodistiaeth. Ond ai felly y mae y peth? Os Methodistiaeth ydyw cydymdeimlo a chydweithredu yna nid oes dim gwell Methodistiaid mewn un rhan o Gymru nag sydd yn Sir Feirionydd. Fel prawf o hyn, edrycher ar lafur yr eglwysi. Nid oedd ond chwech o eglwysi bychain heb wneyd casgliad tuag at Drysorfa y Gweinidogion; ond mewn sir arall oedd yn lled wrthwynebol i'r fugeiliaeth, yr oedd cynifer ag wyth ar hugain o eglwysi nad oeddynt wedi gwneyd casgliad at y Drysorfa hono. Nid ydoedd ond un eglwys yn Sir Feirionydd heb wneyd casgliad at yr achosion cenhadol; ond mewn un sir yn Ngogledd Cymru, lle nad oedd y fugeiliaeth mor flodeuog, yr oedd tair a deugain heb wneyd casgliad at y Genhadaeth Dramor, a phedair ar bymtheg ar hugain heb wneyd casgliad at y Genhadaeth Gartrefol. Ond y mae yn rhaid cofio mai er pan ddaeth y fugeiliaeth i'r sir hon y mae hithau wedi bod mor weithgar gyda'r cenhadaethau. Ugain mlynedd yn ol, yr oedd yma ddwy ar bymtheg o eglwysi heb wneuthur y casgliad cenhadol.
"Peth arall a roddir yn erbyn bugeiliaeth ydyw, ei bod hi yn difa arian yr eglwysi, fel na bydd ganddynt ddim at bethau eraill. Camgymeriad ydyw hyn eto. Y gwirionedd ydyw, mai y fugeiliaeth sydd wedi dysgu yr eglwysi i fod yn hael at bobpeth. Ugain mlynedd yn ol, nid oedd yma 'na chyflog i ddyn na llôg am anifail.' Gellwch chwi wenu wrth fy nghlywed i yn dywedyd hyn, ond geiriau gwirionedd a sobrwydd ydynt. Pam' swllt y Sabbath oedd y swm mwyaf a gefais i gan ein heglwysi cryfaf cyn i fugeiliaeth gychwyn, a llai na hyny yn aml. Bum yn dyfod i Ddolgellau am rai blynyddoedd am bum' swllt y Sabbath. Yr oedd hyny, wrth gwrs, o dan yr hen oruchwyliaeth; ac yr wyf yn rhyfeddu weithiau wrth glywed am frodyr yn rhoddi hyn yn erbyn y fugeiliaeth sydd wedi medi llawer o'i ffrwyth hi yn hyn o beth: 'A gasgl rhai rawnwin oddiar ddrain?' Ac a gaf fi ofyn yn y fan hon, a ydyw pob lle sydd heb fugeiliaeth yn enwog am eu cyfraniadau i weinidogion? Y mae rhywbeth heblaw y fugeiliaeth yn difa arian rhai o honynt. Gwn am un gweinidog wedi bod mewn Cymdeithasfa yn un o'r lleoedd nad oes fugail iddynt. Diacon neu ddiaconiaid oedd yn llywodraethu; ac er i'r gweinidog wneuthur yr oll a allai, eto am nad oedd ei allu yn cyfateb i ddymuniadau y llywodraethwyr, bu raid iddo dalu 25s. am ddyfod yno!
"Y mae bugeiliaeth wedi creu cymaint o haelioni, fel y goddef eglwysi gwlad fynyddig a thlawd, ar lawer cyfrif, fel Meirionydd, ei chymharu âg eglwysi mawrion a chyfoethog y Corff. Nifer aelodau Liverpool ydyw, 4,160; swm y casgliadau oedd 5330p. 12s.; y mae hyn dros 25s. yr aelod. Nifer aelodau Gorllewin Meirionydd ydyw 5513; cyfanswm y casgliadau oedd 7708p. 12s.; y mae hyn dros 27s. Nid wyf yn sicr a ydyw yr eisteddleoedd a'r tai i lawr yn nghyfrif Liverpool; os felly, rhaid eu tynu allan o gyfrif Meirionydd. Bydd hyny yn tynu y swm i lawr o 27s. yr aelod i 23s. Ond os ychwanegir at hyn y swm a wneir at Gymdeithas y Beiblau (fe gyfrifir y casgliad hwn gan Liverpool), bydd cyfraniadau Meirionydd dros 24s. yr aelod. Pe cymerid y gwrandawyr yn lle yr aelodau, tynai hyny y swm ychydig i lawr. Nid er mwyn gwag ymffrost yr wyf yn nodi y pethau hyn, ond i ddangos fod eglwysi y sir yn cael eu gwneuthur yn ffrwythlawn gan rywbeth. Pe dywedwn i gan beth, gwyddoch oll beth fyddai hwnw. Ond mi ddywedaf yn hytrach, bydded y gwrthwynebwyr yn farnwyr, a rhoddent hwy yr achos.
"Peth arall a roddir yn erbyn bugeiliaeth ydyw, ei bod yn cymeryd yr awdurdod o ddwylaw y blaenoriaid. Ond nid felly y mae yn y sir hon. Ni bu blaenoriaid erioed yn fwy eu gallu a'u dylanwad yma nag ydynt yn awr, ie, ni buont erioed fel dosbarth mor barchus ag ydynt yn awr, nac ychwaith mor weithgar. Chwanegu eu gwaith, ac nid ei leihau, a wnaeth bugeiliaeth. Ond y mae hyn yn bod, nis gall neb o hyn allan ddyfod yn ben blaenor yn y Cyfarfod Misol. Y maent oll yn gydradd o ran awdurdod; ac nis gall neb o'r bugeiliaid fyned yn esgob yno. Fe gaiff y blaenor galluog a'r pregethwr galluog eu lle eu hunain yn yr eglwys ac yn y Cyfarfod Misol; ond nis gall y naill na'r llall o honynt fod yn ddictator. Y mae y llywodraeth yn un gonstitutional. Dichon fod ambell flaenor yn ein mysg eto heb gydymdeimlo â'r fugeiliaeth, ond nis gwn pwy ydynt; a phe byddai i mi felly ddweyd gair yn eu herbyn, ai teg ei barnu hi wrth opiniwn un dyn, ac nid wrth y ffeithiau a nodais eisoes?
"Y mae bugeiliaeth yn y sir hon wedi profi y gall dau beth gyd-hanfodi y tybid nad ydoedd yn bosibl i hyny fod, sef annibyniaeth pob eglwys, a'r berthynas a'r undeb agosaf rhwng yr eglwysi hyn â'u gilydd. Mewn rhai siroedd, lle nad oes bugeiliaeth, mae'r eglwysi mor annibynol fel nad ymostyngant i unrhyw benderfyniad o eiddo'r Cyfarfod Misol, os na bydd yn gydnaws â'u teimlad. Mewn siroedd eraill, y mae'r eglwys unigol yn cael ei cholli yn y lliaws, ac felly collir y teimlad o gyfrifoldeb personol yr eglwysi, a chollir dylanwad cymhelliad cryf iawn i weithgarwch. Yn y sir hon y mae'r eglwysi, heb bron eithriad, yn cario allan benderfyniadau y Cyfarfod Misol a'r Gymdeithasfa, er eu bod yn gyfrifol eu hunain am eu dyledion, ac am bob peth angenrheidiol i gario yr achos ymlaen yn eu plith. Os gofynir i ni pa fodd y dygwyd bugeiliaeth i'w stâd bresenol, a pha gynllun oedd genym, fy ateb ydyw, nad oedd genym yr un o'r eiddom ein hunain. Y gwirionedd ydoedd, er, feallai, ei fod yn ychydig o ddarostyngiad i ni ei gyfaddef, nad oedd genym nemawr o ddynion original—o ddynion gwreiddiol—yn ein plith ugain mlynedd yn ol. Oblegid hyn, bu raid i ni fabwysiadu cynllun y digwyddodd i ni daro wrtho mewn hen Lyfr a ysgrifenwyd er's tua 1800 o flynyddoedd yn ol. Yr wyf wedi clywed fod rhai digon gwreiddiol mewn rhai siroedd i ddyfeisio cynllun newydd, ond rhaid i mi gyfaddef mai lladrata ein cynllun a wnaethom ni. Ac er fod y plan yn hen, nid ydoedd yn rhy hen i weithio; ac y mae yn debyg mai boddloni ar hwn a wnawn tra y pery i weithio mor rhagorol. Nodaf un neu ddwy o'i hegwyddorion.
"Yn gyntaf,—Nad ydoedd y fugeiliaeth yn cael ei sefydlu er mwyn un dyn, nac er mwyn un dosbarth o ddynion. Ni sefydlwyd mo honi er mwyn hen bregethwyr, nac er mwyn pregethwyr ienainc, ond yn unig er mwyn ymgeleddu yr eglwysi. Ein cred ni ydyw, fod y pregethwyr wedi eu gwneuthur er mwyn yr eglwysi, ac nid yr eglwysi er mwyn y pregethwyr, a chariwyd hona allan yn llythyrenol.
"Yr ail egwyddor ydoedd, Fod hawl gan bob eglwys i ddewis ei bugail ei hunan. Un o ragorfreintiau mwyaf gwerthfawr eglwys ydyw hon, a dylai wylio yn ddyfal rhag i neb ei hysbeilio o honi. Ac nid heb synu y byddaf yn darllen llythyrau ambell ddiacon yn y papyrau newyddion, sydd newydd gael ei ddewis ei hun felly i'w swydd, ond a fynai ysbeilio yr eglwys o'r hawl i ddewis ei bugail, gan haeru ei bod yn rhy ddibrofiad a digrefydd i gael y fath ymddiried. Gobeithio yr wyf mai nid yn ei etholiad ef ei hun i swydd y cafodd ef y prawf o hyn. Ein cred ni ydyw, nad oes a fyno y Cyfarfod Misol ddim â hyn, ond yn unig arolygu ei symudiad, i edrych fod pob peth yn cael ei ddwyn ymlaen yn deg. Felly y mae y Cyfarfod Misol hwn wedi ymddwyn, heb ymyryd dim â rhyddid yr eglwysi i wrthod bugeiliaeth o gwbl, os mynent, neu i ddewis y neb a ewyllysiant i'r gwaith. Y mae ein bugeiliaid presenol ni yn brawf o'r hyn yr wyf yn ei ddweyd. Dewiswyd wyth o honynt o'r Cyfarfod Misol hwn, pump o'r parth arall o'r sir, dau o Sir Drefaldwyn, dau o Sir Gaernarfon, ac un o Sir Fflint.
"Peth arall a effeithiodd er llwyddiant bugeiliaeth yn ein plith ydoedd, na sefydlwyd yma yr un Divorce Court. Sefydlwyd y cyfryw lys yn Ffrainc tua diwedd y ganrif ddiweddaf, i wrando ar bob achwyniad mympwyol a allai fod gan y gŵr yn erbyn ei wraig, &c.; a'r canlyniad oedd, fod cymaint o ysgariadau mewn blwyddyn ag ydoedd o briodasau. Ond nid oedd y llys hwnw ddim wedi ei agor eto yn Sir Feirionydd, onidê y mae yn debyg y buasai wedi cael ychydig o waith. Yr wyf yn gwybod fod y bugeiliaid yn gwneyd aml gamgymeriad; onid ydyw pawb yn eu gwneyd? Pan ddaw bugail gyntaf i'r eglwys, fe ddisgwylir iddo wneuthur gwyrthiau; ond y mae y cariad cyntaf yn oeri ychydig pan y deuir i deimlo nad ydyw y bugail ond dyn ar y goreu; a phe buasai genym Lys Ysgariaeth yn y cyfwng yna, y mae yn debyg y buasai ambell briodas yn cael ei datod. Ond ni phery y teimlad yna ond am amser byr. Cyfyd cariad o burach natur, ac ar seiliau gwell, rhwng yr eglwys a'r bugail, yr hwn a ffurfia undeb a bery hyd angau. Peth arall sydd a fyno â'n heddwch ydyw, nad oes dim hawkers yn cael eu cadw yma i gario chwedleuon am fugeiliaid. Y maent yn dyfod atom o leoedd eraill weithiau, ond yn dianc yn fuan, onidê cymerid hwynt i fyny yma fel terfysgwyr.
"Gwn fod llawer o gablu ar fugeiliaeth, ac yn wir ar fugeiliaid; dywedir ei bod hi yn fethiant, &c.; ond nid ydyw felly yma. A pha beth bynag a ddywedir am fugeiliaeth, y mae y ffeithiau a nodwyd yn parhau. Y mae Sir Feirionydd yr hyn ydyw hi heddyw, naill ai oherwydd bugeiliaeth, neu er gwaethaf bugeiliaeth: os o'i herwydd hi, yna rhaid ei bod hi yn beth da iawn; os er ei gweithaf hi, rhaid nad ydyw hi ddim yn beth drwg iawn, onidê nis gallasai cymaint o lwyddiant fod mewn sir sydd mor llawn o honi. Cymerwch yr olwg a fynoch ar y pwnc, daw bugeiliaeth allan yn fuddugoliaethus. Os wyf wedi amlygu gormod o frwdfrydedd wrth roddi yr achos ger eich bron, maddeuwch i mi. Y mae fy sel drosto yn codi oddiar fy nghariad at Fethodistiaeth. Nid canmol fy hun a'm brodyr oedd fy amcan. Mi ddymunwn ddweyd, a diau mai hyny ydyw eu teimlad hwythau, Nid i ni, O Arglwydd, ond i'th enw dy hun dod ogoniant.' Ond fy amcan ydoedd i'r siroedd eraill, oddiwrth yr hyn a fu yn y sir hon, weled nad oes achos iddynt ofni bugeiliaeth. A dymunwn ddweyd, hefyd, na ddaw neb i'w deall hi yn dda ond trwy edrych arni yn gweithio. Fe siaradwyd, ac fe ddadleuwyd rhyw gymaint yn ei chylch hi yma, ond fe ddechreuwyd ei hymarfer hi yn hir cyn penderfynu y pynciau mewn dadl, a hyny a ddygodd ei barn hi allan i fuddugoliaeth. Bu cryn ddadleu ynghylch gallu ager i yru llongau tua dechreu y ganrif. Ysgrifenwyd llawer i brofi fod y peth yn anmhosibl; " ond tra yr oedd ysgrifenydd medrus yn parotoi llyfr yn erbyn hyn, aeth engineer i geisio gwneyd y peiriant; a phan oedd y llyfr yn cael ei gyhoeddi i brofi anmhosibilrwydd y peth, yr oedd agerlong fechan yn paddlo ar y Clyde, er gwaethaf logic y llyfr. Ysgrifened y neb a fyno yn erbyn bugeiliaeth, y mae hi yn paddlo yn ei blaen yn Meirionydd, tra y mae y bobl ddysgedig yn ysgrifenu i brofi nad oes modd iddi weithio. Os mynech ei deall, rhoddwch brawf arni; a phrawf, cofiwch, ar y gwir beth, ac nid ar rywbeth a gamenwir yn fugeiliaeth."
Traddodwyd yr anerchiad ar ddechreu gweithrediadau y Gymdeithasfa, y peth cyntaf ar ol derbyn y cenadwriaethau o'r siroedd, a gadawodd argraff ddofn ar feddwl pawb a'i gwrandawai, a phenderfynwyd yn Nghyfeisteddfod y Blaenor- iaid dranoeth, yr hyn a gymeradwywyd drachefn gan yr holl frawdoliaeth, fod iddo gael ei argraffu gyda chylch-lythyrau y Gymdeithasfa. Yn yr adroddiad am y cyfarfod hwn dywedir, "Derbyniwyd araeth Mr. Morgan gyda brwdfrydedd. anghyffredin, a thraddodwyd hi gyda nerth mawr iawn."
Ymhen tair blynedd a haner ar ol traddodiad yr anerchiad uchod, yr oedd y Parch. Griffith Williams, Talsarnau, yn rhoddi hanes yr achos yn y sir, yn Nghymdeithasfa Penrhyndeudraeth, yr hon a gynhaliwyd Tachwedd 4, 5, 6, 1873. Cyfeiria rhan o'i adroddiad yntau at yr un mater. "Nid ydwyf am ddweyd llawer ynghylch y fugeiliaeth," meddai, "gan mai dyna ydoedd. baich yr anerchiad a draddodwyd dair blynedd yn ol. Ond gallaf ddweyd fod y fugeiliaeth o'r pryd hwnw hyd yn awr yn parhau i fyned ymlaen. Fe deimlir gan fwyafrif eglwysi ein sir fod hyn yn un o'r pethau anhebgorol i lwyddiant a pharhad yr achos yn ein plith. Edrychir ar y sir, a gelwir hi gan rai yn wlad y bugeiliaid. Ac fe ellid meddwl fod rhyw briodoldeb yn yr enw, gan mai i'r gorlan hon y maent yn edrych pan y maent mewn angen am fugeiliaid. Fe fydd rhywrai yn siarad am lwyddiant y fugeiliaeth yn ein sir fel pe bai yma rywbeth mwy ffafriol nag sydd mewn unrhyw sir arall. Pa beth ydyw y rhywbeth hwnw, nid oes neb yn dweyd. Ond fe ddywed pawb fod yma rywbeth. Rhaid ynte, mai rhywbeth yn ei hawyrgylch ydyw, neu yn ei mynyddoedd, neu yn ei chymoedd culion. Nid dim yn yr eglwysi ydyw. Y mae genym ni yn y sir hon yr un anhawsderau i fyned drostynt ag sydd yn awr i'w cael mewn siroedd eraill. Ond os dymunir cael mewn un gair ddirgelwch llwyddiant y sefydliad hwn, dyna fe, y diweddar Barch. E. Morgan. Cafodd hyn ei gydnabod ar lan ei fedd. Dioddefodd Mr. Morgan lawer, ac fe gawsai ddioddef mwy o'r haner onibai ei fod yn bregethwr mor dda. Ni fuasai llawer blaenor byth yn gofyn ei gyhoeddiad pe buasai yn gwybod pa fodd i fyw gyda'r gynulleidfa heb wneyd. Y mae yn wir fod y diweddar Barch. Robert Williams, Aberdyfi, a'r Parch. Richard Humphreys wedi rhoddi llawer o gynorthwy iddo, ond efe oedd raid fyned i'r dwfr. Efe fyddai yn llabyddio y gwrthddadleuon, a byddent hwythau yn dal ei ddillad."
Pethau a fu ydyw y pethau a ddywedwyd, ac fe gyfaddefa pawb fod y pethau y sydd yn dra gwahanol. Mae yr hyn oedd unwaith yn deimlad ychydig nifer, erbyn hyn wedi dyfod yn deimlad gwlad, a'r eglwysi o fach i fawr wedi eu hargyhoeddi mai y ffordd i ddisgwyl llwyddiant yn y pethau a berthyn i deyrnas nefoedd ydyw trwy fod dan arolygiaeth gweinidogion o'u galwad eu hunain, ac o osodiad rheolaidd, yn ol dysgeidiaeth y Testament Newydd. Cyfodai gynt wrthwynebiad cryf i'r fugeiliaeth eglwysig o bob cwr, ac fel y dengys y penderfyniadau yn y tudalenau blaenorol, gorchfygwyd llu ar ol llu o anhawsderau, er dyfod a phethau i'r sefyllfa y gwelir hwy y dydd heddyw. "Er cryfed y gwrthwynebiad i'r drefn hon," ebai Mr. Morgan yn ei ddydd, "y mae yn dyfod fel llanw'r môr." Ac megis y rhag-ddywedodd, felly y daeth. Cafodd ef fyw i weled y llanw wedi cyfodi yn lled uchel, ac y 506 mae wedi cyfodi yn llawer uwch, ar ol iddo ef gyraedd yr orphwysfa. Terfynwn y benod hon, trwy roddi dwy restr o'r gweinidogion, ynghyd a maes eu llafur, un yn 1870, y flwyddyn. y traddodwyd yr anerchiad hir-gofiadwy gan Mr. Morgan, a'r llall ar ddiwedd 1890.
| Enw | .... | Maes eu Llafur | .... | Blwyddyn sefydliad |
|---|---|---|---|---|
| Parch. Edward Morgan | Dyffryn | 1850 | ||
| " David Davies | Abermaw | 1864 | ||
| " David Evans M.A. | Dolgellau | 1864 | ||
| " Owen Jones, B.A. | Bethesda, Tabernacl | 1864 | ||
| " Owen Roberts | Seion, Llwyngwril, Bwlch | 1864 | ||
| " David Jones | Llanbedr, Gwynfryn | 1864 | ||
| " Robert Owen, M.A. | Pennal, Maethlon | 1865 | ||
| " John Davies | Bontddu, Llanelltyd | 1865 | ||
| " Samuel Owen | Tanygrisiau | 1865 | ||
| " Francis Jones | Aberdyfi | 1866 | ||
| " N. C. Jones | Penrhyn, Pant | 1866 | ||
| " J. Eiddon Jones | Silo, Rhiwspardyn | 1866 | ||
| " Evan Jones | Corris, Bethania, Aberllefeni, Esgairgeiliog | 1867 | ||
| " Owen Roberts | Abergeirw, Hermon | 1867 | ||
| " David Roberts | Rhiwbryfdir | 1868 | ||
| " Griffith Williams | Harlech | 1869 | ||
| " William Jones | Trawsfynydd, Cwmprysor, Eden | 1869 |
| Enw | .... | Maes eu Llafur | .... | Blwyddyn sefydliad |
|---|---|---|---|---|
| Parch. Samuel Owen | Tanygrisiau | 1865 | ||
| " David Roberts | Rhiwbryfdir | 1868 | ||
| " William Jones | Trawsfynydd, Cwmprysor | 1869 | ||
| " Hugh Roberts | Siloh, Rhiwspardyn, Carmel | 1870 | ||
| " Rd. Evans | Harlech, Llanfair | 1871 | ||
| " T.J. Wheldon, B.A. | Bethesda, Tabernacl | 1874 | ||
| " J.H. Symond | Towyn (Cymraeg) | 1876 | ||
| " David Jones | Garegddu | 1880 | ||
| " R. Rowlands | Llwyngwril, Bwlch, Saron | 1882 | ||
| " Elias Jones | Talsarnau | 1883 | ||
| " John Owen | Abergynolwyn | 1885 | ||
| " E. V. Humphreys | Bontddu, Llanelltyd | 1885 | ||
| " John Owen | Aberdyfi (Cym. a Saes.) | 1886 | ||
| " R.J. Williams | Aberllefeni | 1887 | ||
| " J. Gwynoro Davies | Abermaw (Cymraeg) | 1887 | ||
| " Evan Roberts | Dyffryn | 1888 | ||
| " D. Hoskins, M.A. | Bethania, Ystradgwyn | 1888 | ||
| " E.J. Evans | Nazareth, Pant | 1889 | ||
| " R. Roberts | Minffordd, Gorphwysfa. | 1889 | ||
| " D. O'Brien Owen | Siloam, Croesor | 1889 | ||
| " John Roberts | Corris, Esgairgeiliog | 1889 | ||
| " R. Williams, B.A. | Dolgellau (Saesneg) | 1889 | ||
| " J J. Evans | Llanfachreth, Hermon, Abergeirw | 1889 | ||
| " D. D. Williams | Ffestiniog (Peniel) | 1890 | ||
| " John Williams, B.A. | Dolgellau (Salem) | 1890[1] | ||
| " Hugh Ellis | Maentwrog Uchaf ac Isaf a Llenyrch | 1890[1] | ||
| " J Willson Roberts | Llanbedr Gwynfryn | 1890[1] | ||
| " J Daniell Evans | Towyn (Saesneg) | 1890[1] |
Nodiad,—Barnwyd yn fwy priodol i ddefnyddio y gair gweinidog y rhan fynychaf yn y benod hon, yn hytrach na'r gair bugail, oddieithr yn anerchiadau Mr. Morgan a Mr. G. Williams.
Nodiadau[golygu]