Hanes Niwbwrch/Rhagarweiniad

Hanes Niwbwrch

gan Owen Williamson

RHAGARWEINIAD

YN yr hen amser gynt rhennid siroedd Cymru yn gantrefi a chymydau. Deg tref a deugain oedd i bob cwmwd, a chyfansoddai dau gwmwd un cantref. Nid ydym i gymeryd tref yr hen Gymru fel enw cyfystyr a thref yn yr oes hon. Mae'n debyg nad oedd tref gynt ond etifeddiaeth. Yn y Beibl y mae etifeddiaeth yn myned o dan yr enw treftadaeth. Cynhwysai tref yn ol yr hen gyfrif bum gafael neu 256 erw. Felly gellir casglu nad oedd tref Gymreig yn ddim amgen na threftadaeth neu etifeddiaeth fechan yn perthyn i un teulu. O'r gair tref yn yr ystyr yma y daw cartref yn ei ystyr cyffredin. Y mae llawer o'r hen drefi neu'r etifeddiaethau Cymreig wedi gadael eu henwau ar ffermydd a thyddynod er gwaethaf yr holl gyfnewidiadau sydd wedi cymeryd lle trwy y goresgyniad Seisnig, y prynu a'r gwerthu, a lledaeniad yr iaith Saesneg. Er engraifft, gellir nodi Tre Aseth, neu Joseth, Tre Ferwydd, Treanna, Tre Ifan, Tre'r Dryw, Tre'r Beirdd, &c. Gellid ychwanegu ugeiniau o enwau cyffelyb ar gael yn Sir Fon yn unig. Ac fel yr oedd tref yn gysylltiol ag enw etifeddiaeth neu ddaliadaeth, felly hefyd yr oedd Bod yn flaenddawd i enw yr anedddy, megis Bodiorwerth, Bodridau, Bodlew, Bodowen, Bodorgan, a llawer o blâsau a ffermdai eraill yn y Sir.

Rhennid Sir Fon i dair cantref, sef Aberffraw, Cemaes, a Rhos Fair, sef Niwbwrch. Cynhwysai cantref Aberffraw y ddau gwmwd, Llifon a Malltraeth. Yng Nghantref Cemaes yr oedd cymydau Twr Celyn a Thal y Bolion. A chantref Rhos Fair a wneid i fyny o Gwmwd Menai, a Chwmwd Dindaethwy. Er nad ydyw y cantrefi a'r cymydau yn cael eu cyfrif yn yr oes hon fel dosbarthiadau i bwrpas llywodraeth wladol fel ag yr oeddynt yn yr oesoedd gynt, er hynny y mae y chwe' ddeoniaeth eglwysig yn Sir Fon yn dwyn enwau y chwe' chwmwd, ond, os nad ydwyf yn camgymeryd, nid ydyw terfynnau pob deoniaeth yn cyfateb yn hollol i ffiniau'r hen gymydau.

Fel y mae gwahanol lysoedd cyfreithiol yn awr, megis llys bach y dosbarth, neu Lys yr Ynadon, Llys Chwarterol, a Brawdlys, felly hefyd yr oedd gan yr hen Gymry Lys Cwmwd, Lys Cantref, a Llys Tywysog. Yn Aberffraw y cynhelid Llys Tywysog Gwynedd. Cynhelid yn Rhos Fair lys cantref a Llys Cwmwd Menai, lle y trinid achosion y Cwmwd a Chantref Rhos Fair, sef yr holl ddosbarth rhwng y Fenai a'r Falltraeth, neu Afon Cefni, o Abermenai i Benmon, ynghyd a rhannau bychain anghysylltiol o Gwmwd Menai, megis Rhoscolyn, Sybylltir, a lleoedd eraill. Ceir crybwylliad ychwanegol am "Lys" Rhos Fair ymhellach ymlaen.

Nodiadau