Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai/Ansawdd Llenyddiaeth Cyn Sefydliad y Cyfundebau Ymneillduol
| ← Cynwysiad | Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai gan William Parry (Llechidon) |
Ansawdd Llenyddiaeth wedi sefydliad y cyfundebau ymneillduol |
HANES
LLENYDDIAETH AC ENWOGION LLANLLECHID A LLANDEGAI.
—————————————
Dosbarth Cyntaf
HANES LLENYDDIAETH Y DDAU BLWYF.
—————————————
PENNOD I. ANSAWDD LLENYDDIAETH CYN SEFYDLIAD Y CYFUNDEBAU YMNEILLDUOL
ADDYSG a llenyddiaeth ydyw pwnc mawr yr oes hon. y Mae yn ddiameu fod y sylw cyffredinol a delir iddynt yn un o arwyddion mwyaf gobeithiol yr amserau. Nid ydyw gwelliant sefyllfa gymdeithasol dynion i gymeryd lle heb ymdrechion o'u heiddo eu hunain. Nid ydyw Rhagluniaeth yn helpu neb ond y rhai a helpant eu hunain. Un o argoelion gobeithiol ein dyddiau ydyw ymdrechion gorchestol y bobl ieuainc i addysgu eu hunain . Mae genym fwy o ffydd yn hyn nag yn holl gymdeithasau addysgawl yr oes. Gall cymdeithasau, a gall y llywodraeth, ddarparu moddion addysg mewn helaethrwydd; ond os na werthfawrogir hwy gan y bobl eu hunain, ni fydd y llafur ond ofer.
Mae llawer o son am ryw ddyddiau da, ryw ddyddiau dysgedig a fu, a bod y dyddiau o'r blaen yn llawer gwell na'r dyddiau hyn. Gellir meddwl ar rai, fod pob daioni, pob dysg, a phob rhinwedd wedi ei gladdu o'r golwg, neu o'r hyn lleiaf y cleddir hwynt gyda hwy. Ein hamcan yn y fan hon fydd edrych a ydyw y drych feddwl neu y dybiaeth uchod yn wirionedd, ai nad yw. Gan fod ein testyn wedi ei gyfyngu i Blwyfydd Llanllechid a Llandegai, nyni a edrychwn am funud beth oedd ansawdd llenyddiaeth ac addysg yn y plwyfydd hyn cyn sefydliad y cyfundebau ymneillduol ynddynt. Mae yn ymddangos fod yr Ymneillduwyr wedi sefydlu eu hunain, neu ddechreu pregethu, yn y plwyfydd hyn er's yn agos i gan mlynedd. Yr ydym yn cael mai gyda'r Bedyddwyr y pregethwyd gyntaf yma, a hynny yn Cilfodan. Gyda golwg ar lenyddiaeth y ddau blwyf cyn hyn, yr ydym yn ei gael yn ychydig. Mae yn ddiameu mai y dywediad mwyaf priodol amdanynt fyddai, mai "un o leoedd tywyll y ddaear" oeddent: nid oeddent ond caddug o dywyllwch, ac hollol anfoesol. Yr oedd yr hen gampau yn eu grym ar y pryd, ac nid oedd na pherson na chlochydd (mae yn ddrwg genym orfod dyweyd) yn ceisio eu gwanhau. Yr oedd y ffeiriau a'r marchnadoedd, y gwylmabsantau a'r priodasau, ac yn fynych y claddedigaethau, yn frawychus oherwydd y meddwdod a'r ymladdfeydd gwaedlyd a fyddent yn dygwydd ynddynt. Gallem sylwi hefyd fel yr oedd y nosweithiau i chwareu, ymladd ceiliogod, curo bandi, & , mewn bri mawr yn y dyddiau hyny .
Gallem chwanegu, fod y campau llygredig a'r arferion pechadurus hyn mewn bri mawr am amser maith wedi i'r Ymneillduwyr ddechreu pregethu yn y ddau blwyf. Yr ydym yn cael na fu neb yn y plwyfydd hyn yn fwy diwyd ac yn fwy ymdrechgar i gael y campau a'r chwareuyddiaethau llygredig hyn i lawr, na'r diweddar William Jones, o Abercaseg; Richard Jones, ei frawd; T. W. Hughes, o Dai’nycoed; O. Pritchard, Braichtalog; G. Humphrey, Lonisaf, &c., &c. Buont mor ymroddgar a diwyd, fel y cawsant hwy i lawr bron yn hollol. Mae yn amheus a wnaeth un dyn gymaint at foesoli ei gymydogaeth a'r hen gristion llafurus o Abercaseg.
Er yr holl dywyllwch oedd yn gordoi ein plwyfydd y pryd hwnw, eto yr oedd yma lawer yn dwyn mawr sel tros hen grefydd eu tadau. Yr oeddent yn ofalus am fedyddio eu plant yn yr Eglwys, eu conffyrmio wedi hyny, a byddai bron bawb yn myned am eu cymun ar y suliau a'r gwyliau penodedig. Ond wedi'r cwbl, yr oeddent yn byw y bywyd mwyaf llygredig ac annuwiol; ac os caent ŵr eglwysig i weinyddu cymun iddynt ar eu claf wely, dyna bob peth yn iawn. Dyma, ar y cyfan,oedd agwedd gymdeithasol a llenyddol trigolion Llanllechid a Llandegai cyn sefydliad Ymneillduaeth yn eu plith .
Yn yr hen oesau, trwy Gymru yn gyffredinol, gystal ag yn y ddau blwyf uchod, yr unig lenorion, gydag ychydig eithriadau, oeddent y Beirdd, neu yn hytrach y Prydyddion, a'r Offeiriaid. Er fod llenyddiaeth yn isel yn Llanllechid a Llandegai yn y canrifoedd diweddaf, eto yr ydym yn cael na fuont er's canrifoedd heb beth llenyddiaeth ynddynt. Nis gallwn lai na barnu mai arwydd o lenyddiaeth, ac o feddyliau diwylliedig, ydyw yr hen dai ardderchog sydd yn ein plwyfydd, yn enwedig felly Llanllechid, sef Tyntwr, Coetmor, Tanybwlch, Corbri, Talybont—uchaf, Corchwillan, Plas Hofa, Cae Mawr, &c. Mae yn ddiameu fod gwaith y Parch . E. Evans ( Ieuan Brydydd Hir) yn cyflwyno ei weithiau i ofal teulu Coetmor yn brawf cryf fod llenorion da yn byw y pryd hwnw yn Coetmor. Yr ydym yn cael hefyd fod yn Llanllechid amryw Offeiriaid dysgedig wedi codi, megys y Parch. Roger Williams, Periglor y plwyf, yr hwn a fagwyd yn Corchwillan. Bu farw yn y flwyddyn 1693. Hefyd, Syr Rhys Parry, yr hwn a gladdwyd 1708; a Syr John Ellis, yr hwn a anwyd yn Dolhelyg, ger Talybont. Bu y ddau yn Guradiaid yn Llanllechid tua dau gan mlynedd yn ol. Ymddengy's oddiwrth yr hanes a gawn am Syr Rhys Parry ei fod yn ddyn yn meddu ar gryn radd o wybodaeth a doniau, pan nad ydoedd ond gweithiwr cyffredin. Dywedir i'r Parch. Gruffydd Williams, Esgob Ossory, pan ar ffo o'r Iwerddon, ei glywed yn cadw Gwylnos yn Plas Hofa, Llanllechid, ac iddo gael ei foddhau ynddo i'r fath raddau, fel yr ordeiniodd ef yn Gurad yn Llanllechid. Mae yn ymddangos iddo fod yn dra llwyddianus gyda'r achos crefyddol yn y plwyf tra y bu ef yn gwasanaethu ynddo. Syr John Ellis, o Ddolhelyg, hefyd, oedd lenor enwog iawn. Y pryd hwn yr oeddys yn arfer galw pob offeiriad wrth y teitl o "Syr," a hyny yn lle y "Parch." y dyddiau hyn. Yn sir Feirionydd, mae yr hen bobl yn arfer galw yr offeiriaid hyd heddyw wrth y teitl o "Yr" (talfyriad o'r gair Syr); megys, "Yr Jones," "Yr Williams," "Yr Ellis," &c. Ychydig gyda chan mlynedd yn ol, yr oedd gŵr o'r enw William Abraham yn byw yn Cil-reflys. Yr oedd yn fardd lled dda, yn ysgolhaig gwych, yn arddwr rhagorol, ac yn llysieuwr craffus. Efe a ffurfiodd ardd fawr Brynderwen. Gallem enwi gŵr o'r enw Owen Morris, o Dyddyn-du, Llan llechid, hefyd. Yr oedd yntau yn byw tua chwech ugain mlynedd yn ol. Dywedir ei fod yn llenor da, yn hynafiaethydd campus, ac yn arddwr o'r dosbarth cyntaf. Cawn ei fod yn cydoesi â Lewis Morris (Llewelyn Ddu o Fôn), ac yn gyfaill mawr iddo. Gallem chwanegu, fod Owen Morris yn Sais da, ac yn Lladinwr rhagorol. Ganwyd iddo ddau fab yn Tyddyn-du. Dygodd hwy i fyny yn ysgolheigion rhagorol—Richard yn arddwr campus. Bu gyda'r Duke of Craffton am tua 60 mlynedd. Casglodd tua £35,000. Bu farw yn y flwyddyn 1864, yn 82 oed. Dygwyd Owen i fyny yn Ddoctor, yr hwn a fu yn y fyddin yn India'r Dwyrain, yn gwas anaethu fel Doctor am tua 46 mlynedd; a bu farw yn y flwyddyn 1858, yn 73 mlwydd oed.
Er mai ychydig o lenyddiaeth oedd yn bodoli yn mysg y dosbarth cyffredin cyn dechreuad y ganrif bresenol, eto ni fu y ddau blwyf er's oesau heb ychydig o lenyddiaeth yn bodoli ynddynt. Mae yn ymddangos fod trigolion Llandegai gryn lawer ar ol trigolion Llanllechid yn yr oesau diweddaf o ran eu llenyddiaeth. Ychydig iawn sydd genym o hanes am lenorion yn mhlwyf Llandegai cyn y ganrif bresenol. Mae yn wir fod amryw o deulu y Penrhyn yn wir ddysgedig Dywed Gruffydd Williams (Gutyn Peris) am y diweddar Richard Pennant, Arglwydd Penrhyn, fel y canlyn: "Yr oedd gan Arglwydd Penrhyn wybodaeth helaeth iawn mewn Hynafiaeth, Seryddiaeth, Difynyddiaeth, Anianyddiaeth, Meddyginiaeth, Amaethyddiaeth, a Morwriaeth." Dywedir fod gwr o'r enw John Rogers yn byw yn Pant-y-ffrwdlas, ger Bethesda, yr hwn oedd fardd tra enwog yn amser Cromwel, ac iddo ganu ar y pryd yn erbyn teulu y Penrhyn, a Wig Aber, am iddynt fradychu Syr John Owen, o'r Glynenau, i ddwylaw y Cromweliaid, yn mrwydr y Dalar Hir, ger Aber. A dyma un o'r penillion a ganodd ar y pryd:
" Melldith Duw a fyddo'n dylyn
Teulu'r Wig a theulu'r Penrhyn,
Am iddynt hwy, yn nhraeth y Lafan,
Wir fradychu Syr John Owan."
Tua chan mlynedd yn ol, yr oedd hen fardd doniol arall yn byw yn Gwaen-y-gwiail o'r enw Abraham Williams. Adnabyddid ef y pryd hwnw wrth yr enw, "Abraham y Cwmglas, Llanberis." Brodor o Lanberis ydoedd Abraham. Yn y flwyddyn 1793, ymfudodd i'r America. Dywed Gutyn Peris amdano fel hyn,
"Abraham dinam, fardd doniol—galwyd
Mab Gwilym rinweddol."
Dyma dad barddonol Gutyn Peris, oblegid dywed,
"Och ! briddaw f'athraw i feithrin—y gerdd,
A'i gwir drefn gysefin;
Dyallwr iaith, a dull rhin,
Mawrddysg Llywarch a Myrddin."
Yr ydym yn cael fod Abraham Williams (Bardd Eryri) yn ŵr tra dysgedig, ac yn gyfarwydd iawn mewn Rheolau Barddoniaeth. Siarada Gutyn Peris yn uchel iawn amdano hefyd mewn Marwnad iddo.