Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai/Ansawdd Llenyddiaeth wedi sefydliad y cyfundebau ymneillduol

← Ansawdd Llenyddiaeth Cyn Sefydliad y Cyfundebau Ymneillduol

Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai

gan William Parry (Llechidon)

PENNOD II

ANSAWDD LLENYDDIAETH WEDI SEFYDLIAD Y CYFUNDEBAU YMNEILLDUOL

MAE yn debyg y gallem gyda phriodoldeb mawr ddyweyd, mai llenyddiaeth yr Ysgol Sabbothol ydyn llenyddiaeth Llanllechid a Llandegai. Mae yn ddiameu y gallem ddyweyd mai dedwydd y dydd, a gwynfydedig yr awr, y sefydlwyd yr Ysgol Sabbothol. Hi ydyw prif athrofa'r bobl. Addysgwyd ac addysgir ynddi feibion lawer i wir ddefnyddioldeb yn y byd hwn, ac i ogoniant a dedwyddwch yn y byd a ddaw. Mae yn ffaith y bydd enwau Robert Raikes, a Thomas Charles, o'r Bala, yn berarogi i oesoedd dyfodol, ac yn ymffrost gwlad, a gogoniant cenedl, tra y pery dyddiau amser.

Er ein bod fel hyn yn tadogi llenyddiaeth Llanllechid a Llandegai i addysg yr Ysgol Sabbothol ar y cyfan, eto mae yn rhaid i ni gydnabod fod yma foddion priodol at ddiwyllio y trigolion cyn sefydliad yr Ysgol Sabbothol yn un o'r ddau blwyf. Yr ydym yn cyfeirio at yr ysgolion dyddiol. Mae yn ymddangos fod ysgol ddyddiol yn Eglwys Llanllechid er's tua 90 mlynedd. Y gŵr a fu yn cynnal yr ysgol gyntaf yn y lle hwn ydoedd Richard Jones, Llanllechid. Yr oedd R. Jones yn fardd da. Mae llawer o'i waith ar gael y dyddiau hyn. Yr oedd hefyd yn Sais da, ac yn ysgrifennydd gwych. Bu ei ysgol yn foddion arbenig i gynyrchu amryw o ysgolheigion rhagorol yn y plwyf. Bu farw yn y flwyddyn 1831, yn 66 mlwydd oed. Ar ôl y gŵr hwn, bu Owen Jones, Machine, (gynt o'r Winllan, Llanllechid,) cadw ysgol yn yr un lle; eithr ni fu ef ond am ychydig amser-tua thair blynedd. Ganwyd Owen Jones yn y Winllan, Llanllechid, yn y flwyddyn 1777, a bu farw yn y flwyddyn 1844, yn 67 mlwydd oed. Dylynwyd Owen Jones gan ŵr o'r enw David Wilson, Nid oedd ef yn enedigol o Lanllechid, eto bu colled fawr ar ei ôl. Yr oedd yn Gymreigydd rhagorol, yn ddaearegwr campus, yn seryddwr da, ac yn deall morwriaeth cyn belled bron a'r pennaf y dyddiau hynny; ac ar y cyfrif hwnnw cafodd le yn y Custom-house, yn Portynlleyn. Bu y gŵr hwn yn wir lafurus a ffyddlawn yn addysgu plant y plwyf; ac nid yn unig hynny, ond yn sefydliad yr Ysgol Sabbothol yn y plwyf. Mae yn ymddangos mai yn y flwyddyn 1792 y sefydlwyd yr Ysgol Sabbothol gyntaf yn mhlwyf Llanllechid a Llandegai; ac fe ddywedir mai mewn capel bychan yn Caegwigin y bu hynny. Yr un a ddylynodd D. Wilson oedd Morris Griffith, brodor o Beddgelert. Yr oedd yntau yn ysgolhaig da, ac yn fardd gweddol. Bu yn cadw ysgol yn Eglwys Llanllechid am tua 30 o flynyddau. Bu farw yn y flwyddyn 1843, yn 82 mlwydd oed.

Mae yn ' ffaith i'r ysgol nos fod yn foddion i goethi a diwyllio llawer ar ieuenctyd y ddau blwyf—Llanllechid mewn modd enwedig. Mae yn ddiameu, er hyny, fod y wedd sydd i'w chanfod ar lenyddiaeth y ddau blwyf hyn i'w briodoli i Ymneillduaeth, ac i sefydliad yr Ysgol Sabbothol ynddynt.

Tua'r flwyddyn 1820, sefydlodd Griffith Williams (Gutyn Peris) ysgol nos i addysgu Gramadeg yn nghapel y Carneddi, ac mae yn debyg mai dyma'r ysgogiad cyntaf at addysgu y gangen hon o lenyddiaeth yn y plwyf, hynny ydyw, fel sefydliad i addysgu yr iaith. Mae ôl yr ysgol honno i'w ganfod yn y plwyf hyd heddyw. Yn y flwyddyn 1821, daeth Robert Williams, Cae Aseth, Llanbedr, ger Conwy, i'r plwyf, yn ŵr ieuanc rhinweddol a defnyddiol iawn. Gan ei fod yn wir fedr us yn y gelfyddyd o Gerddoriaeth, dechreuodd ar y gwaith o addysgu y bobl ieuainc yn y gelfyddyd ardderchog honno. Sefydlodd Gymdeithas Ganu yn nghapel y Carneddi, i addysgu y gelfyddyd, ac hefyd i addysgu tonau, ac anthemau cysegredig; a thrwy ei fawr lafur, ei ddiwydrwydd, a'i ffyddlondeb, efe a fagodd yn y ddau blwyf lawer o ddynion a fu o les a bendith anhraethol i achos crefydd yn y gymydogaeth. Dichon y byddai yn ddyddorol gan lawer glywed enwau rhai o'i brif ddysgyblion ar y pryd; gallem enwi Robert Moses, Parc; John Parry, Carneddi; Richard, a John Parry, Llidiart y gwenyn; Griffith Rowlands (Asaph Bethesda); John Davies, Ffynon Bach; John Davies, Tyn twr; John Williams, Ysw. (Gorfoniawg o Arfon), Talybont; Hugh Jones, Llandegai; David Morris, Cilfodan; John Evans, Bontuchaf; &c. Gallem ddyweyd i amryw o'r gwŷr hyn gyrraedd cryn enwogrwydd fel cerddorion, a llenorion cyffredinol. Yn ysbaid y saith mlynedd y bu ef byw yn yr ardal, fe gynyddodd y canu yn anghyffredin. Diffygiol iawn oedd y canu yn y ddau blwyf cyn dyfodiad R. Williams i breswylio iddynt. Mae yn debyg na wnaeth neb yn Llanllechid a Llandegai yn yr oes hon gymaint at goethi, egwyddori, a diwyllio meddyliau y trigolion, a hyny mewn Cerddoriaeth, Duwinyddiaeth, a Gramadeg, ag a wnaeth R. Will iams, Cae Aseth. Yr ydym yn llwyr gredu y cydnabydda pawb hyn yn rhwydd. Byddai yn cynnal cyfarfodydd yn wythnosol—y naill i addysgu Cerddoriaeth, y llall i egwyddori mewn Duwinyddiaeth, a'r trydydd i addysgu Gramadeg. Cawn fod ugeiniau wedi enwogi eu hunain yn y gwyddorau uchod, yn unig trwy ei hy fforddiant a'i addysgiant ef. Ond i ni fyned yn mlaen, fe gafodd y gŵr da a gwir ddefnyddiol hwn ei gymeryd i ffordd yr holl ddaear yn y flwyddyn 1828, yn 37 mlwydd oed, a hynny trwy gael dyrnod marwol yn ei ben gan faen oddiwrth ergyd, yn Chwarel Cae-braich-y-Cafn. Cafodd yr achos yn y Carneddi golled fawr ar ei ôl yn ei holl rannau, gystal ag yn y canu.

Yn y flwyddyn 1834, sefydlwyd "Cymdeithas Cymreigyddion Bethesda" Dyma'r Gymdeithas gyntaf a sefydlwyd erioed yn y ddau blwyf hyn tuag at addysgu a meithrin llenyddiaeth. Yr ydym yn deall ei bod yn cael ei dwyn yn mlaen, gan mwyaf, o dan arolygiaeth ac arweiniad Gutyn Peris a Gwilym Peris. O'r Gymdeithas hon y tarddodd y gwŷr rhagorol hynny, Huw Tegai, Ogwen, Josephus Eryri, Callestr, Walter Griffith, Parch. Richard Jones (America yn bresennol), Gwilym Bethesda, yn nghyda llawer ereill y gallem eu henwi. Par haodd y Gymdeithas hon mewn cryn fri a llwyddiant am amryw flynyddau. O'r Gymdeithas hon y tarddodd "Eisteddfod Parc-y-moch," pryd y bu Huw Tegai yn fuddugol ar y Bryddest ar "Udgorn Duw." Y Beirniaid yn yr Eisteddfod hon oeddent Clwydfardd a Gwilym Caledfryn. Cynaliwyd yr Eisteddfod hon yn y flwydd yn 1837. Dyma'r adeg yr oedd y ddau blwyf hyn yn d'od i weld gwerth llenyddiaeth yn ei goleuni priodol. Yr ydym yn tueddu i feddwl fod mwy o ysbryd llenyddiaeth a diwylliad meddwl wedi disgyn ar drigolion cymydogaeth Tre'rgarth, tua deg ar ugain a deugain mlynedd yn ôl, nag un rhan o'r ddau blwyf Y gwirionedd ydyw, fod mwy a choethach dynion wedi codi o gymydogaeth Tre’rgarth, ar y cyfan, nag o un ran arall o'r ddau blwyf. Mae hynny i'w briodoli yn ddiameu i'r ymdrech diflino a fu yn mysg y trigolion am lawer o flynyddoedd. Yr ydym yn ofni fod y gymydog aeth wedi llaesu dwylaw i raddau pell iawn ers amryw flynyddau bellach yn hyn o beth. Dylem grybwyll hefyd am yr " Eisteddfodau Cerddorol a fu mewn bri mawr yn Bethesda yn y blynyddau 1851, 1852, 1853, &c., pryd yr enillwyd amryw o'r gwobrau gan frodor ion genedigol o Lanllechid a Llandegai, megys Alawydd, Eos Llechid, &c.

Gallem ddyweyd yn mhellach, fod sefydliadau er meithrin llenyddiaeth o dan yr enw "Cymdeithasau Llenyddol," neu "Gymdeithasau Cystadleuol," wedi eu sefydlu bron yn mhob capel yn y ddau blwyf, a hynny ers llawer o flynyddoedd. Mae yn ddiameu fod y sefydliadau hyn wedi bod yn foddion mwy arbennig i ddiwyllio meddwl a choethi chwaeth y trigolion, na dim a ymddangosodd yn y plwyfi hyn, oddieithr yr Ysgol Sabbothol yn unig. Nid oes un amheuaeth nad ydyw y sefydliadau hyn yn foddion rhagorol er cynhyrchu a meithrin llenyddiaeth yn y wlad.

Ddeng mlynedd ar ugain yn ôl, nid oedd y fath fan teision i'w cael i ieuenctyd ein gwlad. Wedi sefydliad y Cymdeithasau hyn, gallem ddyweyd iddynt fod yn offerynnau uniongyrchol i dynnu cannoedd lawer o'r ieuenctyd i geisio addysg, a chwilio am wybodaeth. Trwy yr holl amrywiol gyfryngau sydd yn y wlad, ac yn neillduol felly plwyfydd Llanllechid a Llandegai, nid oes ynwyf y petrusder lleiaf i ddyweyd fod y ddau blwyf hyn yn rhagori, ac yn tra rhagori, o ran eu gwybodaeth, eu dysg, a diwylliant meddyliol, ar un gymydogaeth o ddosbarth gweithiol yn y Deyrnas Gyfunol.

Mae yn amheus iawn gennym a oes cymaint o ddarllen ar lyfrau da, buddiol, ac adeiladol, mewn unrhyw gymydogaeth weithfaol, ag sydd yn y plwyfydd hyn. Pe meddyliem am funud am y nifer lluosog o gyfnodolion chwarterol, misol, wythnosol, a dyddiol, sydd yn d'od i'r ddau blwyf hyn, rhydd hynny ar unwaith brawf diymwad fod llenyddiaeth yn uchel ynddynt. Cawn enwi y rhai y mae gennym y sicrwydd mwyaf eu bod yn d’od i Bethesda y flwyddyn hon, 1866.

Y rhai Cymreig ydynt:—Rhai Chwarterol—"Y Traethodydd" a'r "Beirniad." Rhai Misol—"Y Drysorfa," "Trysorfa y Plant," "Dysgedydd," "Cronicl," "Yr Ardd," "Yr Eurgrawn," "Y Winllan," "Y Greal," "Gwyliedydd," "Haul," "Eglwysydd," "Cyfaill Eglwysig," &c. Rhai Wythnosol—"Baner ac Amserau Cymru," "Yr Herald Cymraeg," "Cronicl Cymru," a'r "Byd Cymreig."

Y rhai Seisnig ydynt:-Y rhai Misol-"Corn-hill Magazine," "Sunday School Times," "Good Words," " London Journal," "Children's Friend," &c. Y rhai Wythnosol-"Carnarvon and Denbigh Herald," "North Wales Chronicle," "Liverpool Mercury, "News of the World," "Lloyd's Weekly," "Reynold's," " Illustrated London News," "Weekly Times," "Public Opinion," "Saturday Review, " "Penny Illustrated Paper, "British Workman," a "Cassell's Illustrated Paper." Rhai Dyddiol-"Times," "Daily News," "Standard," "Morning Star," a "Liverpool Mercury."

Yr ydym yn cael nad oes dim llai na THAIR MIL o'r gwahanol gyhoeddiadau uchod yn d'od yn fisol i Lan llechid a Llandegai. Mae hyn yn siarad cryn lawer ar beth yw sefyllfa llenyddiaeth yn y ddau blwyf y dyddiau hyn. Gallem chwanegu mai nid y cyhoeddiadau uchod yn unig sydd yn cael eu derbyn ynddynt; na, gallem rifo degau o lyfrau gwerthfawr ereill, megys Esboniadau, Geiriaduron, y Gwyddoniadur, &c.

Gyda golwg ar sefyllfa ac ansawdd y canu—beth oedd a beth ydyw—gallem ddyweyd ei fod yn amrywio. Drigain mlynedd yn ôl, nid oedd yn y ddau blwyf nemawr i ddim canu. Yr oedd rhyw ychydig yn yr Eglwysi. Yn yr hen amser, pan y byddai Gwylmab santau a nosweithiau llawen yn cael eu cynnal, byddai yn y lleoedd hynny dipyn o ganu gyda'r delyn, &c.

Dichon na fyddai yn rhyfyg ynom dadogi y canu cysegredig ac eglwysig yn y ddau blwyf i'r diweddar Robert Williams, Cae-Aseth, ar yr hwn y gwnaethom ychydig sylwadau o'r blaen.

Mae yn hysbys mai Capel y Carneddi oedd y cyntaf yn y ddau blwyf, oddieithr Capel bach yr Achub, a Chapel bychan yn Caegwigin; ac i'r Carneddi y daeth Robert Williams gyntaf, ac yno y dechreuodd ar egwyddori y bobl ieuainc—rhai o bob cwr o'r ddau blwyf. Efe yn ddiau oedd tad Cerddoriaeth a Chanu Cynulleidfaol y ddau blwyf. Mae yn debyg mai ychydig ydyw nifer y lleoedd ag y mae canu wedi bod mor flodeuog a llewyrchus ynddynt ag y mae wedi bod yn nghapel y Carneddi. Nid oes ynom yr arswyd lleiaf i ddyweyd, fod canu Carneddi wedi bod, tua deng mlynedd ar ugain a deugain mlynedd yn ôl, yn rhagori ar un gynulleidfa yn y wlad hon. Dyma fel y dywed y diweddar Barch. John Elias yn nghapel Bethel, Môn, yn y flwyddyn 1837, wrth wneyd ychydig sylwadau ar ganu mawl: " Bobl, os dymunech chwi gael cynllun, cael patrwm o ganu da, canu â'r ysbryd ac â'r deall, ewch i gapel y Carneddi. Nid wyf yn dysgwyl clywed gwell canu tu yma i'r nefoedd nag a glywais yn nghapel y Carneddi, yn sir Gaernarfon." Gyda golwg ar y canu yn nghapel y Carneddi y blynyddoedd diweddaf hyn, mae yn rhaid ni i ddyweyd, nad ydym yn ei ystyried yn deilwng o'i gymharu i'r hyn ydoedd ychydig flynyddoedd yn ôl. Yn bresennol, nid oes un anthem i'w chlywed o ddechreu y flwyddyn i'w diwedd; ac yn wir, mae hynny yn taraw yn bur chwithig arnom. O'n rhan ni, yr ydym yn hollol anghymeradwyo y gyfundrefn bresennol o ganu yn ein cynulleidfaoedd.

Gyda golwg ar ganu Bethesda (A.), gallem ddyweyd yn hyf, ei fod wedi bod yn tra rhagori fel canu cor awl" ar un gynulleidfa yn y ddau blwyf; ac fe allai y gallem enwi y canu perthynol i Eglwys Llanllechid yn agosaf ato. Mae yn ffaith nad ydyw canu Bethesda i'w gymharu â'r hyn a fu; ond mae canu Eglwys Llanllechid yn dal ei dir yn dda.

Am y canu yn Jerusalem, gallem ddyweyd fel am y Carneddi, ei fod wedi colli tir lawer iawn. Mae y canu cynulleidfaol yn dda, ond nid oes yno ganu corawl. Gyda golwg ar y canu yn holl addoldai y plwyfydd hyn, gallem ddyweyd ei fod yn bur dda ar y cyfan.

Gair eto ar Ysgolion Sabbothol y ddau blwyf. Megys y sylwasom o'r blaen, llenyddiaeth yr Ysgol Sabbothol yw llenyddiaeth Llanllechid a Llandegai. Iddi hi yn ddiau y mae i ni briodoli wedd sydd i'w chael ar y trigolion yn y dyddiau hyn. Oni buasai am yr Ysgol Sul, ni fuasai ein gwlad ond megys mannau tywyll y ddaear. Yn awr yr ydym yn cael fod rhifedi yr Ysgolion Sabbothol yn y ddau blwyf tua chwe mil. Mae yn ddiameu nad heb lafur mawr y cafwyd yr Ysgol Sabbothol i'r wedd ragorol ag sydd i'w chanfod arni yn y plwyfydd hyn, gystal a'r wlad yn gyffredinol. Er bod gwedd ragorol ar yr Ysgolion Sabbothol y dyddiau hyn, eto yr ydym yn cael mai ychydig, ac ychydig iawn, ydyw y cynnydd sydd arni yn ein gwlad er's blynyddau. Pe meddyliem am funud am yr Ysgolion Sabbothol perthynol i'r Trefnyddion Calfinaidd yn y ddau blwyf, caem weled yn amlwg mai ychydig yw y cynnydd sydd wedi bod arni. Yn y flwyddyn 1840, yr oedd rhifedi yr Ysgolion yn 1620, ac yn y flwyddyn hon nid ydynt ond 2065. Felly gwelir nad yw y cynydd ond 445 yn ystod y chwe blynedd ar ugain diweddaf. Yr ydym yn ofni mai y llesghâd gyda'r llafur a'r ffyddlondeb ydyw yr unig achos o'r adfeiliad sydd i'w ganfod ar ein Hysgolion y blynyddoedd hyn.

Dichon nad annyddorol fyddai i ni grybwyll yn y fan hon ar rai o'r pethau hynny a fyddent yn effeithio yn dda er cynnydd yr Ysgol yn y blynyddoedd cyntaf. Un peth oedd cysylltu achos yr ysgol â'r pulpud a'r pregethwyr. Peth arall oedd cadw ysbryd llafur yn fyw mewn darllen, dysgu allan, &c., a gwobrwyo yn dda am hynny. Peth arall oedd cadw gwaith yr ysgol yn ei phethau pwysicaf yn nwylaw yr un rhai. Mae yn sicr nad oes dim da yn tarddu o'u newid yn rhy aml.

Wedi gwneyd ychydig sylwadau fel hyn ar "hanes Llenyddiaeth," ni a symudwn yn mlaen at yr ail fater yn ein testyn.