Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai/Enwogion Llanllechid a Llandegai, ond heb fod yn enedigol ynddynt
| ← Ysgolfeistriaid genedigol yn y ddau Blwyf | Hanes llenyddiaeth ac enwogion Llanllechid a Llandegai gan William Parry (Llechidon) |
Tanysgrifwyr |
Dosbarth y Trydydd
ENWOGION LLANLLECHID A LLANDEGAI, OND HEB FOD
YN ENEDIGOL YNDDYNT
WRTH y dosbarth hwn yr ydym yn golygu, y personau hyny a anwyd allan o'r plwyfydd uchod, ond a ddaethant iddynt pan yn ieuanc, ac a gyraeddasant ynddynt safle uchel mewn enwogrwydd. Daeth amryw ohonynt yma pan yn blant, a buont byw ynddynt ar hyd eu hoes. Ond i fyned yn mlaen yn rheolaidd, ni a drefnwn y dosbarth hwn yn yr un wedd ag y trefnwyd Dosbarth yr Ail.
PENNOD I. GWEINIDOGION YR EFENGYL
CAWN fod yn y plwyfydd hyn luaws mawr o Offeiriaid, yn Barsoniaid a Chiwradiaid, wedi bod yn gweinidogaethu—rhai ohonynt yn hynod mewn drygioni a llygredigaeth; a'r lleill yn rhai nodedig o dda, ac wedi bod yn foddion i wneyd llawer o les a daioni yn y plwyfi lle yr oeddent yn gweinidogaethu. Ar ryw gyfrif, nid ydym yn ystyried y cyfryw rai yn d'od i fewn yn briodol i'n testyn. Heblaw hyny, gellir cael cryn lawer o'u hanes yn " Hynafiaethau Llandegai a Llanllechid," gan Hugh Derfel Hughes. Yn bresenol awn yn mlaen i wneyd ychydig sylwadau ar ychydig ohonynt.
Cawn enwi yn gyntaf yr
ARCHESGOB JOHN WILLIAMS, D.D.
Yr ydym yn gwneyd sylw ar y gŵr hwn yn benaf, ar y cyfrif ei fod o deulu Cochwillan, yn mhlwyf Llanllechid, ac hefyd am y cawn iddo fod yn byw am ychydig o amser yn niwedd ei oes yn Tyntwr. Gelwir ei dŷ gan lawer hyd heddyw yn "Dy John York," a hyny mae yn ddiameu am mai Archesgob York oedd ef. Mab ydoedd J. Williams i Edmund Williams, Ysw., o Gonwy; ac yr oedd E. Williamsyn fab i W. Williams, o'r Cochwillan. Mam J. Williams oedd Mary, merch Owen Wynne o Eglwysbach. Cawn i J. Williams gael ei eni yn y flwyddyn 1582. Pan yn fachgen, bu yn yr ysgol ddyddiol yn Rhuthin. Symudodd oddiyno i Gaergrawnt (Cambridge). Yr oedd hyn pan oedd tua. 16eg oed. Cawn iddo enill y radd o M.A. yn fuan, ac wedi hyny y radd o D.D. Dyrchafwyd ef yn Ddeon Sarum; drachefn yn Ddeon Westminster. Gosodwyd ef yn y lle olaf hwn tua'r flwyddyn 1620. Wedi hyn gwnaed ef yn " Geidwad Sel Fawr y deyrnas," yn y flwyddyn 1621. Wedi hyny gwnaed ef yn Esgob Lincoln, yr hyn a fu yn y flwyddyn 1621, a chadwai y swydd o " Arglwydd Geidwad " ar yr un pryd. Ar ol hyn gwnaed ef yn Archesgob York. Nis gallwn gael allan hyd sicrwydd pa flwyddyn y bu hyn, ond cymer odd le yn nheyrnasiad Charles y cyntaf. Bu farw yn Gloddaeth y 25ain o Mawrth, 1650, yn 68 mlwydd oed. Claddwyd ef o dan allor eglwys Llandegai.
Gyda golwg ar dalentau neillduol yr Archesgob hwn, dichon y byddai yn lled anhawdd dyweyd mewn beth yn fwyaf neillduol yr oedd yn rhagori. Ystyrid ef yn rhagorol mewn Duwinyddiaeth. Yr oedd yn ieithydd gwych dros ben. Dywedir ei fod yn nodedig o hyawdl hefyd. Fel seneddwr neu wladyddwr yr oedd ef yn fwyaf hysbys, a hyny o lawer; ac fe allai y gellir dyweyd ar ryw gyfrif mai dyma oedd y neillduolrwydd penaf ynddo. Mae yn wir fod llawer o ragoriaethau yn angenrheidiol i wneyd dyn yn neillduol fel seneddwr neu wladyddwr.
Cawn ar Wyddfa goffadwriaethol iddo yn eglwys Llandegai, yn mhlith pethau ereill, yr hyn a ganlyn: "Yr oedd yn dra dysgedig yn yr holl wybodaethau: yn drysorfa naw iaith: mêr duwinyddiaeth pur a dilwgr: oracl o gallineb gwleidyddol: yn symbalo hyawdledd: ei gof yn afaelgar tu hwnt i ddynion ereill: adeiladydd gweithiau mawrion, hyd at draul o ugain mil o bunau: siampl hynod o haelfrydedd, a thosturi at y tlodion." Cyfodwyd yr Wyddfa hon iddo gan ei nai, &c. a'i etifedd Syr Gruffydd Williams, Bar. o'r Penrhyn, ar yr hon y cerfiwyd bedd -argraff Lladin iddo, o gyfan soddiad yr esgob Hacket.
ESGOB GRIFFITH WILLIAMS, D.D., PLAS HOFA.
Nid oedd yr Esgob G. Williams, mwy na'i gyfaill, Archesgob J. Williams, yn rhai genedigol o Llanllechid na Llandegai; eto, dywedir iddo hanu o deulu y Penrhyn a'r Cochwillan; ond gan fod G. Williams wedi bod yn trigianu yn mhlwyf Llanllechid am tua 12 mlynedd, ac amgylchiadau neillduol yn dal cysylltiad â'i hanes yma, dichon na byddai ychydig linellau arno ddim yn annerbyniol. Ganwyd G. Williams yn Nhrefeillan, yn mhlwyf Llanrug, ger Caernarfon, yn y flwyddyn 1587. Derbyniodd ei addysg foreuol mewn ysgol yn Nghaernarfon. Yn y flwyddyn 1603, derbyniwyd ef i Goleg Crist yn Rhydychain. Gadawodd y Coleg hwn, ac aeth at ei gyfaill J. Williams i Gaergrawnt. Yn fuan ar ol hyn, cafodd y radd o M.A., a derbyniodd y fywoliaeth o Gaplan i Philip, Iarll Trefaldwyn, a hyny yn y flwyddyn 1614. Oddiyno dyrchafwyd ef yn Beriglor St. Bennet, Sherlock. Oddiyno aeth i St. Pedr, Llundain, yn ddarlithiwr, a bu am bum mlynedd drachefn yn ddarlithiwr yn Eglwys St. Paul, Llundain. O'r lle hwn cafodd Bersonoliaeth Llanllechid gan Arch esgob Caergaint, lle y bu yn derbyn cymeradwyaeth mawr fel pregethwr tra galluog, a christion cywir. Gan ei fod yn wir ddysgedig mewn duwinyddiaeth, a hanesyddiaeth ysgrythyrol, &c., cafodd ei ddyrchafu yn gapelwr i Charles y cyntaf. Yn yr adeg hon, sef yn 1628, derbyniodd y gradd o D.D.; ac yn fuan ar ol hyn gwnaed ef yn Ddeon Bangor, ac Archddiacon Môn. Yn y flwyddyn 1641, gwnaed ef yn Esgob Ossory yn Iwerddon. Yn fuan wedi ei benodiad i'r esgobaeth hon, torodd gwrthryfel mawr allan yn yr Iwerddon; a chan ei fod yntau yn pleidio y brenin ar y pryd, bu gorfod iddo ffoi am ei fywyd i Loegr.
Bu am dymor megys ar ffo hyd Loegr, yn Northampton, Rhydychain, &c. Efe a ddyoddefodd lawer oddiwrth y senedd ar gyfrif ei ffyddlondeb i'r brenin: ac yn fuan efe a ym neillduodd i Gymru, lle y bu yn byw yn Plas Hofa, dybygid, am oddeutu deuddeng mlynedd, ar lai nag ugain punt yn y flwyddyn, gan fyw o ran ymborth, dillad, a gwaith, fel tyddynwr cyffredin. Ond, efe a orfucheddodd ei holl gyfyngderau, ac a adferwyd i'w holl fuddianau eglwysig, a bu farw yn ei esgobaeth yn yr Iwerddon, Mawrth 29, 1672, yn 84 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn ei Eglwys Gadeiriol yn Nghilceni, Iwerddon ar adgyweiriad yr hon y treuliasai efe lawer o'i arian. Efe a adeiladodd wyth o elusendai i weddwon, tlodion, gan eu gwaddoli i ddeugain punt yn y flwyddyn. Gadawodd hefyd y Plas Hofa i dlodion plwyf Llanllechid dros byth, ac mae yr ardreth, sef yr arian, i'w rhanu bob dydd Gwyl Domas, gan berson y plwyf.
Yr oedd yr esgob G. Williams yn awdwr tra galluog hefyd. Cyfansoddodd lawer o lyfrau tra dysgedig a galluog, ac yn eu plith cyhoeddwyd un llyfr mawr, ar ddull corff o Dduwinyddiaeth, o'r enw, " YR IAWN FFORDD I'R GREFFYDD OREU." Cynwysa tua phedair ar ugain o bregethau a thraethodau ar wahanol destynau. Llyfr arall o'i waith a gynwys draethawd lled faith, yn yr hwn y mae yn ymosod yn llym ar y Puritaniaid. Mae'r llyfr yn gyflwynedig "I'r gwir anrhydeddus, y gwir rinweddol, a'r mwyaf gwir grefyddol Philip, Arglwydd Herbert o Sherland, Iarll Trefaldwyn, Marchog o Anrhydeddus Urdd y Gardys, a'r Arglwyddes Susan, ei wir anrhydeddus a hawddgaraf wraig." Yr oedd efe ar y pryd yn gapelwr i'r pendefig uchod. Ar wyneb-ddalen y llyfr, geilw ei hun " Gr. Williams, Athraw yn y Cefyddydau, a Pheriglor St. Bennett, Llundain.
Cyfansoddodd lyfr arall mewn ffurf o lythyrau, cyflwynedig i'r Gwir Anrhydeddus a'r Gwir Barch. Dad yn Nuw, John, Arglwydd Esgob Lincoln, Arglwydd Ceidwad y Sel Fawr," & c. Yn hwn y sylwa fel yr oedd yr esgob John Williams wedi bod y fath gefn iddo, ac fel yr oedd wedi derbyn cynifer o ffafrau, &c., oddiar ei law ef. Ar wyneb-ddalen y llyfr hwn galwai ei hun yn " Gr. Williams, Gwyryf mewn Dwyfyddiaeth, a Pheriglor Llanllechid." Ysgrifenodd luaws o lyfrau ereill, ond yn rhy faith eu henwi yma.
PARCH. DANIEL JONES, GARNEDDI
Mab ydoedd i Mr. John a Gwen Jones, o'r Maes Mawr, yn mhlwyf Bangor. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1780. Cafodd y fraint o'i ddwyn i fyny yn grefyddol o'i febyd. Yr oedd ei rieni yn rhai hynod gyda chrefydd Mae yn ymddangos iddo gael aflonyddu ei feddwl gyda mater ei enaid, wrth wrando ar y diweddar Barch. John Elias pan yn pregethu yn Aberpwll, oddiar y geiriau hyny, "Ei lleoedd lleidiog a'i chorsydd ni iachéir; i halen y rhoddir hwynt." Pan yn fachgen lled ieuanc, rhwymwyd ef yn egwyddorwas (apprentice) o Saer Troliau, gyda dyn o'r enw Robert Thomas, Gate house. Dechreuodd bregethu pan ydoedd yn dysgu ei gelfyddyd yn y Gatehouse, a hyny yn y flwyddyn 1800, pan ydoedd tuag ugain mlwydd oed. Ordeiniwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth yn y flwyddyn 1823, a pharhaodd yn ddiwyd i weini yn y cylch hwnw am y cyfnod maith o 29 o flynyddoedd, pan y cafodd ei alw oddiwrth ei waith i fwynhau ei wobr. Mae yn debyg mai ychydig a deithiodd fwy nag ef trwy siroedd Cymru, a rhanau o Loegr hefyd.
Gyda golwg arno fel Pregethwr, mae yn rhaid i ni ddyweyd ei fod yn hollol ar ei ben ei hun; ac mae yn ddiameu ei fod yn y dosbarth mwyaf parchus a chymeradwy. Er nad oedd yn meddu ar ryw dalentau mawrion, eto yr oedd rhywbeth yn ei bregethau yn fwy fe allai na nemawr i un yn ei oes. Yn ei gofiant, dywed y Parch. D. Jones, Treborth, amdano fel Pregethwr: " Pregethai yn wastad yn fygythiol, gan dynu darluniad arswydus o drueni yr annuwiol, a hyny gyda bywiog rwydd, ac yn yr iaith agosaf at ddeall y cyffredin oi wrandawyr; ac yna cyn diweddu, dangosai ddiangfa i'r pechadur teimladwy, yr hyn a deimlid ar y pryd yn fywyd o farwolaeth, ac fel cyfnewidiad disymwth o ganol stormydd ofnadwy y gauaf, i ganol gwresogrwydd yr haf. Dyma ei ddull cyffredin o bregethu trwy ystod ei weinidogaeth."
Dywed y diweddar Barch. M. Hughes, Felinheli, yn ei gofiant ef, "Credwn na adwaenem neb a fu mor llwyddianus ag ef gyda'r weinidogaeth yn meddu mor ychydig o dalentau naturiol, dysg, a gwybodaeth. Byddai mor ofer i neb geisio bod yn Daniel Jones ar ei ol ef, a cheisio bod yn John Elias." Dywedodd y diweddar John Elias amdano unwaith, "Pan y gollyngai Daniel Jones ei saethau allan, byddent yn bur debyg o ladd ar eu cyfer bob amser." Gan fod cofiant iddo wedi ym ddangos, nid oes angen i ni fanylu nemawr arno yma, Bu farw yn y flwyddyn 1852.
PARCH. WILLIAM OWEN, PENYGROES
Ganwyd W. Owen yn mhlwyf Trefdraeth, Môn, yn y flwyddyn 1816. Daeth yn lled ieuanc i weithio i chwarel Cae braich y cafn, ac felly gwnaeth ei gartref megys yn ardal Penygroes, lle hefyd yr oedd yn aelod eglwysig gwir gymeradwy. Trwy ei lafur a'i ddiwyd rwydd yn astudio llyfrau da, daeth yn feddianol ar wybodaeth dra helaeth, yn neillduol mewn duwinyddiaeth. Yn y flwyddyn 1846 codwyd ef i bregethu yr efengyl; ac yn Nghymdeithasfa Bangor, Medi 1859, ordeiniwyd ef i gyflawn waith y weinidogaeth.
Gallem ddyweyd cymaint a hyny am W. Owen, ei fod yn feddyliwr cryf, yn feirniad craffus, ac o chwaeth dda, yn berchen cof cryf, yn bregethwr gwir sylweddol, yn gristion gloew, ac yn un adeiladol iawn mewn cyfarfodydd eglwysig. Er nad oedd ei ddoniau yn rhyw ddysglaer iawn, eto yr oedd ei weinidogaeth yn hynod o dderbyniol gan y cynulleidfaoedd y byddai yn ymweled â hwynt. Yr oedd hefyd yn un o'r rhai mwyaf hy naws, serchog, a chyfeillgar, ac 'wedi enill gwir barch oddiwrth bawb a'i hadwaenai. Bu farw Ebrill 7fed, 1865, yn 49 mlwydd oed.
PENNOD II.
Y BEIRDD
PARCH. E. EVANS (Ieuan Brydydd Hir)
FEL Bardd, ac nid fel Gweinidog yr efengyl, y darfu i I. B. Hir enwogi ei hun yn mysg y Cymry. Rhestrir ef gan y Cymry yn gyffredinol yn un o ddysgedigion penaf ei oes, ac yn fardd awenyddol a grymus. Mae yn debyg mai fel. Hynafiaethydd a Bardd yr oedd enwogrwydd Ieuan Brydydd Hir yn gynwysedig. Dywed un Beirniad dysgedig ei fod "fel Bardd yn un o'r rhai penaf a welodd Cymru erioed. Nid ydym yn ameu nad oedd efe yn gyfartal i Goronwy Owen ei hun; ond pa un bynag am hyny, yr wyf yn gwybod fod G. Owen ei hun yn ei gyfrif yn brif fardd Cymru. Bum yn darllen anerchiad i berwyl felly yn ddiweddar o waith G. Owen ei hun."
"Ganwyd Ieuan yn Nghynhawdref, yn mhlwyf Lledrod, Swydd Aberteifi, yn y flwyddyn 1730. Gan fod ei hanes a'i weithiau yn lled adnabyddus i genedl y Cymry, ni raid i ni ei ail adrodd yma. Bu yn gwasanaethu fel Ciwrad yn Llanllechid am tua blwyddyn, sef o'r flwyddyn 1758 hyd 1759. Os oedd Ieuan yn fardd rhagorol, yr oedd yn un hollol annghrefyddol. Dywedir ar ol iddo fod unwaith yn cyd-yfed â hen fardd o'r enw Dafydd Sion Pirs, a hyny hyd ganiad y ceiliog foreu Sul, iddynt fyned gyda'u gilydd i'w gorweddle. Deffrôdd Dafydd, pan y clywodd gloch y Llan yn canu, a rhoddodd bwniad i Ieuan yn ei ystlys â'i benelin, gau ddywedyd wrtho,
"Clywch, dd---l y gloch ddydd
I'r hyn yr atebodd Ieuan,
"Dyn â maen a dyno'i menydd."
Bu farw yn Awst 1788, yn 58 mlwydd oed. Claddwyd ef yn mynwent Lledrod, yn swydd Aberteifi.
GRIFFITH WILLIAMS (Gutyn Peris)
Ganwyd Gutyn Peris Chwefror 2, 1769, yn y lle a elwir Hafod-oleu, yn mlaen plwyf Llanbeblig. Ei dad oedd W. Williams, ail fab Mr. Edward Williams, o'r Llwyncelyn, yn mhlwyf Llanberis. Mae yn ymddangos na chafodd ond un flwyddyn o addysg ddyddiol pan yn blentyn. Wedi iddo dyfu yn 17 neu 18 oed, ystyriai ei hun yn cael bychan o arian, a chlywodd eu bod yn cymeryd pobl i agor chwarel y Cae: daeth yno, a chafodd le i weithio am swllt yn y dydd. Cafodd le i letya gyda gŵr o'r enw Abraham Williams, amaethwr yn Gwaen-y-gwiail, yr hwn hefyd oedd yn fardd lled dda, yn deall y pedwar mesur ar ugain yn dra manwl. Y gŵr hwn a fu yr athraw cyntaf i Dafydd Ddu Eryri. Tra bu Gutyn Peris yn lletya gydag ef, dysgodd reolau barddoniaeth iddo yntau.
Yr ydym yn deall fod G. Peris wedi cyfansoddi llawer mewn rhyddiaith a barddoniaeth. Ni chyhoeddodd ond un llyfr, a hwnw yn llyfr barddonol o'r enw "Ffrwyth Awen;" ond gadawodd ar ei ol ddefnyddiau dau lyfr arall mewn ysgrifen yn barod i'w hargraffu. Ystyrir mai prif orchestion barddonol G. Peris ydynt, "Awdl Coffadwriaeth Goronwy Owen," am yr hon y derbyniodd dlws arian. Hefyd ei awdl ar "Flwyddyn y Jubili," am yr hon y derbyniodd gwpan arian. Hefyd ei "Goffadwriaeth i'r Frenines Charlotte." "Gwledd Belsassar." "Drylliad y Rothsay Castle." Barnwyd ef yn ail oreu ar y testyn o 19 o ymgeiswyr, am yr hon y derbyniodd £10, a thlws gwerth £5. Cyn terfynu hyn o sylwadau, ni a ddyfynwn farn Caledfryn ar Gutyn Peris. Dywed ef fel hyn:— " Yr oedd Gutyn Peris yn fardd enwog, ei feddyliau yn sylweddol ac yn wreiddiol. Yr oedd ei iaith yn dda, a'i gynghaneddion bob amser yn rheolaidd, ac yn fynych yn dlws ac yn gryfion. Nid oedd nemawr fardd o'i oes a ddylynai ei destyn yn well nag ef, yn ol ei olygiadau ef arno; ond nid oedd ei ddarfelydd yn gryf, na'i olygiadau yn eang." Bu farw Medi 18fed, 1838, yn 70 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn mynwent Llandegai, lle y cyfodwyd cof-golofn ddillynaidd ar ei orweddfa.
W. WILLIAMS (Gwilym Peris), CARNEDDI.
Ganwyd G. Peris yn Tyn-yr-Algarth, Llanberis, yn y flwyddyn 1719. Ychydig o fanteision addysg a gafodd erioed, ddim pellach na thrwy ei lafur a'i ddiwydrwydd ei hun. Daeth o Lanberis i blwyf Llandegai pan tuag 20 oed. Ystyrid G. Peris yn uchel yn mysg beirdd ei oes. Yr oedd ei iaith yn dda ac yn gref, ac fe'i hystyrid yn gynghaneddwr campus. Cyhoeddodd lyfr barddonol gwerth 1s. 6c. o'r enw "Awengerdd Peris," yr hwn sydd yn cynwys Awdlau, Cywyddau, Englynion, Cerddi, Carolau, &c. Daeth ail argraffiad ohono tua'r flwyddyn 1843. Dywed G. Caledfryn amdano fel hyn, "Gwilym Peris ydoedd fardd gwreiddiol o ran ei syniadau, ei iaith yn gref, ond yn lled fynych yn dywyll; a'i gynghanedd wedi ei hastudio yn fanwl." Claddwyd ef yn mynwent Llanllechid, yn y flwyddyn 1847, yn 78 mlwydd oed.
HUGH DERFEL HUGHES, PENDINAS
Ganwyd Mr. Hughes yn Clettwr Llandderfel, yn y flwyddyn 1816. Daeth i drigianu i Llanllechid yn y flwyddyn 1846. Ystyrir Derfel yn fardd da, a llawer o dlysni yn ei waith. Mae wedi cyfansoddi cryn lawer mewn barddoniaeth. Cyhoeddodd ddau lyfr barddonol o'r enw, "Blodau'r Gân," a'r "Gweithiwr Caniadgar." Ystyrir Derfel yn Hynafiaethydd rhagorol hefyd. Cyhoeddodd yn y flwyddyn 1866 gyfrol hardd gwerth 3s. 6c., ar " Hynafiaethau Llanllechid a Llandegai."
JOHN GAERWENYDD PRICHARD
Saif Gaerwenydd yn uchel yn rhestr y Beirdd. Mae efe yn fardd ariandlysog, ac yn Gadeirfardd. Ganwyd ef yn y Gaerwen, Môn, Ebrill 5ed, 1837. Pan yn 14eg oed, dechreuodd ar y gwaith o ddilledydd gyda'i dad yn y Gaerwen. Yn mhen ychydig flwyddi daeth at ei ewythr R. Humphreys i Bethesda, ac yno yr ymsefydlodd. Mae yn bresenol yn cynal masnach fel Tailor and Draper. Mae wedi cyfansoddi cryn lawer, ac ystyried ei oed; ac mae llawer o'i gyfansoddiadau wedi cael yr anrhydedd o fod yn fuddugol mewn Eisteddfodau a chyfarfodydd Llenyddol. PENILLION—"Y Cryd." Buddugol. "Y Beibl." Buddugol. ENGLYNION- Coffaydwriaeth am y diweddar Barch. Morris Jones, Jerusalem." Buddugol. Yn nghyda lluaws o englynion a phenillion ar wahanol destynau ereill. PRYDDESTAU—"Dedwyddych." Buddugol. "Crist yn y Deml gyda'r Doctoriaid. "Buddugol. "Ioan yn Ynys Patmos." "Y Phariseаd a'r Publican yn y Deml," Buddugol. "Marwnad i'r diweddar Mr. W. Thomas, Caellwyngredd." Cyd-fuddugol. Carchariad Garibaldi." Buddugol. "Bugeilgerdd," &c. CYWYDDAU- "Y diweddar Golyddan." "Y diweddar Mr. D. Prichard, Braichmelyn." "Yr Enaid." Buddugol. "Yr Oruwchystafell," Buddugol. "Cwymp Llywelyn." Buddugol. "Pont Menai," am yr hon y derbyniodd ariandlws. AWDLAU—"Adda." "Oen y Pasc." AwdlGadeiriol, yr hon a ymddangosodd yn y Traethodydd am Gorphenhaf 1866, ac am yr hon y dywed "Baner ac Amserau Cymru," yn ei hadolygiad ar y rhifyn hwnw. "Y peth nesaf yn y rhifyn ydyw "Awdl ar Oen y Pasc," gan Gaerwenydd, yr hon a enillodd i'w hawdwr yr anrhydedd o fod yn "Fardd Cadeiriol," yn Eisteddfod Cymreigyddion Bethesda, Ddydd Gwyl Dewi, 1866; ac yn wir, rhaid i ni gyfaddef, er nad ydym yn orhoff o'r gynghanedd, nac yn meddu syniadau uchel iawn am Awdlau Cadeiriol yn gyffredin, fod yr awdl hon yn meddu graddau helaeth o deilyngdod awenyddol. Mae yn ddernyn tlws, coethedig, a gwir farddonol; ac nid ydym yn tybied fod yr amser yn mhell pan y gwelir Gaerwenydd yn eistedd fel buddug wr yn Nghadair yr Eisteddfod Genedlaethol, ac yn cael ei restru yn mysg ' prif feirdd ' ein gwlad."
JOHN DAVIES, PENYBENGLOG
Gŵr genedigol o Drefriw oedd J. Davies. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1799. Derbyniodd ei addysg foreuol gyda Mr. Davies, yn Ysgol Râd Llanrwst; ac hefyd gan y Parch. W. Jones, Nantglyn, yn Nghapel Mawr Llan rwst. Pan tua 22ain oed, daeth i fyw i Blaen -y -nant, Llandegai; a thua'r flwyddyn 1830, symudodd i fyw i Benybenglog, lle y treuliodd weddill ei oes.. Bu farw yn 1866, yn 67 mlwydd oed
Cydnabyddir J. Davies yn llenor coeth. Yr oedd yn Gymreigydd da, yn fardd bywiog, yn ddaearegwr rhagorol, ac yn Hynafiaethydd manwl. Cyfansoddodd lawer mewn barddoniaeth. Fe ymddangosodd llawer o'i waith yn y Cyhoeddiadau Cymreig. Cyhoeddodd un llyfr barddonol o'r enw "Blaenffrwyth Awen." Ysgrifenodd lyfr o'r enw, "Taith o Bethesda i Gapel Curig," yr hwn sydd yn cynwys daeareg y lle, yn nghyda hanes a dysgrifiad o'r amrywiaeth rhedyn sydd i'w cael o Bethesda i Gapel Curig.
PENNOD III.
Y CERDDORION
GRIFFITH ROWLANDS (Asaph, Bethesda)
MAB ydyw " Asaph " i'rdiweddar gerddor a bardd Mr. Rowland Griffiths, Bethesda. Ganwyd "Asaph" yn Blaen y Cae, plwyf Llandwrog, yn y flwyddyn 1807. Daeth i fyw i Bethesda gyda'i dad pan tua 15 oed. Yr oedd yn llawn awydd at ganu pan yn fachgen tra ieuanc; ac yr ydym yn cael fod ei dad a'i daid yr un fath o'i flaen. Byddai ei dad a'i gyd-gymydogion yn ymgasglu at eu gilydd y nos i ymryson canu hen dônau Cymreig, a "phawb a'i benill yn ei gwrs, heb son am bwrs y cybydd." Yn mhen ychydig amser wedi d’od i fyw i Bethesda, aeth "Asaph" at yr anfarwol Robert Williams, Cae Aseth, i Hen Gapel yr Achub, am wers gerddorol; a dyma y wers gyntaf a gafodd erioed. Bu gyda R. Williams amryw weithiau ar ol hyn, fel y mae yn briodol ei alw yn dad cerddorol i Asaph. Cydnabyddir ef erbyn hyn yn deilwng i'w restru yn mysg prif gerddorion ein gwlad. Cawn ei fod wedi cyfan soddi cryn lawer. Cyfansoddodd o 15 i 20 o Anthemau, yn nghyda lluaws o donau, ac alawon, &c. Bu yn fuddugol ac yn ail yn Eisteddfodau Cerddorol Bethesda, 1851, 1852, a 1853. Enillodd у brif wobr yn Eisteddfod Aberdare, sef, pum gini, yn y flwyddyn 1859. Nid yn unig mae Asaph wedi bod yn ffyddlawn fel cerddor, ond mae wedi bod yn dra ffyddlawn fel arweinydd y canu yn Bethesda er's 38 o flynyddau. Yn y flwyddyn 1857, cafodd ei alw i fod yn ddiacon yn yr eglwys Annibynol yn Bethesda.
RICHARD ROBERTS, CARNEDDI
Ganwyd R. R. yn Tyddyn Ellen, Llanrug, yn y fl. 1808. Ychydig o hyfforddiant a gafodd erioed mewn cerddoriaeth; ond trwy ei lafur a'i ddyfalbarhad, daeth yn lled gyfarwydd yn elfenau y gelfyddyd. Cydnabyddir R. Roberts yn gerddor lled dda. Cyfan soddodd lawer o DÔnau, Alawon, &c. Daeth i Bethesda i fyw pan yn bur ieuanc, a sefydlodd ei hun yma. Bu yn arweinydd y canu yn y Carneddi am lawer o flyn yddoedd, ac mae yn ddiameu mai fel arweinydd canu y mae wedi enwogi ei hun yn benaf.
PENNOD IV
CYMERIADAU AMRYWIAETHOL
JOHN W. THOMAS (Arfonwyson)
ARFONWYSON oedd fab i William Thomas yr Allt, ger Pentir, plwyf Bangor. Ganwyd ef yn y flwyddyn 1805, a bu farw yn Mawrth 12fed, 1840, yn 35 mlwydd oed, a chladdwyd ef yn mynwent St. Alphage, yn Greenwich. Pan yn saith oed, cafodd fyned i'r ysgol at Mr. William Thomas, i Bentir. Bu yn yr ysgol hono am dair blynedd. Gan fod amgylchiadau ei dad yn lled isel ar y pryd, bu gorfod iddo gymeryd John o'r ysgol pan yn ddeg oed, er mwyn cael ychydig wasanaeth ganddo. Pan yn bedair -ar-ddeg oed, cafodd le i enill pum swllt yn yr wythnos o gyflog. Yn fuan cafodd ychydig o godiad yn ei gyflog. Byddai yn defnyddio ei holl oriau segur y pryd hwn i ymarfer â Rhifyddiaeth. Wrth fod yn ddiwyd fel hyn, dysgodd ddarllen, ac ysgrifenu, a rhifo, yn weddol dda, erbyn ei fod yn 17 mlwydd oed. Ar ol hyn aeth yn lyfr werthwr i un o'r enw Joseph Jones o Beaumaris. Er mai gwaith lled annymunol fuasai hyn gan ambell ddyn, yr oedd wrth fodd calon Arfonwyson, a hyny ynbenaf am fod y cyfleusdra yn fanteisiol iawn iddo gael llyfrau iddo ei hun. Mae yn ymddangos nad oedd ganddo nemawr o lyfrau cyn hyn. Tra y bu yn y lle hwn, ei brif bwnc o hyd fyddai Rhifyddiaeth. Pan yn 18 oed, aeth i'r ysgol i Gaergybi at Mr. Robert Roberts, awdwr y "DAEARYDDIAETH". Yn mhen tri mis dychwelodd yn ol o Gaergybi wedi dysgu cymaint ag a allai Mr. Roberts iddo, yna dechreuodd gadw ysgol yn Tre’rgarth, Llandegai. O hyny allan yr ydym yn ei ystyried yn deilwng o'i restru yn mhlith " Enwogion Llandegai." Pan yn y lle hwn, yn ei oriau hamddenol, dechreuodd ysgrifenu ei "ELFENAU RHIFYDDIAETH." Pan yn 21 mlwydd oed, efe a briododd, ac a aeth i fyw i Fangor. Symudodd yn fuan o Fangor i gadw ysgol yn Ffestiniog, o dan nawdd y Parch. James H. Cotton, diweddar Ddeon Bangor. Collodd ei le yn fuan yn y lle hwn, oherwydd iddo ysgrifenu rhywbeth yn erbyn rhyw Offeiriad. Dychwelodd yn ol i Fangor. Y pryd hwn cyhoeddodd y "Geiriadur," a'r "Athraw." Yn y cyfamser dechreuodd gadw ysgol yn Nglanyrafon, Bangor. Ni bu yn hir yn Mangor, ond symudodd i Lôn -isaf, Llandegai, lle yr oedd ei rieni yn byw er's blynyddau. O'r Lôn -isaf aeth i Lundain, lle y cafodd dderbyniad croesawgar gan y Cymreigyddion. Bu yn Llundain gryn amser cyn cael lle; ond cafodd le yn ysgrifenydd i foneddwr o'r enw Mr. Cobbett, yr aelod seneddol dros Oldham. Tua'r amser yma y cyfansoddodd y llyfr rhagorol hwnw, "TRYSORFA'R ATHRAWON." O'r lle hwn, cafodd le i fyned i'r Arsyllfa Freninol yn Greenwich, lle yr aeth rhagddo yn dra llwyddianus. Yn yr Arsyllfa hon ysgrifenodd amryw Almanaciau tra dyddorol. Pan yn y lle hwn hefyd y bu y dadleuon brwd rhyngddo a Dr. Morgan a D. R. Stephen. Wedi yr holl lafur hwn, bu farw yn ddyn ieuanc, dim ond 35 mlwydd oed.
Gyda golwg ar gymeriad llenyddol a galluoedd meddwl Arfonwyson, yr ydym yn teimlo ein hunain yn hollol analluog ac annghymhwys i draethu ein meddwl arnynt. Cydnabyddir gan bawb fod Arfonwyson yn un o brif lenorion cenedl y Cymru, yn enwedigol felly fel ieithyddwr a rhifyddwr. Rhestrir ef yn uchel fel bardd, ac yn neillduol fel beirniad. Mae yn debyg mai fel rhifyddwr yr enillodd ef ei enwogrwydd yn benaf; er y cydnabyddir ef yn fardd da, yn ieithydd rhagorol, ac yn seryddwr galluog. Nis gallwn derfynu hyn o sylwadau heb ddyfynu ychydig linellau o'i gofiant galluog gan Huw Tegai, yr hwn a ymddangosodd yn y "SEREN GOMER" am y flwyddyn 1849. Dywed Tegai amdano fel DYN PENDERFYNOL EI FEDDWL,—"Gwron ydoedd na throai yn ol er neb. I hyn yn benaf yr ydym i briodoli ei lwyddiant dihefelydd yn gallu casglu y fath gnydau oddiar faesydd toreithiog hanesyddiaeth. Od oes rhyw efrydydd ieuanc yn meddwl dylyn brisg traed Arfonwyson, mae yn rhaid iddo benderfynu cychwyn fel y cychwynodd ef, a phenderfynu myned yn mlaen ar ol cychwyn fel yr aeth ef. Ond pa fodd i ddechreu (gofyna rhywun) ffurfio y fath benderfyniad? Ateb, Fel hyn: -Mae yn rhaid bod yn dra hunan hyderus. Felly yn union yr oedd Arfonwyson. Credai ef nad oedd dyn wedi ei eni erioed rhagorach nag ef ei hun, ac o ganlyniad, nad oedd un dyn wedi dysgu dim nad allasai yntau ei ddysgu. Heb fod felly, nid aethai byth i'r man yr aeth; ac nid â neb byth ar ei ol ef, heb fod fel yntau. Un Arfonwyson a gafodd Cymru eto: ond gall gael cant drwy ei gymeryd ef yn gynllun i weithredu." Amdano fel GWLADGARWR dywed Tegai, "Yr oedd gwres ei wladgarwch yn nodwedd mor hynod yn ei gymeriad a nerth ei dalent. Gallem ddyfynu llawer iawn o'i lythyrau yn mhellach, i brofi fod Arfonwyson yn aelod byw yn Nghymdeithas y Cymreigyddion Un a "garai lwydd gwŷr ei wlad " mewn gwirionedd ydoedd. Ni allai gwychder Llundain, nac anrhydedd yr Arsyllfa, beri iddo ef annghofio ei hen gyfeillion llwydaidd Cymreig. Pan ddygwyddai iddo gael cyfle i anfon llythyrau at ei gyfeillion i Gymru yn ddigost, eisteddai i ysgrifenu o 20 i 50 yn y fan, a mawr oedd ei lawenydd pan y daeth y llythyrdoll Ceiniog, er na chafodd ond ychydig iawr o'i fudd. Dyma ychydig o lawer a allasem nodi o engreifftiau o wladgarwch a chyfeillgarwch Arfonwyson." Fel BARDD, dywed amdano ei "fod yn deall rheolau Barddoniaeth rydd a chaeth yn fanwl iawn; ond am Farddoniaeth ei hun, mae yn amheus genym a ddeallodd erioed beth ydoedd: o leiaf nid oedd yr un farn ar prif feirniaid barddonol. Fel cyfansoddwr barddoniaeth, gellir ystyried Arfon wyson yn gryno a synwyrol, ond yn mhell o fod yn wir farddonol." Fel IEITHYDD dywed amdano, " Gall esid meddwl, wrth ei weled a'i glywed yn trafod amryw o'r rhai a alwent eu hunain yn ysgolheigion, ei fod yn un o'r ieithyddion goreu yn y byd. Gwyddom am amryw amgylchiadau, heblaw yr helynt gyda Dr. Mor gan, yn profi hyny. Nis gwyddom pa fath Seisnigydd ydoedd. Clywsom rai beirniaid da yn dyweyd ei fod yn deall y Seisoneg yn dda, ac yn ei chyfansoddi yn dda, a'i pharabju yn ddrwg: ond fel Cymreigydd, nid oes arnom ddim arswyd wrth ei gyfrif yn ORAF o'i holl gydwladwyr, a chymeryd pob peth gyda'u gilydd. Deallai ef elfenau a chyfansoddiad yr iaith i'r manyldeb eithaf, ac ysgrifenai hi mor ddestlus, fel nas gellid ond yn anfynych wella dim yn ei frawddegau. Nid ydym yn
meddwl fod yr un ysgrifenydd Cymreig a ddeil gystadl euaeth âg ef yn hyn. Amdano fel GOLYGYDD CYHOEDDIAD dywed Tegai, "Dichon y dylasem wneyd rhyw sylw o Arfonwyson yn ei gymeriad Golygyddawl, pan yr oedd y "TYWYSOG " dan ei ofal. Ni chrybwyllwn yn awr ond yn unig fod ei olygiadau gwladol a chrefyddol, fel y gwelir yn y cyhoeddiad dan sylw, yn dra rhyddfrydig. Mae ei gyfansoddiadau ef ei hun oll yn deilwng ohono ei hun yn y misolyn hwn; ond gwall mwyaf y cyhoeddiad oedd, fod ynddo ormod, o waith ysgrifenwyr lled ddirym; a ffaith hynod ydyw ei fod ef wedi cyd-oddef cystal â gohebwyr mor llesg a'r rhai y cyfeiriwn atynt."
Dyma ni yn awr yn terfynu gyda hanes Arfonwyson, gyda dadgan ei fod mor gyflawn ac mor gywir ag y gallasem ni ei gael ef.
WALTER GRIFFITH (Gwallter Bach).
Mab ydoedd W. Griffith i'r diweddar Barch. David Griffith, Gweinidog parchus gyda'r Annibynwyr yn Ruabon (Bethesda gynt). Ganwyd ef yn Talysarn, Nant-nantlle, plwyf Llandwrog, yn y flwyddyn 1819. Derbyniodd ei addysg foreuol yn ysgol Tyntwr, gyda T. Williams, a gwnaeth ddefnydd da ohoni. Yr ydym yn deall i'w rieni symud o Talysarn i Bethesda, pan nad ydoedd Walter ond bachgen ieuanc. Wedi iddo gael addysg briodol, rhwymwyd ef yn egwyddorwas yn Bethesda. Wedi gorphen ei ymrwymiad, symudodd i fasnachdy yn Manchester. Wedi bod yn y lle hwn am ysbaid o amser, ymunodd â'r gymdeithas hono, "Anti-Corn-Law-League," fel darlithydd i'r Cymry ar ran y gymdeithas, ac nid oes un amheuaeth na bu o fawr les i'r symudiad. Gyda golwg ar gymeriad llenyddol W. Griffith, ystyrir ef yn llenor campus. Rhestrir ef yn uchel yn mysg y beirdd. Cyfansoddodd lawer o Hymnau, Cywyddau, Awdlau, Traethodau, &c. Cydnabyddir ef hefyd fel darlithiwr yn y dosbarth cyntaf. Ond mae yn debyg mai fel ystadegwr y daeth mwyaf o'i allu meddyliol ef i'r golwg yn ei oes fer. Bu farw o'r darfodedigaeth yn y flwyddyn 1846, yn 27ain mlwydd oed, gan adael priod i alaru ar ei ol. Claddwyd ef yn mynwent perthynol i gapel Bethlehem, ger Talybont, Llanllechid.
THOMAS WILLIAMS, TANYSGRAFELL.
Brawd oedd T, Williams i Gwilym Peris. Daeth i gymydogaeth Bethesda o Lanberis yn bur ieuanc. Ystyrid ef yn rhagori fel llenor ar ei gymydogion, yn neillduol felly fel rhifyddwr. Rhestrir ef a'i frawd Hugh Williams, Carneddi, yn mysg rhifyddwyr goreu ein gwlad. Ysgrifenodd y ddau lawer i'r hen Seren Gomer ar y gangen hon o lenyddiaeth. Clywsom fod colofn o'r Seren Gomer at eu gwasanaeth bob mis am amryw flynyddau. Bu T. W. farw yn y flwyddyn 1858, yn 81 mlwydd oed; a H. W. yn y flwyddyn 1849, yn 75 mlwydd oed. Dylem grybwyll gair am James Williams, mab H. Williams, yr hwn a ystyrid yn un o rifyddwyr penaf y ddau blwyf hyn. Amryw flynyddau yn ol ysgrifenodd lawer i'r Newyddiaduron o dan yr enw "Bachgen o Arfon." Cynwys ei erthyglau yn gyffredin fyddai adolygiadau ar y prif weithiau sydd genym yn yr iaith Gymraeg. Mae yn aros yn bresenol yn Australia.
Wel, yn awr, wedi hir ymdroi yn nghyfeillach cryn nifer o "Enwogion Llanllechid a Llandegai," mae yn rhaid i ni ddyrwyn yr hanesyn i fyny; eto, wrth roddi ein hysgrifell heibio, pell ydym o feddwl ein bod wedi dihyspyddu holl adnoddau ein testyn. Teimlwn fod ein serch at le ein genedigaeth yn ddwfnreddfol yn ein calon. Felly yn ddiameu y gwna pawb ereill; a dyma yr esgus sydd genym dros y gorchwyl a gymerasom mewn llaw. Gallem ddywegd i ni ysgrifenu yr hyn a ysgrif enwyd genym mewn ysbryd cariadlawn; nid er hunan glod, ond yn hytrach i ddangos beth oedd a beth ydyw ansawdd Llenyddiaeth yn y fangre a garwn, sef Llanllechid a Llandegai; ac hefyd, er gwneyd coffâd parchus o luaws o enwogion a anwyd ac a ddygwyd i fyny ynddynt. Er nas gallem, megys ag y sylwasom o'r blaen, ymffrostio i ryw oleuadau mawrion, yn ffurfafen lenyddol ein cenedl, godi o'r plwyfydd hyn; eto gwelir fod yma luaws o ser dysglaer wedi bod yn llewyrchu yn yr oesau gynt, pan oedd nos anwybodaeth yn gorchuddio y wlad; a bod Cymru yn ddyledus i'r plwyfydd hyn am luaws mawr o enwogion yr oes hon, a hyny fel Gweinidogion yr efengyl, Beirdd, Cerddorion, Meddygon, Peirianwyr, Rhifyddwyr, &c.
DIWEDD