Hanes y Bibl Cymraeg/Testament Salesbury

Hanes y Bibl Cymraeg

gan Thomas Levi

PENNOD IV.

Y TESTAMENT CYMRAEG PRINTIEDIG CYNTAF—
TESTAMENT SALESBURY.

DYGODD y diwygiad oddiwrth Babyddiaeth, yn yr unfed ganrif ar bumtheg, lawer fendithion i Brydain Fawr, ac nid y lleiaf o honynt oedd lledaeniad yr Ysgrythyrau Sanctaidd dros y wlad yn iaith y bobl. Yr ydoedd hyn yn ddechreuad cyfnod newydd a bendigedig.

Dyma y pryd y cafodd y Saeson eu Bibl. Yr oedd Wickliff wedi cyfieithu y Bibl i'r iaith Saesneg mor fore a'r flwyddyn 1380; ond y cyfieithiad printiedig cyntaf ydoedd un William Tyndal. Argraphwyd y Testament. Newydd yn 1526, a'r Hen Destament yn 1532. Cafodd ef ei ddienyddio, yn wobr am ei wasanaeth. Diwygiwyd ei gyfieithiad gan Coverdale a'r Archesgob Cranmer. Yn 1603 apwyntiodd y Brenin Iago 54ain o ddynion dysgedig i arolygu a diwygio y cyfieithiad. Bu 47ain o honynt wrthi am flynyddoedd; ac yn y flwyddyn 1611 y cyhoeddwyd y Bibl Seisnig" Awdurdodedig."

Yn y flwyddyn 1562 neu 1563 penderfynwyd, trwy weithred Seneddol,—

"Fod y Bibl, yn cynwys yr Hên Destament a'r Newydd, yn nghyd a Llyfr Gweddi Gyffredin, a Gweinyddiad y Sacramentau, i gael eu cyfieithu i iaith y Brython, neu y Gymraeg, a bod y gwaith i gael ei arolygu, ei ddefnyddio, a'i gydnabod gan Esgobion Llanelwy, Bangor, Tyddewi, Llandâf, a Henffordd, a'i arferyd yn yr eglwysi erbyn y laf o Fawrth 1566, dan ddirwy, os na chyflawnid, o ddeugain punt yr un ar yr esgobion.

"Fod un copi printiedig o leiaf o'r cyfieithiad hwn i fod ar gyfer ac yn mhob eglwys yn Nghymru, i gael ei ddarllen gan yr offeiriaid yn amser yr addoliad dwyfol, ac ar brydiau eraill, er lles ac arferiad y neb a hoffai fyned i'r eglwys i'r perwyl hwnw.

"Hyd oni byddo i'r cyfieithiad hwn o'r Bibl a'r Llyfr Gweddi Gyffredin gael ei orphen a'i gyhoeddi, fod yr offeiriaid yn Nghymru i ddarllen, yn amser yr addoliad cyhoeddus, yr Epistolau, a'r Efengylwyr, Gweddi yr Arglwydd, Erthyglau y Ffydd Gristionogol, y Litani, a'r cyfryw ranau eraill o'r Llyfr Gweddi Gyffredin, yn yr iaith Gymraeg, ag a gymeradwyid gan yr esgobion a nodwyd uchod.

Fod, nid yn unig yn ystod y cyfwng hwn, ond dros byth wedi hyny, Fiblau a Llyfr Gweddi Gyffredin Seisnig i fod yn mhob eglwys a chapel eglwysig yn y wlad hono."

Ond er rhoddi awdurdod Seneddol wrth y gorchymyn, ymddengys mai ychydig o sylw dalodd yr esgobion i'r ddeddf hon, beth bynag oedd yr achos. Mae yn sicr nad oedd y ddirwy mor fawr ag i beri eu dychrynu at eu dyledswydd, er fod deugain punt yr amser hwnw yn llawer mwy nag ydyw heddyw. Ac y mae yn ddigon posibl y buasai cadw y gyfraith hono yn costio mwy o arian i bob un o'r esgobion na swm ei ddirwy. Ceisia rhai eu hamddiffyn trwy ddyweyd fod yr amser yn rhy fyr,—dim ond tair neu bedair blynedd, ac nad oedd y ddeddf yn pennodi ar ddynion i gyflawni y gwaith, nac ar gyflog iddynt am hyny.

Beth bynag, yn ganlyniad i'r ddeddf uchod, yn y flwyddyn 1567—blwyddyn yn hwy na'r amser a ordeiniwyd gan y Senedd—cyhoeddodd William Salesbury ei gyfieithiad o'r Testament Newydd, mewn llyfr pedwar—plyg, yn cynwys 399 o du-dalenau—neu, yn hytrach, o ddalenau, gan nad oedd ond un tu i'r ddalen yn cael ei rhifnodi. Yr oedd wedi ei argraphu mewn llythyren ddu (flewog, fel y gelwir hi), ac wedi ei ddosbarthu yn llyfrau a phennodau, fel y mae genym ni yn bresenol. Yr oedd cynwysiad hefyd o flaen pob llyfr a phennod, ac eglurhâd geiriau tywyll ar ymyl y dail; ond nid oedd cyfeiriadau at adnodau eraill, am nad oedd ond ychydig o'r llyfrau olaf wedi eu rhanu yn adnodau. Yr oedd amryw wŷr dysgedig wedi cynorthwyo yn y cyfieithiad hwn. Cafodd Llyfr y Datguddiad ei gyfieithu gan "T. H. C. M.," fel y dengys ymyl y ddalen, sef Thomas Huet, Canghellwr Mynyw, neu Tyddewi. Cyfieithwyd yr Ail Epistol at Timotheus, yr Epistol at yr Hebreaid, Epistol Iago, a dau Epistol Pedr, gan "D. R. D. M.," sef Dr. Richard Davies, Menevensis, neu Esgob Tyddewi. Yr oedd y cwbl, heblaw hyn, wedi ei gyfieithu gan William. Salesbury. Ar ymyl y ddalen yn niwedd ail Thessaloniaid y mae y geiriau canlynol:

"O Lyver Cenedleth oll yd y van hyn, W. S.; ar Epistol iso D. R. D. M. ei translatodd." Gyferbyn a dechreu 2il Timotheus dywedir, "W. S., yr vn hwn a ddau iso." Gyferbyn a dechreu Hebreaid dywedir, "D. R. D. M., yr vn hwn at yr Ebreiat, ac y ddau i Petr ac vn i Iaco." Gyferbyn ag epistol cyntaf Pedr y mae "D. R. D. M." Gyferbyn a 1 Ioan y mae, "W. S., tri Ioan ac vn Judas." A gyferbyn a dechreu y Datguddiad y mae, "T. H. C. M., a translatodd oll text yr Apocalypsis yn iaith i wlat."

Argraphwyd ef yn Llundain yn y flwyddyn 1567, gan Henry Denham, ar draul Humphrey Toy. Yr oedd y teitl—ddalen fel hyn,—

"Testament Newydd ein Arglwydd Iesu Christ. Gwedi ei dynnu yd y gadei ŷr anghyfiaeth 'air yn ei gylydd o'r Groec a'r Llatin, gan newidio ffyrf llythyren gairiaedodi. Eb law hyny y mae pop gair a dybiwyt y vot yn andeallus, ai o ran llediaeth y' wlat, ai o ran ancynefindery deunydd, wedi ei noti ai eglurhâu ar' ledymyl y tudalen gydrychiol." Yn niwedd y llyfr mae y geiriau hyn,

Imprinted at London, by Henry Denham, at the costes and charges of Humphrey Toy, dwelling in Paules Church Yard, at the sign of the Helmet.' "Cum privilegio ad imprimendum solum. Anno 1567. Octob. 7."

Mae y Calendar hefyd wedi ei osod i mewn ar ei ddechreu, a chyflwyniad yn Saesneg, "I'r dra Rinweddol ac Ardderchog Dywysoges Elisabeth," &c., gan y prif gyfieithydd, ac epistol Cymraeg maith at ei gydwladwyr gan Dr. Davies, Esgob Tyddewi. Mae y copi o'r argraphiad hwn sydd yn y British Museum mewn cyflwr rhagorol. Ar ei ddiwedd, heblaw y pethau a nodwyd, ceir "TABUL Y GAHEL yr Epistole a'r Euangelon y ddarllenir yn yr Eglwys trwy'r blwyddyn, &c. Mae cerflun, cyffredin iawn o ran gwaith celfyddyd, yn egluro“ Mat. 13, f." (ad. 44, debygem). Darlun o ddynion yn bargeinio ydyw, ac odditano, mewn llythyrenau cochion,

"Gwerthwch a vedrwch o vudd
(Llyma'r man lle mae'r modd
Ac mewn ban angen ni bydd)
I gael y perl goel hap wedd."

'Mae rhai adnodau yma a thraw yn darllen yn drwsgl a chlogyrnaidd, a llawer o eiriau anneallus ac annghymreigaidd yn cael eu defnyddio. Mae eraill yn darllen yn llithrig a naturiol. Dyma yr adnod gyntaf yn mhennod olaf y Testament:—"Ac ef y ddangosodd i mi afon pur o dwr y bywyd yn dysclaero mal y crystal, yn dyfod allau o eisteddle Dyw a'r Oen." Hysbysir fod y cyfieithiad wedi ei wneyd gyda gofal a ffyddlondeb o'r Groeg a'r Lladin, a bod arolygiad yr oll, ac yn enwedig ei gyhoeddiad, yn cael ei wneyd gan William Salesbury, "trwy bennodiad," meddai ef, "ein tra gwyliadwrus Fugeiliaid, Esgobion Cymru."

Nodiadau