Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Adolygiad ar y Cyfnod Diweddaf o 1874 i 1881

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PENOD XXIV.—ADOLYGIAD AR Y CYFNOD DIWEDDAF o 1874 i 1881.

Y Dadblygiad Amaethyddol.—Dechreuwyd yn 1874 gyda chymaint arall o weithwyr ag oedd genym cyn hyny, ac yn mhen tua phymth mis lluosogwyd y gweithwyr i fod yn gymaint bedair gwaith, ac wedi hyny yn y blynyddoedd 1880 ac 1881, lluosogwyd ni i gryn raddau. Hefyd, yr oedd rhai o'r plant a aned yn y sefydliad yn y blynyddoedd cyntaf wedi tyfu erbyn hyn i fod yn llanciau cryfion. Fel yr oedd y gweithwyr yn cynyddu, cynyddai cyfalaf hefyd, ac felly dygid i mewn offer ac arfau amaethyddol. Am lawer blwyddyn yn nechreuad y Wladfa, nid oedd genym na throl, gwagen, na cherbyd ond rhyw droliau bychain anhylaw a wnaem ein hunain, ond yn y cyfnod hwn dygwyd i mewn droliau a gwageni Americanaidd, ac ereill yn cael eu gwneud yn y Wladfa. Yn y blynyddoedd o'r blaen, byddai bron bob teulu yn cadw melin law fechan yn ei dy taag at falu gwenith at wasanaeth ei deulu, er fod genym un felin o feini yn cael ei gweithio gyda cheffyl, ond yr oedd cymaint o amser yn myned i gludo y gwenith yn ol ac yn mlaen i'r felin hon, ac weithiau yn gorfod aros yn hir am eich tro, nes yr oedd yn ateb yn well i deuluoedd pell falu â'u dwylaw â'r felin fechan oedd yn y ty. Ond yn ystod y cyfnod hwn, cafwyd melin yn gweithio wrth ager, ac un arall wrth wynt. Y dull y byddid yn malu y pryd hwnw oedd, malu y gwenith trwyddo fel y galwem ni ef, sef ei falu heb dynu y bran o hono, ac yna byddai gan y gwragedd yn eu tai ograu rhawn, neu o wifrau tuag at ogrynu y blawd, fel ag i dynu y bran o hono. Byddai y gograu hyn ya amrywio—rhai yn fanach, a rhai yn frasach, yn ol chwaeth y teulu yn nglyn a bara.

Masnach. Fel y gellid tybio, cynyddodd y fasnach fel yr oedd cynyrchu yn cynyddu, ac fel yr oedd y boblogaeth yn lluosogi. Yr ydym wedi gweled eisioes nad oedd yn y sefydliad yn 1873 a dechreu 1874 un fasnach reolaidd yn cael ei gwneud, nac un masnachdy o fewn y Wladfa, na chymundeb cyson rhyngom ag un lle tu allan i ni ein hunain, ond erbyn 1881 yr oedd genym wyth masnachdy heblaw y mân fasnachu a wnelid a'r Indiaid, er fod corff y fasnach Indiaidd wedi syrthio i ddwylaw perchenogion yr ystordai. Yr oedd genym hefyd ddwy long yn rhedeg yn gyson rhwng y Wladfa a Buenos Ayres heblaw llongau ereilla elwid i'n gwasanaeth pan y byddai galwad mawr am fyned a gwenith i'r farchnad. Yr oedd pethau yn bur ddrudion yn masnachdai y Wladfa y dyddiau hyny, a thrwy mai perchenogion yr ystordai oedd perchenogion y llongau, nid oedd modd myned i lygad y ffynon i Buenos Ayres i brynu heb i gludiad y prynwr ai nwyddau fwyta i fyny y fantais. Yr oedd pris cludo tynell o wenith i Buenos Ayres y pryd hwnw yn bum' swllt ar bugain; yr oeddym yn talu yn agos gymaint arall am gario tynell o wenith i Buenos Ayres, rhyw saith can' miildir, ag ydoedd cludiad yr un faint o Buenos Ayres i Lerpwl, yr hyn oedd dros chwe mil o filldiroedd. Yr oedd y blynyddoedd llwyddianus diweddaf wedi dwyn i mewn i'r sefydliad lawer o arian, a rhai yn dechreu troi tipyn o'r neilldu. Ein harian treigl y pryd hyn fel yn awr ydoedd arian papyr y Weriniaeth Archentaidd y ddoler a'r cent, new ddime. Y peth gwaethaf yn nglyn a'r rhai hyn yw eu bod yn newid yn eu gwerth yn ol fel y bydd safle y Llywodraeth yn arianol, hyny yw, yn ol fel y bydd y Llywodraeth yn meddu ymddiriedaeth, neu na bydd. Gwelsom cyn hyn y ddoler bedwar swllt wedi myned i lawr yn ei gwerth mor isel a dwy geiniog, a gwelsom hi yn codi wedi hyny i'w phris priodol.

Y Wladfa yn Wleidyddol—

Am yr wyth mlynedd gyntaf, fel y sylwasom yn barod, gadawyd y sefydliad i wneud fel y mynai yn nglyn a'i lywodraethiad, ond ar ol y lluosogiad yn 1875—6, anforwyd i lawr atom y prwyad Antonio Oneto. Bu efe yn ein mysg am bedair neu bum' mlynedd, ac ymddygodd ar y cyfan yn bur ddoeth. Yr oedd yn ddyn o ddysg, ac yn feddianol ar synwyr cyfiawn, ac yn meddu craffder yr eryr. Buom yn ffodus iawn i'r dyn hwn ddamweinio cael ei anfon i'n mysg dan yr amgylchiadau yr oeddym ynddynt ar y pryd. Peth pur anhawdd a chynil oedd tori pobl oedd wedi arfer llywodraethu eu hunain am ddeg mlynedd—eu tori i mewn i lywodraethiad estronol. Yn ystod y chwe' blynedd rhwng 1876 ac 1882, llywodraethid y sefydliad gan fath o lywydd o honom ein hunain, deuddeg o Gyngor, Ynad Heddwch, ysgrifenydd, a chofrestrydd, a'r prwyad Archentaidd. Yr oedd y llywydd, neu fel yr ystyrid ef, cadeirydd y Cyngor a'r ynad yn cael eu cydnabod gan y Llywodraeth Genedlaethol, ond yr oedd y Cyngor a'r swyddogion hyn yn ddarostyngedig i'r prwyad; yn wir, yn ystod y tymor trawsffurfiol hwn yr oedd gweinyddiadau y swyddwyr uchod yn fwy o oddefiad y prwyad nac o awdurdod. Ymddygodd y prwyad er hyny mor ddoeth a diymyraeth, fel ra theimlodd y swyddogion uchod unrhyw anfantais oddiwrtho yn eu gweinyddiadau; ymfoddlonodd ef ar fyw yn dawel, a gadael i'r sefydlwyr wneud y gwaith, ac iddo yntau dderbyn y tâl, i'r hyn nid oedd gan neb wrthwynebiad. Wedi ymadawiad Mr. Oneto, bu gyda ni ddau neu dri o brwyadwyr gweiniaid ac annoeth am ychydig amser, ond cadwyd heddwch cydrhyngddynt a'r sefydlwyr, a chariwyd pethau yn mlaen ar y cyfan yn bur ddidramgwydd. Tua diwedd y cyfnod hwn, cymerodd amgylchiad torcalonus iawn le yn ein mysg. Dygwyddodd i gymeriad amheus ddyfod i'n plith, yr hwn a drodd allan i fod yn ffoadur o un o'r carcharau perthynol i Chili. Yr oedd hwn wedi llwyddo i gael ceffyl, ac wedi teithio canoedd lawer filldiroedd dros y paith i ddyfod atom. Pan ddamweiniai cymeriadau ambeus ddyfod i'n plith, byddem yn ofalus i'w cymeryd i'r ddalfa, a chadw math o brawf arnynt, ac os methent a chyfiawnhau eu hunain, byddem yn eu hanfon ymaith gyda'r llong gyntaf a adawai y porthladd i Buenos Ayres. Yr oedd yn ein plith ddyn o'r enw Aaron Jenkins, o Troedyrhiw, Merthyr Tydfil, Deheudir Cyniru. (Y mae ei enw wedi cael ei goffhau yn barod). Dyn hynod barod a chymwynasgar i wneud unrhyw beth a allai mewn ffordd o wasanaethu y cyhoedd, a phawb arall a fyddai mewn angen. Penodwyd ar y dyn hwn i fyned i'r Gaiman, a chymeryd i'r ddalfa y crwydryn uchod. Wrth ddod i lawr tua Threrawson, mewn lle unig ar y ffordd, gan nad oeddid wedi rhoi ei ddwylaw mewn gefynau. llwyddodd i fratbu yr heddwas Aaron Jenkins â chyllell o'r tu ol, a syrthiodd i lawr yn farw, a diangodd y llofrudd ar geffyl y llofruddedig. Mor fuan ag y daeth y ffaith alarus yn hysbys, cododd yr holl wlad yn ddigofus i erlid y llofrudd, ac yn mhen deuddydd cafwyd ef yn ymguddio mewn trofa ar lan yr afon, lle yr oedd besg tewion, ac mor gynted ag ei gwelsant, yr oedd y teimladau mor ddigofus, fel y saethwyd ef yn y fan, a chladdasant ef lle y syrthiodd. Claddwyd Aaron Jenkins yn barchus ar ei dyddyn, yn ol ei ddymuniad, a chodwyd colofn o farmor ar ei fedd, ac arni yn gerfiedig pa fodd y syrthiodd.

Y Wladfa yn Gymdeithasol.—Yr oedd cynydd masnach, a chynydd y boblogaeth wedi effeithio yn ddaionus ar gymdeithas, fel y gellid dysgwyl. Yn ystod y naw mlynedd gyntaf, yr oedd y sefydliad wadi bod mor unig a digymundeb, fel yr oedd yr yni cymdeithasol yn gystal a'r yni anianyddol wedi ei bylu a'i barlysio, ysbryd anturio wedi myned i gysgu, neb bron yn meddwl am ddim uwch ni chael tamaid o fwyd rhyw fodd, mewn rhyw fath o dy, a chyda rhyw fath o gelfi a dillad. Yr adeg hyny yr oeddid yn cael ein cigfwyd bron yn gyfangwbl trwy hela anifeiliad gwylltion ar y paith, ac yr oedd tuedd yn y gwaith hwn i greu yn y tô ieuane hoffder at fywyd rhydd a diwaith, ac felly yn magu segurdod mewn corff a meddwl. Ond wedi i'r minteioedd ddyfod i mewn, a'r boblogaeth gynyddu o 150 i 1,000 nau 1,500, a gwaith ddyfod yn rheidrwydd er cael gwenith i'w yru i'r farchnad, a'r anifeiliaid gynyddu yn filoedd mewn rhifedi, gadawyd yr hela bron yn llwyr, ond yn unig fel adloniant yn awr ac yn y man. Dygodd y cyfnewidiad hwn eto yr elfen o sefydlogrwydd i mewn, ac felly cymwyso y bobl i fod yn fwy meddylgar, ac felly yn well aelodau cymdeithas. Yn lle ymddifyru mewn helwriaeth, dygwyd i sylw yr ieuenctyd ddifyrwch uwch, yr ysgol gân a'r cwrdd llenyddol, ac ambell i eisteddfod, er nad oedd y Wladfa o'i chychwyniad wedi bod yn hollol amddifad o'r pethau hyn. Yr oeddym hefyd yn gwella yn ein hadeiladaeth fel yr oedd y bobl yn gwella yn eu hamgylchiadau, a gwisgent yn well, ac ymgystadleuent mewn harddu y ty a gwisgo. Y mae yn dda genyf ddweyd nad oedd moesau y sefydliad wedi myned yn isel iawn trwy y blynyddoedd geirwon hyn. Nid oedd yn ein mysg ond un plentyn Anghyfreithlon, er fod gyda ni rai cymeriadau amheus. Nid oedd meddwdod a cymladdau, na iaith isel wedi arfer ffynu yn eiu mysg. Ond erbyn hyn, yn lle un capel yn ngwaelod y sefydliad, yr oedd genym amryw leoedd i addoli. Yr oedd tua chwe' milldir at ei gilydd rhwng y cipelau hyn. Nid oedd yr adeiladau hyn ar y cyntaf ond rhai syml iawn, oud cyn hir adeiladwyd rhai llawer gwell ac eangach. Am y deng mlynedd cyntaf, nid oedd son am enwadaeth yn ein plith, ond pawb yn cyfarfod yn yr un lle, ac yn addoli yn yr un ffurf, a dim ond yr ysgrifenydd yn weinidog, ac yr oeddym bron ag anghofio i ba enwad y perthynai y naill a'r llall o honom. Ond wedi dyfodiad y minteioedd newyddion, newidiodd pethau yn fawr yn yr ystyr hwn. Yr oedd y minteioedd diweddaf mor llawn o ysbryd enwadaeth yr Hen Wlad, fel nad allent feddwl am uno. Y rhai cyntaf i droi allan ydoedd nifer o Fedyddwyr, ac wedi hyny y Methodistiaid Calfinaidd. Ffurfodd y rhai hyn bob un eglwys yn ol eu ffurf eu hunain. Nid oedd gan y ddau enwad hyn weinidogion yn eu mysg, ond yr oedd gan yr Annibynwyr bedwar o weinidogion, sef y Parchu. D. Ll. Jones, J. C. Evans, a W. Morris, myfyriwr o Goleg y Bala, a ddaethai i'r lle yn nechreu y flwyddyn 1876. Daeth atom hefyd yn nechreu y flwyddyn 1882 weinidog Annibynol arall—y Parch. R. R. Jones, Newbwrch, Môn. Ni fu y ddau enwad arall yn hir cyn cael pob un weinidog i'w plith, sef yn gyntaf y Parch. W. C. Rhys at y Bedyddwyr, a'r Parch. William Williams at y Methodistiaid Calfinaidd. Yr oedd y boneddwr blaenaf yn frodor o'r Taibach, ger Port Talbot, ond cyn ei ddyfod allan, yn weinidog gyda'r Saeson yn Pembroke Dock, a'r olaf yn frodor o Môn, ac wedi bod yn fath o genhadwr cartrefol ar gyffiniau clawdd Offa. Gan mai eglwysi bychain sydd yn y Wladfa, a hyny am fod y boblogaeth yn deneu, o herwydd fod y ffermydd yn fawrion, y mae un gweinidog yn cymeryd gofal dwy neu dair o eglwysi. Y mae y gweinidogion fel rheol hyd yn hyn hefyd yn berchen pob un ei fferm fel rhywun arall, ac yn byw yn benaf ar elw ei lafur ar y fferm, ac yn gadael i'r eglwysi roi rhywbeth iddynt a welont yn dda. Yr oedd yn ein nysg hefyd cyn diwedd y cyfnod hwn dair neu bedair o ysgolion dyddiol. Yr oedd un, ac weithiau ddwy o honynt yn cael eu cynal gan y Llywodraeth Genedlaethol, a'r cwbl ynddynt yn cael ei ddwyn yn mlaen yn yr Yspaenaeg, ond y lleill yn cael eu cynal trwy roddion gwirfoddol y sefydlwyr, vn y rhai y dysgid pob peth trwy y Gymraeg.

Iechyd y Wladfa.—Y mae y sefydliad ar y Camwy wedi bod yn hynod o iach fel rheol. Y mae sychder yr awyr, a sychder y tir yn peri fod yr awyr yn glir, a'r haul yn wastad yn y golwg haf a gauaf, fel yr ystyrir Patagonia yn un o'r lleoedd iachaf ar y ddaear. Nid oes hanes ar faes llenyddiaeth am ddynion wedi myned trwy gynifer o wasgfeuon, ac mor lleied o farwolaethau wedi cymeryd le, ac wedi byw hefyd mor iach trwy y blynyddoedd. Y mae yn wir i Ddoctor ddyfod allan gyda'r fintai gyntaf, ond ymadawodd yn mhen tri mis, ac o hyny hyd yn ddiweddar, ni fu genym feddyg proffesedig yn ein mysg. Yr oedd yn ein mysg o'r cychwyn ddyn o'r enw Rhydderch Huws, a ddaethai allan o Fanceinion, yn arfer cynorthwyo mewn afiechyd trwy feddyginiaethau llysieuol. Bu y Parch. D. LI. Jones hefyd yn ddefnyddiol iawn yn y cyfeiriad hwn am flynyddoedd, ac hefyd un o'r enw John Williams, saer wrth ei alwedigaeth, genedigol o Dolwyddelen. Yr oedd y ddau foneddwr diweddaf yn ffodus iawn i drin esgyrn a doluriau. Un anfantais fawr i iechyd y lle fu dull y sefydlwyr o ddarparu eu bwydydd. —rhy fychan lawer o amrywiaeth yn y goginiaeth. Y mae hyn i'w briodoli mewn rhan ar y dechreu o herwydd prinder defnyddiau amrywiaeth, am fod y sefydlwyr ar rai adegau wedi gorfod byw bron yn hollol ar gigfwyd, ac wedi hyny am flynyddoedd heb nemawr o lysiau. Y prif ymborth oedd bara ac ymenyn, a chig wedi ei ffrio, a the. Y mae yn wir fod genym gyflawnder o laeth, ond ychydig mewn cydmariaeth o fwyd llaeth a arferid, ac yn wir a arferir eto yn y sefydliad, ac oni buasai am hinsawdd iach y wlad, y mae yn ddiameu y buasai llawer mwy o afiechyd yn y lle. Ni fu yn ein plith hyd ddiwedd y cyfnod hwn unrhyw glefyd na haint, ond y pas a'r frech goch, ond ni fu y rhai hyn yn farwol i neb, mor belled ag y cofiwn. Y mae y Wladfa wedi bod yn llesiol iawn i bobl a'r fogfa wlyb arnynt, ac yn lle rhagorol rhag darfodedigaeth a chryd cymalau.