Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Cyfnod y Trydydd o 1882 i 1887

← Adolygiad ar y Cyfnod Diweddaf o 1874 i 1881

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN. XXV.—CYFNOD Y TRYDYDD O 1882 I 1887.

Dyma ni yn awr wedi dod i'r ail flwyddyn ar bymtheg er dechreuad y Wladfa ar y Camwy. Rhaid i ni o hyn allan beidio ymdroi gyda manylion, ond cymerwn dan sylw y prif ddygwyddiadau. Yr ydym wedi awgryma yn barod i gynhauaf dechreu 1882 fyned yn fethiant yn y dyffryn isaf o ddau tu i'r afon. Nid oedd pobl y dyffryn uchaf yr ochr ogleddol yn gallu cael ffosydd yn uniongyrchol o'r afon gyferbyn a'u tyddynod mor hawdded a phobl y dyffryn isaf, ac felly yn cael colledion yn amlach. Parodd hyn iddynt benderfynu i gael camlas i arwain dwfr i'w tyddynod o ben uchaf y dyffryn, ac wrth weled nad oedd argoelion codi ar yr afon yn gynar yn 1881, aethant ati o ddifrif i ddechreu ar y gwaith. Yr oedd ganddynt, fel yr awgrymasom o'r blaen, fath o hen wely afon i fanteisio arno, ond fod darn mawr i'w dori o'r lle y cychwynid y ffos o'r afon hyd nes y deuai i'r wyneb yn yr hen wely hwn. Beth bynag, trwy weithio caled dan anfanteision mawr, llwyddasant i gael dwfri mewn i afael yr hen wely, ac o hono drachefn i afael ffosydd naturiol ereill oedd ganddynt yma a thraw, fel y cawsant gynhauaf gweddol yn 1882, ond ei fod dipyn yn ddiweddar. Pan ydoedd wedi myned dipyn yn bell yn mlaen yn y tymor, a gweled nad oedd yr afon yn codi, aethai rhai o'r dyffryn isaf i fyny i gynorthwyo y tyddynwyr hyn, er mwyn iddynt gael ychydig dir i hau a dwfr iddo trwy y gamlas y soniwn am dani. Wrth reswm, nid oedd y gwaith a wnaed y flwyddyn gyntaf ar y gamlas hon ond digon yn unig i gael dwfr i ranau o'r dyffryn uchaf hwn, ac felly ni roddwyd i fyny nes ei gwneud mewn ffordd i ddiwallu yr holl ddyffryn â dwfr. Gwaith mawr fu gwneud hyn, canys ar yr adeg hon nid oeddis wedi dwyn i mewn i'r sefydliad y march raw (horse-shovel), ac felly a phalau, ceibiau, a rhawiau y gwnaed yr holl waith. Yn ngwyneb i'r afon beidio a chodi yn 1881, ac mewn canlyniad, i'r dyffryn isaf golli ei gynhauaf, penderfynwyd gan amryw wneud cynyg eto i adgyweirio yr argae geryg yn y Gaiman. Yr oedd darn mawr o'r argae hon yn sefyll, ond y dwfr yn pasio bob ochr, fel nad oedd yn croni dim. Yr oeddid wedi dechreu ar yr argae hon er 1876-7. Rhoddwyd gwaith a chostau mawr arni eto, a thua chanol 1882 yr oeddis wedi llwyddo wneud rhyw fath o orpheniad arni. Yr oedd pobl y dyffryn isaf yr ochr ddeheuol hefyd wedi ymuno i agor camlas o'r argae bon i arwain dwfr i ranau helaeth o'r dyffryn, ond pan oedd y ffos hon tua'i haner, cododd yr afon yn sydyn a chyflym, a chan nad oedd digon o wadn i droed yr argae, tyllodd y dwfr ar ei ddisgyniad o dan ei throed, fel y llithrodd darn o'i chanol ymaith, nes ei gwneud bron yn hollol ddiwerth. Ond os dyfethodd codiad sydyn yr afon yr argae, yr oedd felly yn ddigon uchel i ddyfod i mewn i'r ffosydd oedd genym gyferbyn a'n tyddynod, ac felly cafwyd cynhauaf pur gyffredinol a llwyddianus yn Chwefror 1883, yn enwedig yn y dyffryn uchaf, lle yr oedd y gamlas erbyn hyn wedi ei pherffeithio fel ag i roi dwfr yn gyffredinol. Nid oedd y dyffryn isaf yr ochr ogleddol eto yn llwyddianus, am fod eu camlas yn rhy uchel, hyny yw, nid oedd yn ddigon dwfn an rai milldiroedd o'i chychwyniad o'r afon.

Dyfodiad y Parch. M. D. Jones ar Parch. D. Rees, Capel Mawr, Mon, i'r lle.—

Yn Ebrill 1882, ymwelwyd a ni gan sylfaenydd y Wladfa, sef y Parchedig a'r Prifathraw M. D. Jones, Bala, ac yn ei ganlyn ei gyfaill fyddlon, y Parch. D. Rees, Capel Mawr, Mon. Yr oedd y Gwladfawyr, ychydig flynyddoedd cyn hyn, wedi gwneud tysteb fechan iddo, sef oddeutu £300, ond nid ydoedd wedi'r cwbl ond swm bychan iawn o'r hyn oedd ddyledus iddo er sylfaeniad y Wladfa. Y mae yn wir mai ychydig o'u cydmaru a phoblogaeth y Wladfa y pryd hwnw oedd yn ddyledwyr cyfreithiol i'r Hybarch Athraw, eto yr oedd pob un oedd wedi llwyddo ar ei dyddyn yn y Wladfa yn ddyledus foesol iddo am ei lwyddiant, am mai trwy ei arian ef y cafwyd y lle, ac y gosodwyd y fintai gyntaf arno, er cael hawl ar y dyffryn heb dalu dim am dano. Yn wir, y minteioedd a ddilynodd y fintai gyntaf a gafodd y fantais, am iddynt gael y lle wedi ei gychwyn, a'i ddwyn mewn rhan i gymundeb a'r byd trwy naw mlynedd o galedi ac unigedd, ac hefyd cawsant hwy brofiad y fintai gyntaf i gychwyn. Y mae yn wir nad oed y fintai gyntaf wedi gwneud rhyw lawer o gynydd mewn ystyr gadarnhaol, ond eto yr oedd ei methiantau yn fantais i'r rhai a'i dilynodd fel profiad. Yr ydym yn credu felly y dylai y sefydliad, fel sefydliad mewn rhyw ffordd neu gilydd, naill ai mewn tanysgrifiadau gwirfoddol neu ynte mewn fordd o dreth, ddigolledu y boneddwr hunanaberthol uchod. Cafodd Mr. Jones a Mr. Rees dderbyniad tywysogaidd yn ein mysg, a buont yn ein plith am tua thri mis—weithiau yn teithio y wlad, a phrydiau eraill yn cynal cyfarfodydd pregethu yma a thraw ar hyd y sefydliad, a gadawsant argraff ac adgof ddymunol iawn ar eu holau yn mhob man fel dau foneddwr o waith Cristionogaeth, yn gystal a natur.

Gadewch i ni droi yn ol eto at yr amaethu. Er fod y sefydlwyr wedi cael amryw flynyddoedd llwyddianus er 1874, eto yr oedd methiantau, fel y gwelir, yn cymeryd lle yn awr ac eilwaith fel ag i ladd yni a gweithgarwch sefydlog. Yr oedd yr ansicrwydd am gynhauaf; yn atal yr amaethwr i roi gwaith na chostau ar ei dyddyn yn gynar yn y flwyddyn, rhag na chodai yr afon y flwyddyn hono. Er mwyn i'r anghyfarwydd ddeall, y mae yn angenrheidiol i ni sylwi fod trin y tir yn y Wladfa, a'i adael yn segur, yn golled, yn enwedig pan fyddo yn ei gyflwr cynhenid. Y mae y tir mor fraenarol, fel os ca ei aredig, ac heb ei hau a chodi cnwd arno, y mae yn agored i'r gwynt chwythu ymaith fodfeddi o'i wyneb, fel mai y ffordd i atal hyn yw ei adael yn ei gyflwr cynhenid, neu ynte dyfu sofl arno. Yn ngwyneb hyn, ni byddai calon gan neb i wneud dim ar ei dir nes gweled yn gyntaf fod yr afon yn codi, ac felly yn rhoi gobaith iddo am gynhauaf. Ni byddai calon gan neb ychwaith i gyflogi gwas neu weithiwr, rhag y byddai raid iddo ei gadw yn segur, a thalu cyflog iddo, ac yntau ei hun heb enill dim. Felly, os byddai yr afon yn ddiweddar yn codi, a'r tir heb ei drin, ní byddai amser gan y tyddynwr i ddarparu rhyw lawer. Yr oedd yr ansicrwydd hwn yn effeithio hefyd ar fasnach y lle. Nid oedd calon gan y masnachwr ddod ag offerynau a pheirianau amaethyddol i'r lle, rhag feallai y byddent ar ei law am flwyddyn neu ddwy, a'r un modd gyda llawer o nwyddau ereill. Nid oedd y sefydlwyr mwyaf egniol ac anturiaethus yn foddlawn ar y sefyllfa ansicr hon, a llawer oedd y siarad a'r cynllunio pa fodd i gael pethau yn fwy sefydlog chyson. Yr oedd pobl y dyffryn isaf erbyn hyn, o leiaf pobl yr ochr Ddeheuol, wedi colli pob ymddiried mewn argaeon; ac yn gweld fod camlas y dyffryn uchaf yn gweithio yn dda, daethant hwythau i feddwl am wneud camlas. Cadwyd nifer o gyfarfodydd yn nghylch y peth. Yr oedd rhai am i'r ddau ddyffryn—yr uchaf a'r isaf— gael pob un ei gamlas ei hun, am fod peth anhawsder i gael y gamlas trwy y lle creigiog oedd rhwng y ddau ddyffryn, ac hefyd yn gweled fod cyrchu dwfr o ben uchaf y dyffryn uchaf i ddyfrhau yr isaf yn wastraff ar lafur. Yr oedd ereill yn dadleu yn dyn iawn dros i'r ddau ddyffryn uno, er mwyn bod yn fwy o allu i wneud y gwaith, ac felly ei gael yn gynt i ben ar gyfer y ddau ddyffryn. Wedi cryn drin a dadrys y peth, unwyd i wneud un gamlas. Dechreuwyd hi yn nechreu 1883, and gan i'r afon godi yn ffafriol y flwyddyn hon fel ag i ni gael cynhanaf llwyddianus yn Chwefror 1884, ni weithiwyd ond ychydig ar y gamlas hyd ddechreu 1885, pan na chafwyd ond cynhauaf rhanol yn y dyffryn isaf o bob tu i'r afon. Penderfynwyd myned at y gamlas o ddifrif y flwyddyn hon. Yr oedd genym hen wely afon eto yr ochr hyn i'r afon, ae felly penderfynwyd agor y gamlas i fyny rhyw 50 milldir o'r môr, a'i harwain i afael yr hen wely uchod. Hon oedd y ffordd hawddaf i ddechreu, er fod yna lawer waith yn y blynyddoedd oedd i ddod i berffeithio yr hen wely hwn, weithiau trwy gryfhau manau gweiniaid yn y cenlenydd, ac weithiau trwy unioni mewn manan ereill. Erbyn byn yr oeddym wedi trefnu i gael math o farch—raw. Peiriant Americanaidd yw y march—raw, wedi ei ddyfeisio i symud pridd rhydd wedi ei aredig, gyda cheffylan yn ei weithio. Y mae yn cael ei weithio gan un dyn a dau geffyl, ac yn symud o bridd rhydd gymaint ag a wnelai deg a ddynion gyda rhaw fach, neu raw law. Nid oedd yr un o'r marchrawiau hyn yn y Wladfa, ond yr oeddym wedi clywed am danynt, ac wedi gweled eu lluniau mewn llyfrau. Boneddwr o'r enw T. S. Williams oedd y cyntaf— ffermwr egniol a medrus—efe oedd y cyntaf i wneud rhyw fath o efelychiad o'r rhaw hon, o ddefnyddiau cyffredin—coed, haiarn, a thin. Bob yn dipyn, cymerodd crefftwyr y lle y gwaith o wneud y rhawiau hyn mewn llaw, ac o'r diwedd llwyddwyd i gael y rhai "Americanaidd" i lawr o Buenos Ayres. Y mae yn glod i ysbryd anturiaethus y Wladfa Gymreig ein bod yn alluog i ddweyd, yn ol tystiolaeth ty masnachol pwysig yn Buenos Ayres, nad oedd dim un march—raw yn cael ei defnyddio yn Ne America ond yn y Wladfa Gymreig ar y Camwy. Gyda'r march—rawiau hyn yn benaf y torwyd camlas yr ochr Ddeheuol, a thrwy gydweithrediad ac yni tyddynwyr y ddau ddyffryn hyn yr ochr Ddeheuol, llwyddwyd i gael y gamlas i weithio y flwyddyn hon, a chafwyd cynhauaf toreithiog yn Chwefror 1886. Pan yn son cymaint am y camlesi, y mae yn naturiol i'r darllenydd ofyn pa fodd yr oedd yn gweithio y rhai hyn, hyny yw, pa gynllun oedd genym i gyd—ddwyn yn mlaen y gweithiau mawrion hyn. Wel, byddem yn galw cyfarfod cyhoeddus o'r holl dyddynwyr a fyddai yn debyg o fuddio oddiwrth y gamlas a amcenid ei hagor, yna pasio i ffurfio cwmni cyfyngedig, pendodi y sawd a'r rhaneion. Yna byddai pob un i gymeryd o raneion yn y gamlas yn ol ei allu i weithio, canys mewn gwaith yr oedd yn rhaid i bob un dalu ei raneion, ac nid mewn arian; ac os nad allai dyn weithio ei hun, yr oedd yn rhaid iddo edrych allan am rywun arall i wneud. Ÿr amcan wrth wneud y trefniadau i dalu y rhaneion yn y modd hwn oedd er sicrhau fod y gwaith yn cael ei wneud am fod llafur yn fwy prin nag arian, heblaw ei fod yn fwy uniongyrchol i'r pwrpas o gael y gamlas wedi ei hagor, a phawb i gael dwfr i'w dir. Nid oeddym y flwyddyn gyntaf na'r ail yn gallu gwneud y camlesi hyn yn orphenol a pherffaith, ond yr ydym wedi bod o adeg eu dechreuad yn eu perffeithio yn barhaus, ac nis gellir dweyd fod yr un o honynt hyd yn nod eto wedi ei gwneud yn orphenol, am fod rhyw welliantau angenrheidiol yn dod i'r golwg yn barhaus. Dyma ni yn awr yn y dyffryn uchaf yr ochr ogleddol, a'r ddau ddyffryn ar yr ochr Ddeheuol wedi gwneud camlesi, ac wedi llwddo i gael dwfr i'r rhan luosocaf o lawer o'r tyddynod yn yr ardaloedd hyn, ond yr oedd yma rai tyddynod yn ngwaelod y dyffrynoedd hyn, ac yn wir y mae nifer fechan hyd beddyw yn dyoddef yn awr ac eilwaith o herwydd prinder dwfr. Yr achos o'r dyoddef hyn yw, nad yw y gamlas yn ddigon mawr yn mhob man i gario cyflawnder o ddwfr pan fyddo feallai bron bawb yn gofyn am ddwfr yr un pryd, ac hefyd pan fyddo yr afon yn isel arghyffredin, nid oes digon o ddwfr yn dyfod i mewn yn ngenau y ffos, am nad ydyw yn ddigon dwfn i gyfarfod ag adegau eithriadol felly.

Caniataer i ni ddweyd gair eto yn nglyn a'r ochr ogleddol, sef y dyffryn isaf yn yr ochr hono i'r afon. Yr ydys wedi deall, y mae yn debyg, nad yw camlas y dyffryn uchaf eto yn dod i lawr trwy y lle cul, creigiog hwnw y buom yn son am dano, lle y mae pentref y Gaiman wedi ei adeiladu arno, ac felly nid yw yn gwasanaethu y dyffryn isaf. Fel y buom yn son o'r blaen, y mae gan dyddynwyr y dyffryn hwn gamlas, ond nid ydyw yn ddigon dwfn ond pan y mae codiad gweddol yn yr afon, ac felly ar rai blynyddoedd yn hollol sych, ac felly y dyffryn hwn yn colli ei gynhauaf. Cawn alw sylw at y rhanbarth hwn yn mhellach yn mlaen.