Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Dechreu Cyfnod Newydd

← 1873-1874, a'n Harosiad yn Buenos Ayres

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia gan Abraham Mathews

Y Minteioedd Newyddion ar eu Ffermydd

PENOD XXII.—DECHREU CYFNOD NEWYDD.

Yr ydym erbyn hyn bron wedi dyblu rhif ein gweithwyr, ac felly mewn ffordd i wneud cymaint mwy o waith. Ar yr ochr ogleddol yn unig hyd yn ddiweddar yr oedd y sefydlwyr cyntaf wedi arfer hau, ond yn ystod y ddwy flynedd ddiweddaf yr oeddynt wedi cael allan fod y tir ar yr ochr ddeheuol llawn mor hawdded i'w drin, ac yn debyg o roi gwell cnwd, felly yr oedd sylw y dyfudwyr newydd wedi ei dynu at yr ochr hon, ac yn awyddus i gael eu tyddynod yr ochr hon i'r afon. Mewn canlyniad i hyn, y mae y Cyngor yn penodi y boneddwr Edward Owen, Tyucha, ger Bala, i wneud rhyw fath o ranu ar y tir trwy dynu llinellau bob rhyw saith cant a haner o latheni o ogledd i dde o'r afon i'r bryniau ar yr ochr ddeheuol, am fod y rhan hon o'r dyffryn heb ei fesur, fel y cyfeiriwyd yn barod. Yn Chwefror 1875, cafwyd cynhauaf toreithiog, ac yr oedd pawb yn gefnog, a'r fintai newydd yn awyddus am rhyw lanerch o dir i ddechreu amaethu arno ar gyfer y flwyddyn ddyfodol. Yr oedd y rhan luosocaf o'r fintai newydd yn byw yn y dref hyd yn hyn, ond yn ymadael o un i un i'w ffermydd fel yr oedd y penau tenluoedd yn gallu dod yn barod gyda rhyw fath o dy i fyw ynddo. Yr oedd rhwng yr hyn a alwn ni y ddau ddyffryn yr ochr ogleddol lain gul o dir gwastad ar lan yr afon, a chraig o dywodfaen tu cefn iddo, ond gan ei fod morgul, nid ydoedd wedi ei fesur i fod yn ffermydd, ac felly yn cael eu ystyried fel comin; felly barnodd rhai o'r fintai newydd fod y lle hwn yn gyfleus i adeiladu tai arno, ac felly y gwnaethant, ac aeth dau deulu yno i fyw, sef y Parch. J. C. Evans, Cwmaman, a Mr. D. D. Roberts, o'r Unol Dalaethau. Gelwir y lle hwn Gaiman, yr hen enw Indiaidd a gawsom gyntaf arno.

Ail ffurfio yr eglwys.—

Yr oedd yr achos crefyddol wedi dyoddef, fel pob cylch arall, yn y blynyddoedd diweddaf. o angen gwaed newydd, a bu dyfodad y fintai hon fel ail. gychwyniad i'r achos erefyddol hefyd. Tua chanol Hydref 1874, cynaliwyd yn yr hen gapel bach diaddurn yn Nhrerawson gyfarfod pegethu, ac hefyd i sefydlu yr eglwys, pryd y pregethwyd gan y Parchedigion D. Ll.. Jones, J. C. Evans, a D. S. Davies. Derbyniwyd llythyrau y fintai newydd, a gwahoddwyd unrhyw un o'r hen fintal yn gystal ag o'r newydd i ddyfod yn mlaen i ofyn am aelodaeth, am fod llawer wedi rhyw lacio a chilio yn ol. Wedi rhifo i fyny yr enwau, yr oedd yr eglwys wrth ail gychwyn yn rhifo 45, a dewiswyd yr Ysgrifenydd i fod yn weinidog, yr hwn oedd wedi bod yma o'r cychwyn. Gwel y darllenydd ein bod yn barod wedi hanesyddu yr amgylchiadau yn mlaen hyd tua chanol 1875. Wedi cael cynhauaf da a thoreithiog y tymor diweddaf, a phawb wrthi yn egniol yn parotoi ar gyfer y dyfodol—rhyw fath o ranu wedi ei wneud ar yr ochr ddeheuol, ac amryw wedi meddianu a phenderfynu ar le eu preswyliod, ac ereill wedi dewis eu tiroedd ar yr ochr ogleddol—rhai yn uwch i fyny, a rhai yn is i lawr—pob un yn ol ei archwaeth a'i farn. Yr ydoedd erbyn hyn mlaen yn Awst a Medi 1875, a dim argoelion i'r afon godi, ac felly yr Deddym oll yn teimlo yn dra phryderus, yn enwedig y fintai newydd, am nad oeddynt hwy eto wedi cynefino a siomedigaethau y tymorau.

Cyn myned yn mhellach yn mlaen i hanes y flwyddyn hon, y mae genyf i roi hanes y wedd oedd y symudiad Gwladfaol yn gymeryd yn mysg ein cydgenedl yn Nghymru a'r Unol Dalaethau. Yr oedd y Parch. D. S. Davies wedi dychwelyd yn ol i Gymru er diwedd y flwyddyn o'r blaen, 1874, ar ei ffordd i'r Unol Dalaethau at ei deulu, gan nad oedd efe wedi bwriadu aros yn y Wladfa yn barhaus. Wedi dod i Gymru, trefnwyd iddo fyned trwy Dde a Gogledd i areithio ar y Wladfa, ac wedi bod felly am rai misoedd yn Nghymru, dychwelodd at ei deulu i'r Talaethau Unedig, a bu yn teithio ac yn areithio llawer yno drachefn ar y Wladfa. Tua Mai neu Mehefin 1875, aeth dau sefydlwr arall am dro i Gymru, sef y Meistri E. C. Roberts a Lewis Davies, o Aberystwyth. Hwn yw yr Edwin C. Roberts, Oshkos, y soniasom am dano amryw weithiau yn barod. Yr oedd y sel Wladfaol yn para ynddo ef o hyd, ac wedi cyraedd Cymru, aeth atau i areithio ar y Wladfa, a chan i'r brodyr hyn, a hefyd y Parch. D. S. Davies ymadael cyn ei bod yn wybyddus nad oedd yr afon yn codi y fwyddyn hon, a ninau wedi cael y fath gyuhauaf toreithiog y flwyddyn o'r blaen, yr oedd yn naturiol i ddynion brwdfrydig fel D. S. Davies, ac E. C. Roberts, i osod pethau allan yn oleu a chalonog dros ben, ac felly y bu, ac mewn canlyniad berwyd y gweithfeydd yn nglyn a'r mudiad. Yr oedd peth arall yn ffafriol i ymfudiaeth diwedd y flwyddyn hon. Yr oedd y gweithfeydd yn ddiweddar wedi bod yn fywiog dros ben, a'r cyflogau yn anarferol o uchel, ond tua rhan olaf o 1875 yr oedd arwyddion gwaethygu ar bethau, ac yn niwedd y flwyddyn hon y bu y cloiad allan trwy bron yr holl weithiau. Mewn canlyniad i'r areithiau brwdfrydig, ac yn ngwyneb yr argoelion tywyllion oedd yn mlaen yn nglyn a'r gweithfeydd, penderfynodd lluaws mawr werthu allan, a dyfod i'r Wladfa, ac o fewn tri neu bedwar mis yn niwedd 1875 a dechreu 1876, daeth i mewn i'r sefydliad ar y Camwy yn ymyl 500 o ddyfudwyr o wahanol barthau o Gymru a'r Unol Dalaethau, ond yn benaf o ardaloedd y Rhondda ac Aberdar. Daeth mintai y Talaethau Unedig y tro hwo eto allan mewn llong fechan o'u heiddo eu hunain, ond ychydig, ond nid llawer mwy ffodus na'r fintai o'r blaen. Y mae yn wir iddynt lwyddo y tro hwn i ddyfod a'u llong i mewn i'r Camwy, ond nid heb lawer o helynt ar y ffordd, a thrwy rhyw ddyryawch aeth y llong wedi cyraedd yn gwbl o'u meddiant, ond nid oedd y golled yn fawr. Y mae yma yn awr yn nechreu 1876 tua 500 o ddyfudwyr newyddion yn ein plith, a dim haner digon o fara yn y sefydliad ar eu cyfer, am nad oedd yma gynhauaf y tymor hwn o herwydd na chodasai yr afon. Er ein bod wedi cael cnwd toreithiog y flwyddyn flaenorol, yr oeddid wedi ei werthu allan yn llwyr iawn cyn gwybod na chawsid cynhauaf y flwyddyn wed'yn, a chan fod y sefydlwyr a ymwelasant a Chymru wedi ymadael cyn gwybod hyn, a'r cymundeb a Chymru y pryd hwnw yn anghyfleus iawn, trwy nad oedd llong yn galw gyda ni ond anfynych, nid oedd neb i'w feio am yr anffawd hon. Y mae yn wir fod corff y minteioedd hyn yn weddol gefnog, ac yn perchen modd i brynu defnydd lluniaeth iddynt eu hunain ond ei gael i'r lle; ond ar yr un pryd, yr oedd yma amryw yn eu plith yn gystal ac yn mysg y rhai oedd yma o'r blaen, heb fod yn alluog i brynu cynaliaeth blwyddyn neu bymtheg mis. Mewn canlyniad i hyn, penderfynwyd anfon at y Llywodraeth unwaith eto i ofyn i'r Llywodraeth echwyna swm o arian i'r sefydlwyr hyn er iddynt allu pwrcasu lluniaeth iddynt eu hunain, a'u teuluoedd heb lymhau eu hunain yn ormodol. Yr oedd y Llywodraeth yr adeg hon wedi trefnu gyda Chwmni Lampert & Holt, Lerpwl, i roddi cludiad rhad i deuluoedd tylodion i ddyfod allan i'r Camwy o Gymru, a chyda'r cludiad rhad hwnw yr oedd rhai wedi llwyddo i ddod allan. Trwy fod y minteioedd diweddaf hyn wedi dod trwy Buenos Ayres, canys nid ar unwaith y daethant ond yn fan finteioedd i Buenos Ayres, ac yna y Llywodraeth yn cytuno a llong i'w cymeryd i lawr i'r Camwy. Trwy eu bod yn dod trwy Buenos Ayres fel hyn, yr oedd yr awdurdodau yno erbyn hyn yn hysbys o sefyllfa y Wladfa, ac yn dechreu dod yn fyw i bwysigrwydd y sefydliad. Felly, cydsyniodd y Llywodraeth a'r cais am echwyn, ac anfonasant gyflawnder o ddefnydd ymborth i lawr. Yr oedd hefyd ystordy arall wedi ei godi yn y sefydliad gan Mr. J. M. Thomas, gynt o Merthyr Tydfil, ond a ymadawsai a'r sefydliad y flwyddyn gyntaf, ac a fuasai yn Buenos Ayres o hyny hyd yr adeg hon. Yr oedd y dyn ieuanc hwn wedi bod yn ysgrifenydd, ac wedi hyny yn arolygwr masnach i un Mr. F. Yonger, Ysgotiad cyfoethog yn Buenos Ayres, a thrwy gymorth ei feistr wedi dechreu masnach ar raddfa eang yn y Wladfa. Yr oedd ganddo ystordy mawr yno wedi ei wneud o goed, yr hwn a gymerodd dân yn y flwyddyn 1876, trwy yr hwn y dinystriwyd gwerth tua thair mil o bunau. Bu y ty masnachol hwn, yn nghyd a thy masnachol Meistri Rook Parry yn gyfleusdra mawr i'r sefydliad i gael nwyddau a'u llongau yn gyfryngau cymundeb a Buenos Ayres. Yn yr adeg hon hefyd yr oedd y Llywodraeth Archentaidd yn ymdrin a deddf ymfudiaeth, ac yn gweled fod yn rhaid iddynt wneud rhyw gyfnewidiad yn y ddeddf a wnaed yn 1862-3 yn nglyn a rhoddi tir i ddyfudwyr. Yr oedd y Parch. D. LI. Jones yn ystod ei arosiad hir yn Buenos Ayres, ar ei daith i'r Wladfa, wedi cael haundden i siarad llawer a Dr. Rawson yn nghylch y Wladfa, ae wedi bod yn awgrymu iddo amryw bethau yn nglyn a'r hyn a dybiai efe ddylasai fod deddf dirol y gwladfaoedd fod, ac y mae yn amlwg fod y Llywodraeth wedi mabwysiadu yn ei deddf newydd amryw o'r egwyddorion a awgrymodd. Nid oedd deddf 1862-3 yn rhoddi i'r dyfudwr ond 124 o erwau, yr hyn oedd yn llai nag a roddid gan unrhyw Lywodraeth mewn gwledydd newyddion, yn enwedig yr Unol Dalaethau, ond yn Medi 1875, pasiodd y Gydgyngorfa ddeddf newydd, yr hon oedd yn caniatau hyny allan 248 o erwau i bob dyfudwr mewn oed, heb wahaniaeth yn nglyn a rhyw. Yr oedd y ddeddf hon yn cymeryd i mewn hefyd yr holl sefydlwyr oedd yn y lle ar y pryd, &c hefyd eu bod hwy i gael yr 124 erwau oedd ganddynt eisioes yn ychwanegol fel gwobr am sefydlu y lle. Mewn canlyniad i hyn, penderfynodd y Llywodraeth ffurfio yn y Wladfa fath o gynrychiolaeth iddi, canys hyd yn hyn, fel yr ydys wedi awgrymu yn barod, nid oedd y Llywodraeth Archentaidd wedi ymyraeth dim a'r sefydliad yn nglyn a'i lywodraethiad. Ar hyn o bryd, yr oedd amryw bethau yn galw am hyny, megys yr echwyn y cyfeiriasom ato, y cyfnewidiad yn neddf y tir, a'r angenrheidrwydd am ail fesuriad, yn nghyda chynydd cyflym y boblogaeth. Yr oedd y Llywodraeth er's rbai blynyddau cyn hyn wedi rhoi rhyw fath allu llywodraethol yn llaw Mr. Lewis Jones fel ei chynrychiolydd, ond ni ddaeth dim o hyny ar y pryd. Ond yn awr y mae yn penodi math o is-raglaw i fod a'i swyddfa yn y Wladfa. Italiad o genedl yw y swyddog hwn, o'r enw Antonio Oneto, ac yr ydoedd i fod yn gynrychiolydd y Llywodraeth yn y lle, ac yn gadeirydd y ddau fwrdd a benodid. Amcan y ddau fwrdd ydoedd, un i arolygu mesuriad y tir, rhoddiad allan y tyddynod i'r dyfudwyr, ae edrych fod y sefydlwyr yn dod i fyny ag amodau y Llywodraeth er hawlio gweithredoedd; ac amcan y bwrdd arall oedd arolygu yr echwyn oedd i'w roi i'r rhai mwyaf anghenus. Cynwysai y byrddau byn bump o aelodau bob un, a'r is raglaw yn gadeirydd yn y naill a'r llall. Penododd y Llywodraeth hefyd ynad heddwch a llywydd y Cyngor, ac er mwyn i bethau eistedd yn esmwyth a'r bobl oedd wedi arfer gwneud pob peth eu hunain mewn ffordd o ethol eu swyddogion, penododd y Llywodraeth i'r swyddau uchod y Cymry oedd ynddynt o'r blaen o benodiad y Gwladfawyr Cymry hefyd oedd aelodau y byrddau. Anfonodd y Llywodraeth hefyd i lawr ddyn ieuanc i fesur yr holl ddyffryn o bob tu i'r afon, yn ol y trefniadan newyddion, ond trwy ei ddiofalwch ef a goddefgarwch y bwrdd tirol, gwnaeth waith llibynaidd, anghywir, ac anorpheredig iawn, yr hyn a achosodd gryn lawer o anfoddlonrwydd yn mysg yr hen sefydlwyr, a llawer o helbul o bryd i bryd byth wed'yn, am na fu yn ddigon gofalus wrth dynu y llinellau, a gosod i lawr y pegiau terfyn. Ond o'r diwedd, daeth i ryw fath o derfyniad, a chafodd y dyfudwyr oll eu gosod ar eu tyddynod mesuredig. Nid oedd yr hen sefydlwyr hyd yn hyn wedi cael gweithredoedd ar eu tiroedd, er eu bod wedi sefydlu arnynt er's dros ddeng mlynedd, ond yr oedd y bwrdd tirol wedi ei awdurdodi i roi i'r oll o'r sefydlwyr oedd yn y lle Medi 1875, hawl-len i'w harwyddo, ac yna i'w danfon i fyny i Buenos Ayres er cael gweithred gyfreithiol. Nid gweithred fel un Prydain yw un y Weriniaeth Archentaidd, ond un lawer symlach, sef math o dystysgif, neu adlun (copi) o'r Cofrestriad Cenedlaethol a gedwir yn y Gofnodfa Genedlaethol, a rhoddir stamps y Llywodraeth arni, ac nid yw yn costio i'r sefydlwr ond dwy ddoler am y stamps. Cafwyd y gweithredoedd cyntaf hyn yn y flwyddyn 1877, a'r gweithredoedd ar ol hyny yn mhen y ddwy flynedd ar ol i'r sefydlwyr dderbyn yn hawl-len, yn unol ag amodau y Llywodraeth.