Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Diffyg Cymundeb, ac Ymweliad y "Cracker"

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PENOD XVI.-DIFFYG CYMUNDEB, AC YMWELIAD Y "CRACKER."

Rhaid i mi ofyn i'r darllenydd droi yn ol gyda mi i ddiwedd y flwyddyn 1870. Fel y cyfeiriwyd, galwodd y "Myfanwy" yma yn Mai, a daeth atom drachefn long o Buenos Ayres yn Mehefin gydag ymborth, ond wedi hyny nid oedd genym un addewid am un long i alw, ac yr oedd y gyfran olaf o'r hyn a addawsai y Llywodraeth i ni wedi dod gyda'r llong yn Mehefin, ond gan mai cynhauaf rhanol oedd wedi bod y flwyddyn ddiweddaf, a'r rhagolygon y flwyddyn hon eto yn wael, yr oeddid yn teimlo yn bryderus am gymundeb a Buenos Ayres, neu a Patagones. Felly yn niwedd y flwyddyn hon, a dechreu 1871, gwnaeth y Meistri Lewis Jones, David Williams, America, fel y galwent ef, Edward Price, a dau forwr a ddiangasant o'r "Myfanwy," wneud cynyg ar fyned dros y tir i Patagones. Llwyddasant i gael gan Indiad cyfarwydd i fyned yn arweinydd iddynt, ond wedi teithio rhyw 150 o filidiroedd i fyny i'r gogledd orllewin, o herwydd rhyw reswm neu gilydd, nid oedd yr Indiad am barhau y siwrne, ac felly y gorfu iddynt droi yn ol. Ond er methu o honynt yn y cynyg hwn, eto nid oeddynt am roddi i fyny eu nod, sef cael ffordd dros y tir i Patagones. Penderfynasant wneud cynyg i fyned gyda glan y mor hyd yr afon Negro, ar lan yr hon y mae tref Patagones, neu Del Carmen. Trwy fod y tymhorau wedi bod mor sychion, a hithau yn awr yn ganol haf poeth, gwyddent nad oedd dim dwfr i'w gael ar y glanau, ac felly trefnasant i wneud peiriant byehan i groewi dwfr y mor. Yr oeddynt yn bedwar neu bump mewn nifer, a cheffyl gan bob un, ac felly yn gofyn cryn lawer o ddwfr. Beth bynag, cychwynasant, ond wedi teithio tua deuddydd o Porth Madryn gyda glan y mor, profodd eu peiriant yn annigonol i groewi digon o ddwr iddynt, ac wedi cryn ddyoddef syched, gorfu iddynt roi i fyny yr anturiaeth, a throi yn ol. Yn awr, dyma ni wedi ein cau i fyny heb un cymundeb a'r byd masnachol. Y llong ddiweddaf o Buenos Ayres oedd wedi ymweled a ni ydoedd yr un yn Mehefin 1869. Ond pan oedd y sefydliad bach unig ar y Camwy yn teimlo fod y byd mawr tuallan wedi ei anghofio, yr oedd rhai pobl dda o Saeson ac Yspaeniaid yn Buenos Ayres yn meddwl am danom. Boneddwr o'r enw H. G. Macdonell oedd is-genhadwr Prydain yn Buenos Ayres yr adeg hon, ac y mae darllen ei ohebiaethau a Captain Bendingfeld, y llynges Brydeinig yn Monte Video, yn dangos ei fod yn ddyn oedd yn meddu dynoliaeth dyner a charedig. (Gwel adroddiad y "Cracker" am 1871). Y mae yn ymddangos fod math o ryfel cartrefol yn nhalaeth Entre Rias ar y pryd hwn, a bod y Llywodraeth Archentaidd mewn llawn gwaith o'r herwydd, fel nad oeddynt yn gallu talu sylw i fawr o ddim arall. Ar yr un adeg hefyd yr oedd Indiaid y rhan ddeheuol o dalaeth Buenos Ayres yn gwneud ymosodiad ar Bahia Blanca, ac yn peri cryn anesmwythder yn Buenos Ayres yn mhlith y boblogaeth Seisnig, am fod amryw ddinasyddion Prydeinig yn sefydlu yn Bahia Blanca ar y pryd. Felly teimlai Mr. Macdonell bryder yn nghylch y Wladfa rhag ein bod ninau yn dyoddef oddiwrth ymosodiad cyffelyb, gan nad oedd ond rhyw dri chan' milldir cydrhyngom. Cafodd Mr. Macdonell ymgom gydag un o'r enw M. Carrega, y masnachwr oedd wedi ymgymeryd ag anfon yr ymborth a roddai y Llywodraeth i gynorthwyo y Wladfa. Dywedai hwn fod cymorth y Llywodraeth wedi peidio er Mehefin 1869, a'i fod ef wedi derbyn cais oddiwrth Mr. Lewis Jones i'w roddi i'r prif weinidog yn gystal ag i lywydd y Weriniaeth yn Mai 1870 am ychwaneg o gymorth i'r sefydlwyr, ac hefyd i'r Indiaid, ond nad oedd dim wedi ei wneud. Mewn canlyniad, bu gobebiaeth faith rhwng Mr. H. G. Macdonell a'r Captain Bendingfeld yn nghylch anfon un o'r llongau Prydeinig yn Monte Video i lawr i edrych hynt y sefydliad ar y Camwy. Wedi hir ohebu, yn Ebrill 1871 y mae y Captain Bendingfeld yn cydsynio, ac yn anfon i lawr y llong "Cracker" a'r Cadlyw R. P. Dennistoun i dalu ymweliad a ni, a gallaf sicrhau y darllenydd fod ymweliad y llong hon a ni fel dyfroedd oerion i enaid sychedig. Bu dyfodiad y "Cracker" yn fantais fawr i ni yr adeg hon. Fel y gellir dysgwyl, mewn byd mor llawn o amrywiaeth a hwn, y mae cryn wahaniaeth rhwng gweision ei Mawrhydi y Victoria a'u gilydd ar y llongau hyn, ac y mae cymeriadau y dynion hyn i'w gweled yn amlwg yn yr adroddiadau a wnaed ganddynt o'r sefydliad a'r sefydlwyr o dro i dro. Y tro hwn fel y tro o'r blaen, buom yn ffodus i gwrdd a swyddogion o synwyr, dysg, a dynoliaeth ragorol. Dynion caredig iawn oedd y Cadlyw Dennistoun, Dr. Turnbull, a'r Is—lywydd Richards, a chasglasant adroddiad cyflawn a chywir iawn o'r sefydliad tra yn y lle. Gwnaeth Dr. Turnbull hefyd wasanaeth mawr i'r sefydliad trwy arolygu y gist feddygol oedd genym, a rhoddi ar y moddion physigol oedd ynddi enwau Seisnig yn lle yr enwau estronol oodd arnynt, a nodi arnynt hefyd at ba anhwylderau yr oeddynt wedi eu bwriadu. Bu y Cadlyw Dennistoun hefyd yn garedig iawn trwy roddi llawer iawn o wahanol fathau o ddefnyddiau ymborth o drysorfa y llong at wasanaeth y rhai mwyaf anghenus, a chaniataodd gludiad rhad i'r ddau foneddwr Lewis Jones a D. Williams, America, yn y llong i Monte Video. Yr oedd Mr. Jones eisieu ymweled a'r Llywodraeth unwaith eto ar ran y sefydliad, er cael ychydig gymorth mewn ymborth a hadyd am y flwyddyn ddyfodol, a cheisio eto am ryw foddion i ddal cymundeb rhwng y Wladfa a Buenos Ayres. Yr oedd Mr. David Williams am fyned i Buenos Ayres i gyfarfod nwyddau a ddysgwyliai o'r Unol Dalacthau—offer ac arfau amaethyddol yn benaf. Y flwyddyn hon yr oedd y Yellow Fever yn dost iawn yn Buenos Ayres, fel y gorfu i Mr. Jones a Mr. Williams aros yn hir yn Monte Video cyn bod yn alluog i wneud dim busnes yn Buenos Ayres. O'r diwedd, llwyddodd Mr Jones gael llong unwaith eto, a bu hon yn Patagones unwaith, a daeth a nifer o wartheg i lawr i'r boneddwr D. Williams, America. Wedi hyny trefnodd Mr. Lewis Jones iddi fyned am lwyth o Guano i rai o'r ynysoedd i'r de o'r Camwy, a dychwelodd i Buenos Ayres gyda'i llwyth i beidio a dychwelyd mwy, a methiant a cholled a fu yr anturiaeth hon i Mr. Lewis Jones, am i'r ty yr oedd mewn undeb ag ef yn nglyn a'r Guano dori i fyny, a symud o'r lle, fel erbyn i Mr. Lewis Jones fyned i fyny yn mhen tua blwyddyn, nid oedd yno i'w ran un ddimai o arian am y llwyth Guano. Y mae yn wir iddi fod yn fantais i'r Wladfa i ddod a chymorth y Llywodraeth i lawr, yn nghyd ag eiddo Mr. Williams, a dyma y rhodd olaf a dderbyniwyd gan y Llywodraeth hyd flwyddyn 1876, pryd y daeth i mewn tua 500 o ddyfudwyr bron ar unwaith.