Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Parotoi Mintai a Llong i Fyned Allan

Oddi ar Wicidestun
Penderfynu ar Patagonia Fel Lle i Sefydlu Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

Y Cychwyn a'r Fordaith

Pen. III.—PAROTOI MINTAI A LLONG I FYNED ALLAN.

Yr oedd areithiau Mr. Edwin C. Roberts wedi bod yn foddion i greu ysbrydiaeth wladfaol yn bur gyffredinol trwy Gymru, ond peth arall hollol oedd cael pobl yn barod i dori i fyny eu cartrefleoedd, a gwneud eu hunain yn barod i gychwyn i fordaith o agos i saith mil o filldiroedd, i sefydlu gwlad newydd, mewn man nad oedd yr un dyn gwyn o fewn tua dau can' milldir iddo, a dim ond môr yn ffordd rhyngddynt. Yn ystod y flwyddyn 1864, y mae Mr. Lewis Jones yn teithio De a Gogledd Cymru i areithio ar Patagonia, ac yn mynegu yr hyn a welodd ac a wnaeth. Y mae Mr. H. Hughes (Cadfan Gwynedd) yn cyhoeddi math o Lawlyfr bychan ar Patagonia, hefyd y Parch. M. D. Jones yn cyhoeddi llyfryn bychan ar Ymfudiaeth, ac y mae y naill a'r llall yn cael eu gwasgaru trwy yr ardaloedd gweithfaol yn gyffredinol. Y mae y Parch. M. D. Jones yntau, mor bell ag y mae ei amser fel athraw yn caniatau iddo, yn areithio ac yn cynllunio tuag at godi mintai i fyned allan. Yr oedd y teithio a'r areithio hyn yn golygu costau mawrion, a'r cwbl yn cael ei ddwyn gan y Gymdeithas Ymfudol trwy y pwyllgor yn Lerpwl. Ond yr oedd y peth pwysicaf o r cwbl eto ar ol, mor bell ag yr oedd arian yn angenrheidiol, sef cael llong i fyned a'r fintai allan i Patagonia. Yr oedd Patagonia yr adeg hon, yn gydmarol ddyeithr hyd yn nod i forwyr. Y mae yn wir fod llongau yn pasio Patagonia i fyned i Chili a Chalifornia tu allan i Cape Horn,—ond nid oedd un llong fasnachol wedi bod i fewn yn yr afon Camwy, nac ychwaith yn Porth Madryn, felly nid peth hawdd oedd cael Captain yn foddlon i fentro ei long i le mor anadnabyddus. Peth arall, yr oedd angen llawer o arian i dalu y llong log angenrheidiol. Gan mai dynion o amgylchiadau cyffredin oedd aelodau a phwyllgor y Gymdeithas Wladfaol bron i gyd, fe syrthiodd y baich. hwn bron i gyd ar y Parch. M. D. Jones, Bala, yr hwn oedd, trwy gyfoeth ei wraig, mewn ffordd i gael arian ac ymddiriedaeth. Cytunwyd am long o'r enw "Horton Castle," i gychwyn allan gyda'r ymfudwyr yn Ebrill, 1865. Yr oeddynt wedi cael enwau tua dau cant i fyned allan gyda'r llong hon. Ond pan oedd y parotoadau yn cael eu gwneud, codwyd cri mawr yn erbyn Patagonia fel lle i ymfudo iddo gan un a alwai ei hun yn "Garibaldi," yn y Drych ac yn yr Herald Cymraeg. Yr oedd y Drych yn cael ei gyhoeddi yn Utica, yr Unol Dalaethau, a'r Herald Cymraeg yn Nghaernarfon, Gogledd Cymru. Yr oedd yn ddealledig y pryd hwnw, ac ni chlywais neb byth wed'yn yn ameu, mai golygydd y Drych, John William Jones, oedd yr hwn a alwai ei hun "Garibaldi." Yr adeg hono yr oedd Kansas, Nebraska, a Missouri yn weigion, a'r Americaniaid yn awyddus iawn i gael dynion allan i'w poblogi, ac y mae yn bur debyg—ac o ran hyny yn sicr —mai nid gofal am fan cymwys i Gymry i ymfudo iddo oedd mewn golwg gan "Garibaldi," ond cael sylw Cymru oddiwrth Patagonia at y Talaethau Unedig, ac yn enwedig at y manau uchod, am fod cael dynion allan iddynt yn dwyn elw i rywrai ag yr oedd "Garibaldi" mewn dealldwriaeth a hwynt. Gwnaeth y llythyrau hyny niwed enbyd i'r symudiad, trwy ddigaloni lluaws mawr. Yr oedd mantais fawr gan elynion y symudiad, am fod pob hanes oedd i'w gael y pryd hwnw mewn llyfrau ar ddaearyddiaeth yn rhoi anair i Patagonia, i'w thir, ac hefyd i'r Indiaid oedd yn byw yno ; yr unig lyfr oedd yn dweyd yn dda am dani oedd y South American Pilot, gan y Llyngesydd Fitzroy—llyfr nad oedd o hyd cyrhaedd pobl yn gyffredin. Creodd y drwgliwiadau a gyhoeddwyd lawer o waith ychwanegol i'r pwyllgor, ac yn benaf i'r Parch. M. D. Jones, Bala, er cadarnhau yr ymfudwyr oeddynt wedi rhoddi eu henwau i gychwyn yn yr "Horton Castle." Ond fel y bu yn fwyaf ffodus, methodd yr "Horton Castle" a chyraedd Lerpwl yn yr adeg yr oedd wedi ymrwymo i wneud, ac felly cafwyd ychwaneg o amser i ail gasglu enwau, gan i gytundeb y llong hon syrthio i'r llawr.

Wedi hyn cytunwyd am long arall o'r enw "Mimasa," yr hon oedd i fod yn barod i gychwyn allan yn Mai. Nid oedd y llong hon wedi ei gwneuthur i gario ymfudwyr, ac felly yr oedd gwaith mawr ei gwneud yn gymwys i hyny, a disgynodd y gwaith hwnw o ran ei ofal a'i gost ar y pwyllgor Gwladfaol, neu yn hytrach ar y Parch. M. D. Jones, Bala. Prynwyd coed, a chytunwyd â dynion cyfarwydd i osod yn y llong yr holl ddodrefn angenrheidiol tuag at gynwys 153 o ymfudwyr, megys gwelyau, byrddau, meinciau, cypbyrddau, ac ystafelloedd at gadw yr ymborth. Yr oedd y pwyllgor yn gyfrifol hefyd i roddi ar y bwrdd ddigon o ymborth a dwfr am fordaith o chwech mis, am fod y fordaith a'r porthladd mor anadnabyddus. Prynwyd hefyd fywydfad cryf i fod at wasanaeth y Gwladfawyr. Ar ol glanio, costiodd llogiad y llong, a'i gosod hi i fyny yn briodol mewn dodrefn ac ymborth tua £2,500, a disgynodd y baich hwn bron yn gyfangwbl ar y Parch. M. D. Jones, Bala, mewn gofal ac arian. Wedi cytuno am y llong, yr oedd yn rhaid cael rhywun neu rywrai i fyned allan i Buenos Ayres, ac oddiyno i'r Camwy neu Borth Madryn, i wneud darpariadau ar gyfer yr ymfudwyr. Penderfynwyd ar y Meistri Lewis Jones, Lerpwl, ac Edwin C. Roberts, o Wisconsin, yr hwn oedd yn aros yn awr yn Wigan. Hwn yw yr Edwin C. Roberts ag y cyfeiriwyd ato o'r blaen yn nglyn a'r symudiad Gwladfaol yn America, ac wedi hyny yn Nghymru. Y pwnc yn awr oedd cael yr ymfudwyr yn barod. Yr oeddys wedi bwriadu i ran luosocaf o'r ymfudwyr i dalu £12 o arian cludiad am bob un mewn oed, a haner hyny dros bob un o dan ddeuddeg oed hyd ddwy flwydd, ond erbyn cael gwybodaeth fanwl, cafwyd allan mai nifer fechan iawn oedd yn alluog i dalu eu cludiad yn llawn, a nifer fechan drachefn yn alluog i dalu rhan o'u cludiad —y rhan luosocaf yn analluog i dalu dim. Ond yr oedd y Parch. M. D. Jones, Bala, a'r pwyllgor mor benderfynol, fel nad oedd dim a'u digalonai i roddi cychwyniad i fudiad oedd eisioes wedi costio cymaint o feddwl, llafur, ac arian iddynt. Fel hyn gwel y darllenydd mai dynion o weithwyr tlodion gan mwyaf oedd y fintai gyntaf hon a aeth allan i ffurfio Gwladfa Gymreig yn Patagonia. Yr oedd y pwyllgor wedi hysbysu fod yn rhaid i bob un ofalu am wely llong, a dillad gwely, a llestri o bob math ag oedd eu hangen ar y fordaith, heblaw fod i bob un ddarparu cymaint ag oedd yn ei allu ar gyfer dechreu byw mewn gwlad newydd—gwlad lle nad oedd dim i'w gael heb fyned dros 170 o filldiroedd o fôr i'w gyrchu. Tua dechreu Mai y mae y rhan luosocaf o'r ymfudwyr yn Lerpwl, ond nid yw y llong yn agos yn barod, a chan fod y bobl wedi gwario eu harian i brynu pethau angenrheidiol rheidiol i'r fordaith, ac ar ol glanio, nid oedd ganddynt ddim ar gyfer eu cynal yo Lerpwl i aros i'r llong fod yn barod, ac yn mhen ychydig ddyddiau yr oedd yn rhaid iddynt droi i enill eu bywioliaeth, neu ynte i rywrai roddi arian a'u cadw yno yn ystod yr oediad. Disgynodd y gorchwyl costus a phoenus hwn eto ar y Parch. M. D. Jones, Bala, a mawr yr helynt a gafodd. Peth ofnadwy ydyw gosod dynion o ddiwylliad cyffredin i ddechreu dybynu ar ereill; nid oes byth foddloni arnynt. Felly yr oedd yn Lerpwl y pryd hwnw. Ni chafodd un bwrdd gwarcheidiol erioed y fath drafferth ag a gafodd y Parch. M. D. Jones, Bala, ac ychydig gyfeillion iddo oedd yn cynorthwyo y pryd hwnw.

Yr oedd cychwyn mintai y "Mimasa" yn wahanol iawn i gychwyn mintai o ymfudwyr cyffredin; nid yn unig yr oedd angen parotoadau ar gyfer mordaith hir, a glanio mewn lle anial, ond yr oeddid yn gorfod parotoi ar gyfer y sefydliad cyntaf mewn gwlad newydd oedd yn gwbl ar wahan i bob trefniadau cymdeithasol. Yr oedd yn rhaid ffurfio cnewyllyn cymdeithas, a Llywodraeth. I'r dyben hwn etholwyd yn Lerpwl o blith y fintai ymfudol trwy y tugel Gyngor o ddeuddeg, a llywydd, ysgrifenydd, a thrysorydd (Gwel yr atodiad). Dyma ni yn fintai o 153, o wahanol Siroedd Cymru, yn cael ein gwneud i fyny o'r ddau ryw, o bob math o oedran—o'r baban ychydig wythnosau oed hyd yr hen wr 60 oed—yn wyr, gwragedd, a phlant, a dynion sengl—dynion o bob math o alwedigaeth—y teiliwr, y crydd, y sadler, y saer coed a'r saer maen, y naddwr ceryg a'r gwneuthurwr priddfeini, y bwyd—nwyddwr a'r dilledydd, y fferyllydd a'r argraffydd, y meddyg, yr ysgolfeistr a'r pregethwr, yr amaethwr a'r bugail, y mwynwr a'r glowr—y crefyddwr a'r digrefydd, wedi dyfod o wahanol enwadau Cymru— dyma ni oll yn ymdoddi i'n gilydd er ein holl amrywiaeth i ffurfio un gymdeithas er sefydlu Gwladfa Gymreig.