Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Penderfynu ar Patagonia Fel Lle i Sefydlu

Oddi ar Wicidestun
Hanes y Syniad am Wladfa Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

Parotoi Mintai a Llong i Fyned Allan

PEN. II. PENDERFYNU AR PATAGONIA FEL LLE I SEFYDLU.

Erbyn hyn yr oedd y syniad a'r angen am sefydlu Gwladfa Gymreig wedi dyfod yn lled aeddfed, a'r Gwladfawyr wedi dyfod yn bur unol am Patagonia fel y lle mwyaf cyfaddas, ag ystyried pob peth ag a allesid gael. Yr hyn oedd wedi tynu mwyaf o sylw at Patagonia oedd tystiolaeth y Llyngesydd Fitzroy, yr hwn oedd wedi bod yn arolygu arfordir America Ddeheuol yn y flwyddyn 1833, ac wedi rhoi canmoliaeth uchel i ddyffryn y Camwy, neu Chubat, fel ei gelwid y pryd hyny. Rhoddodd hefyd dystiolaeth ffafriol iawn i Borth Madryn (New Bay) fel lle i angori llongau.

Mr. Phibbo oedd y Trafnoddwr Archentaidd yn Lerpwl yr adeg hon, a Dr. Wm. Rawson y Prif-weinidog yn Buenos Ayres, ac yr oedd y ddau foneddwr hyn yn awyddus i gael ymfudwyr allan i'r weriniaeth, ac yn neillduol i Patagonia. Yna dechreuwyd gohebu a'r Llywodraeth Archentaidd trwy y boneddwyr hyn. Syniad cyntaf y Gymdeithas Ymfudol Gymreig ydoedd cael breinlen ar ddarn eang o dir yn Patagonia, ar yr amod ei bod i roi ar y lle o fewn deng mlynedd o ddwy i dair mil o deuluoedd, ac y mae yn ymddangos oddiwrth y gobebiaethau a fu rhwng y Gymdeithas a Dr. Rawson ei fod ef yn ffafriol iawn i'r cynllun hwn.

Yn yr adeg hon dewisodd y Gymdeithas Ymfudol Brwyadaeth i weithredu drosti a'r Llywodraeth Archentaidd. Gwnaed y Brwyadaeth i fyny o'r boneddigion canlynol:—J. E. Whalley, Ysw., A.S., David Williams, Ysw., Uchel Sirydd Arfon; Robert Jones, Ysw., Masnachwr, Lerpwl; Proffeswr M. D. Jones, Bodiwan, Bala; a'r Captain Love D. Jones Parry, Castell Madryn. Rhoddwyd awdurdod i'r Brwyadaeth hon i dynu allan adlun o gytundeb a'r Llywodraeth Archentaidd yn nghylch dyffryn y Camwy, a'i arwyddo. Tynwyd allan y cytundeb, ac arwyddwyd ef dros y Brwyadaeth o un tu gan y Captain Love D. Jones Parry a Mr. Lewis Jones (yr hwn hefyd a benodasid yn Brwyad) o un tu, a Dr. William Rawson ar y tu arall i'r dyben i wneud y cytundeb uchod, yr oedd Dr. Rawson yn gweled fod yn angenrheidiol i'r Gymdeithas Ymfudol anfon allan ryw un neu rai i edrych y wlad, a dewis y lle yn gystal ag i arwyddo y cytundeb. Gan nad anturiaeth arianol oedd y symudiad, ond yn unig nifer o ddynion brwdfrydig dros les eu cenedl a pharhad yr iaith Gymraeg wedi ymuno i gefnogi a chynorthwyo ymfudiaeth mewn ffordd drefnus, yr oedd yn anhawdd cael arian i dalu i gynrychiolwyr i fyned allan i wneud y gwaith uchod.

Er nad oedd yn y Gymdeithas Wladfaol hon ddynion arianog, eto trwy ffyddlondeb a chydweithrediad, ac yn benaf trwy haelfrydedd y Parch. M. D. Jones, Bala, a'r brodyr John ac Owen Edwards, Lerpwl, penderfynwyd anfon allan y boneddigion Captain Love Jones Parry, Madryn, a Lewis Jones, argraffydd yn Lerpwl. Aethant allan yn Rhagfyr 1862. Buont mewn llong i lawr yn y Camwy, a buont ychydig bellder i fyny i'r afon, a chawsant gipdrem ar ran o'r dyffryn. Y mae yn rhaid addef na fuont yno ddigon o amser, ac na theithiasent ddigon i roddi adroddiad boddhaol o'r lle. Nid ydyw yn iawn beio, am nad ydym yn gwybod yn ddigon manwl yr amgylchiadau. Dychwelasant i Buenos Ayres, wedi cael eu boddloni yn fawr yn y lle, ac arwyddasant y cytundeb y cyfeiriwyd ato uchod. Dealled y darllenydd mai adlun o gytundeb ydoedd hwn i'w gynyg i'r Gydgyngorfa; nid oedd eto yn gytundeb cyfreithiol i ddibynu arno hyd nes y cytunid arno gan y Gydgyngorfa, a'i arwyddo gan y llywydd.

Ond pan gyfarfu y Gydgyngorfa, methodd y cynygiad uchod a derbyn cymeradwyaeth digon cyffredinol; ac felly syrthiodd i'r llawr, fel nad oedd gan y Gymdeithas un sicrwydd am ddim ond y ddeddf dirol a wnaed yn y flwyddyn 1862, yr hon oedd yn darparu rhoddi 124 o erwau o dir i bob teulu. Dychwelodd y Brwyadwyr Captain Love Jones Parry a Mr. Lewis Jones i Gymru cyn i'r cytundeb a nodasom uchod gael ei roddi o flaen y Gydgyngorf, am nad oedd yn amser iddynt gyfarfod ar yr adeg hono. Yr oedd sel Dr. Rawson dros y peth yn peri i'r Brwyadwyr fod yn ffyddiog iawn y buasai y cynygiad yn cael ei wneud yn gyfraith, ac felly gweithredwyd yn Nghymru fel pe buasai wedi ei basio yn orphenol. Wedi cael tystiolaeth y ddau Ddirprwywr am y wlad, at am deimlad caredig ac addawol y Prifweinidog, teimlai y Pwyllgor Gwladfaol yn Lerpwl yn galonog i fyned yn mlaen i alw mintai, ac i wneud darpariadau ar gyfer dechreu anfon allan ymfudwyr. Y mae yn iawn i mi roddi gair bach o eglurhad yn y fan hon. Fe gyhuddwyd y Parch. M. D. Jones, Bala, o dwyllo dynion, a hyny yn fwriadol, i ymfudo i Patagonia, ar y dealldwriaeth fod y cytundeb cynygiedig wedi ei dderbyn gan y Gydgyngorfa, ac yntau yn gwybod nad ydoedd. Y mae adroddiad swyddogion y llong ryfel Brydeinig, "Y Triton," a ymwelodd a'r Wladfa ar y Camwy yn 1867 yn camliwio Mr. Jones yn y peth hwn. Y mae yn wir fod Mr. Jones yn llwyr gredu, yn ol tystiolaeth y Brwyadaeth, y buasai y cytundeb yn cael ei wneud, ond eto ni addawyd i neb o'r ymfudwyr ond yr 124 erwau ag oedd deddf 1862 wedi ei sicrhau, heblaw addewid Dr. Rawson am nifer o wartheg a cheffylau, badyd, ac ychydig offerynau amaethyddol, canys yr oedd ysgrifenydd yr hanes hwn yn un o'r fintai gyntaf, ac felly yn un o'r rhai oedd yn cael yr addewidion, ac yn gorphwys ei ddyfodol arnynt mor belled ag yr oedd y dynol yn myned. Os oedd bai yn bod yn rhywle, ar y dirprwywr, Mr. Lewis Jones, yn benaf yr oedd, ond pan gofiom mai dyn icuanc dibrofiad mewn gwleidyddiaeth gwledydd newyddion ydoedd, ac yn ddyn o dueddfryd obeithiol, ac heb un gallu i weled anhawsderau nes myned iddynt, y mae yn hawdd i ni basio heibio ei or hyder a'i areithiau swynol. Y mae yn iawn i mi sylwi yn y fan hon hefyd i'r Llywodraeth ymddwyn yn mhell tu hwnt i lythyren ei chyfraith, mewn haelfrydedd i'r dyfudwyr. Er nad oedd cyfraith 1862 yn addaw dim ond tir yn unig, eto cafwyd anifeiliaid, bwyd, a badyd ddeng waith mwy nag a addawyd yn Nghymru, a mwy nag a ddysgwyliodd hyd yn nod y rhai mwyaf brwdfrydig ac eithafol eu gobeithion, fel na ddyoddefodd neb o herwydd cael eu siomi yn yr addewidion a roddwyd, ond o herwydd oediad pethau, a hyny yn codi o safle anghysbell y lle.