Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Y Deisebu a Helynt y Symud

Oddi ar Wicidestun
Methiant y Cynhauaf Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

Adolygiad y Ddwy Flynedd A Basiodd

PEN. XII.—Y DEISEBU A HELYNT Y SYMUD.

Y cwestiwn yn awr oedd pa fodd i fyned i lawr? Y mae yn wir fod ein llong fechan o hyd wrth angor yn y porthladd o flaen y ddinas, ac yr oedd Dr. Rawson am i ni fyned i lawr yn hon, ond yr oedd rhai o honom yn ameu a oedd y llestr bychan, oedd wedi myned dan adgyweiriad gyda defnyddiau a chyfleusderau mor wael, yn gymwys i ddychwelyd, yn enwedig gan ein bod bellach o fewn cyraedd digon o longau dyogel, fel nad oedd angen peryglu bywydau mewn llestr mor amheus; ac er mwyn bod yn ddyogel ac yn sicr, gofynwyd genym i'r gweinidog Prydeinig yn Buenos Ayres a anfonai efe saer llongau oddiar un o'r llongau rhyfel i wneud archwiliad arni, a rhoddi ei dystiolaeth i Dr. Rawson. Gwnaed hyn, a barnodd y swyddog hwnw ei bod yn anghymwys i fordaith ar y môr, ac mewn canlyniad, cytunwyd am ein cludiad ag agerlong oedd yn teithio rhwng Buenos Ayres a Patagones, yn ngbyda gorchymyn i swyddog y Llywodraeth yn Patagones ein danfon i lawr i'r Camwy mewn llong hwyliau oddiyno. Sefydliad yw Patagones o Yspaeniaid ac Italiaid, wedi ei ddechreu tua chan' mlynedd o flaen y sefydliad ar y Camwy. Erbyn i ni gyraedd Patagones, a thra yn aros am i'r llong hwyliau fod yn barod, cawsom wahoddiad gan foneddigion oedd yn dal tiroedd a meddianau mawrion yn y lle, i fyned i weled dyffryn yr afon Negro, gyda'r bwriad i'n henill i symud yno fei mintai, yn hytrach nag aros ar y Camwy na symud i Santa Fe. Y boneddigion hyn oeddynt Captain Murga y soniasom am dano eisioes, a brawd-yu-nghyfraith iddo, o'r enw Augirie, yr hwn oedd perchenog yr agerlong y daethom i lawr ynddi, a pherchenog y llong y bwriadem fyned gyda hi i'r Camwy. Rhoddodd y boneddwyr hyn i ni geffylau ac arweinydd at ein gwasanaeth, ac wedi teithio oddeutu can' milldir i fyny yr afon ar yr ochr ogleddol, dychwelasota ar yr ochr ddeheuol, wedi bod i ffwrdd dri diwrnod. Y mae y dyffryn hwn yn un pur fawr, yn fwy na dyffryn y Camry, ond yn ddigon tebyg o ran gweryd- yn sych a didyfiant, ond y trofeydd mawrion gerllaw yr afon. Dyma ni yn awr ar fwrdd y llong hwyliau a elwid "Bio Negro," Captain Summers yn llywydd arni, a dyn ieuanc o'r enw Lee hefyd yn dyfod i lawr dros y boneddigion uchod i dreio perswadio y bobl ar y Camwy i fyned i'w tiroedd hwy i sefydlu ar labnau y Negro, Cyrhaeddasom Porth Madryn yn ddiweddar yn Ebrill 1867. Yn ystod yr amser uchod, nid oedd neb o'r sefydlwyr ar y Camwy wedi gwneud dim ond meddwl pharotoi ar gyfer myned ymaith i rywle, er na wyddent eto i ba le. Y pethi cyntaf i'w wneud wedi i ni ddyfod i lawr oedd galw cyfarfod, a rhoi y tri chynygiad o flaen y Gwladfawyr, sef cynygiad Dr. Rawson i wneud prawf ychwanegol o'r Camwy, cynygiad llywydd Santa Fe i'n symud i Bajaro Blanco, a chynygiad Augirie a Murga i'n symud i'w tiroedd hwy yn Patagones. Gall y darllenydd feddwl fod y bobl wedi cael eu taflu i sefyllfa anfanteisiol iawn i farnu yn briodol beth oedd oreu iddynt wneud—wedi eu taflu bron yn gyfangwbl at ewyllys y siaradwr fedrai osod pethau allan yn y wedd fwyaf boddhaus, ac felly yn gywir yr oedd, am nad oeddynt yn gwybod y nesaf peth i ddim am Bajaro Blanco, na Phatagones. Yr unig beth yr oeddynt yn sicr o hono oedd cael eu cadw ag ymborth am flwyddyn yn y Camwy, yn ol cynygiad Dr. Rawson. Wedi cael amryw gyfarfodydd brwd iawn, deuwyd i arwyddo y deisebau, a'r canlyniad oedd,—tri theulu am aros yn y Camwy, tri theulu am fyned i Patagones, a'r gweddill am fyned i Bajaro Blanco, Santa Fe. Gwelir fod corff y sefydlwyr am fyned i Santa Fe, ac felly yn gofyn am i'r llywodraeth anfon llong i lawr i Porth Madryn i'w cludo i Buenos Ayres, ac oddiyno i Bajaro Blanco. Yn awr yr oedd y tri dirprwywr a anfonasid i lawr i fyned yn ol gyda chanlyniad pleidleisiad y gwladfawyr, a Mr Lee yntau gyda dau deulu yn dychwelyd i Patagones, ond methodd y trydydd teulu a bod yn barod, ac y mae hwnw yn y Wladfa hyd heddyw. Yr oedd y bobl erbyn hyn yn prysur symud o'r. Camwy i Borth Madryn, er mwyn bod yn gyfleus i long i'w cymeryd ymaith, am nad allasai long fawr ddyfod i mewn i'r afon, Wedi wyth neu naw diwrnod o fordaith arw ac ystormus iawn, cyrhaeddasom yr afon Negro—y dirprwywyr cofier, gan fod yn rhaid i ni fyned i Buenos Ayres gyda'n tystiolaeth cyn y buasid yn anfon llong i gyrchu y fintai. Pan oeddym yn hwylio yn araf i fyny yr afon Negro, o herwydd fod ein llong wedi ei hysigo yn yr ystorm, beth a welem yn dyfod i fyny yn gyflym ar ein holau, ond ein llong fechan o Buenos Ayres, gyda Mr Lewis Jones, a boneddwr arall o'r enw John Griffith, Hendrefeinws, ger Pwllheli, yr hwn oedd Wladfawr selog er ys blynyddoedd, ac wedi bod yn Buenos Ayres yn cadw defaid am rai blynyddoedd. Yr oedd Mr Lewis Jones wedi llwyddo i gael gan y Cadben Neagle i fentro y llong fach i'r mor eto, er iddi gael ei chondemnio y dydd o'r blaen, am ei fod ef, Mr L. Jones, mor awyddus i gael gan y bobl aros ar y Camwy. Deallodd yr ysgrifenydd fod Mr Lewis Jones yn benderfynol i fyned i lawr i'r Camwy, er iddo gael gwybod fod corff mawr y Gwladfawyr am ymadael, a'u bod yn Mhorth Madryn yn aros y llong i ddyfod i'w hymofyn; a gwyddai yr ysgrifenydd, os elai Mr Lewis Jones i lawr, a rhoddi addewidion teg ac esmwyth o flaen y bobl, y byddai yn debyg iawn o lwyddo i berswadio rhai i aros ar y Camwy, ac felly wneud y gweddill yn rhy fychan o nifer i'w cyrchu i sefydlu mewn lle newydd. Teimlai yr ysgrifenydd mai y peth pwysicaf o bob peth oedd cadw y gwladfawyr rhag rhanu, fel ag i'w gwneud yn analluog i ffurfio cnewyllyn sefydliad newydd, ac os felly nid oedd dim yn eu haros ond cael eu gwasgaru yma a thraw yn Neheudir America, yn mhlith cenhedloedd o ieithoedd dyeithr, ac arferion paganaidd. Teimlai, er nad oedd Mr Lewis Jones ac yntau yn cydweled, nac yn gyfeillion, fod dyledswydd arno i roddi o'r neilldu bob teimlad personol, a gwneud yr hyn oedd oreu er lles dyfodol ei gydwladwyr ar y Camwy. Wedi rhai dyddiau a nosweithiau o feddwl a phryderu beth oedd oreu, penderfynodd yr ysgrifenydd fynu gweled Mr Jones, a chael siarad ac ystyried y mater yn ddifrifol, ac felly y bu; ac ar ol llawer o siarad ar y mater o bob tu, ac i bob un o honom foddloni i ymgysegru i les y sefydlwyr, penderfynwyd dychwelyd eto gyda'r llong fach i'r Wladfa, ac uno i berswadio y bobl i dderbyn cynyg Dr Rawson i wneud prawf o'r lle am un flwyddyn yn ychwaneg; ae os na lwyddid 'y flwyddyn hono, y celem long i'n cyrchu yn brydlon y tymor hwnw i Bajaro Blanco. Yr oeddym yn gweled fod yr amser wedi rhedeg yn mhell yn barod trwy yr oediadau uchod, ac erbyn yr elid a'r ddeiseb i fyny i Bueros Ayres, ac i'r llywodraeth ystyried y mater, a pharotoi llong i fyned i lawr ar fordaith yno, ac yn ol i Buenos Ayres, ac oddi- yno wed'yn i Santa Fe, ac i'r Gwladfawyr setlo lawr yno, y byddai yn beryglus iddi fyned yn rhy ddiweddar i hau y tymhor hwn, ac felly ein taflu i'r un sefyllfa ag y buwyd ar y Camwy. Yn wir yr oedd wedi myned yn rhy ddiweddar yn barod. Anfonwyd llythyr i Buenos Ayres at Dr Rawson i ddweyd yr amgylchiadau, ac hefyd lythyr at ein cydwladwyr oedd yn aros yno i ddysgwyl penderfyniad terfynol y Gwladfawyr. Dyma ni oll' eto ar fwrdd ein llong fechan yn troi yn ol i Porth Madryn; ac erbyn cyrhaedd yno, yr oedd yr holl Wladfawyr wedi gadael y Camwy, a d'od yno i ddysgwyl llong i'w cyrchu ymaith, yn ol fel yr oeddid wedi penderfynu. Galwyd cyfarfod cyhoeddus eto, a gosodwyd pethau fel yr oeddynt yn sefyll, mor deg a doeth ag y medrem o flaen y Gwladfawyr. Ar y dechreu yr oeddynt yn teimlo yn gynhyrfus, ac am fyned i rhywle yn hytrach nag aros, mewn rhan am eu bod wedi tori eu cartrefi ar y Camwy i fyny, a symud i'r porthladd, ac hefyd am eu bod drwy hir siarad a dadleu am y lle, wedi cael cas arno, ac yn gweled pob peth yn waeth nag ydoedd; ond wedi ail ystyried y mater, a gweled fod y tymor wedi myned yn ddiweddar i symud, a chan fod addewid am gynhaliaeth rad am y flwyddyn ddyfodol, daethent i feddwl mai gwell oedd aros, a gwneud rhyw esgus o brawf er cyfarfod â llythyren y cais, ac yna parotoi yu brydlon y flwyddyn ddyfodol i symud i Santa Fe.

Ond yr oedd yma rai yn ystyfnig am ymadael i rywle yn hytrach nag aros, ac yr oedd rhai ereill yn awyddus am fyned i Patagones, gan y buasent trwy hyny yn cael cadw yr hen enw Patagonia yn nglyn a lle eu preswylfod, ac felly penderfynwyd anfon nifer o bobl i Patagones yn y llong fach, i edrych y tir, a chael gwybod yn sicr beth fuasai amodau Augirie a Murga; ac felly bu, ac ni fuont yn hir cyn dychwelyd yn ol gyda'u hadroddiad. Nid oedd adroddiad y bobl hyn eto yn unol, ac nid oeddynt yn edrych yr un modd ar y tir, nac ar yr amodau a gynygid, a'r diwedd fu i dri theulu symud i Patagones, a'r gweddill benderfynu symud yn ol i'r Camwy, mewn cydffurfiad â chais Dr Rawson. Pan oedd ein llong fechan yn troi yn ol o Patagones y tro hwn, daeth atom deulu o naw, sef teulu Mr Rhys Williams, rhan o weddill y sefydliad hwnw yn Brazil y cyfeiriwyd ato yn barod. Felly anfonwyd y penderfyn iad hwn i fyny i Buenos Ayres at y llywodraeth, ac at y rhai oedd yn aros yno, ond digiodd y rhai hyny wrth y fintai am eu penderfyniad, a gwrthodasant ddychwelyd i'r Camwy, ac aethant i fyny i sefydlu i Bajaro Blanco, Santa Fe, ac yno y mae rhai o honynt hyd heddyw. Dyma ni yn awr yn mhen y ddwy flynedd ar ol y glaniad yn Mhorth Madryn eto, yn yr un lle, a bron yn yr un sefyllfa, yn barod i ddychwelyd yn ol i'r Camwy. Yr oedd y Gwladfawyr wedi bod yn Mhorth Madryn am tua deufis, ac yn cychwyn yn ol dechreu Awst, 1867. Yr oedd rhai o'r sefydlwyr wedi lladd eu hanifeiliaid, a halltu eu cig, gan nad oedd modd myned a hwy, i'w canlyn oddiyno; ereill wedi bod yn fwy pwyllog, ac wedi d'od a hwynt i'w canlyn i Borth Madryn. Tra yr oedd y Gwladfawyr yn Mhorth Madryn, daeth yr Indiaid i lawr fel arfer, ac wrth weled y tai ar y Camwy wedi eu gadael, rhoddasant dân ynddynt, er mwyn y difyrwch o'u gweled yn llosgi, fel erbyn i ni ddychwelyd nid oedd yno ond y gwelydi moelion, oddigerth nifer fechan nad oeddynt wedi rhoddi tan ynddynt. Aeth y penau teuluoedd eto unwaith drosodd i'r dyffryn, o flaen y gwragedd a'r plant, er gwneud tipyn o drefn ar y tai, a myned a'r clud a'r anifeiliaid drosodd; ac erbyn diwedd Awst yr oedd bron bawb wedi dychwelyd, ac yn eu cartrefi fel cyn iddynt ymadael. Wrth reswm yr oedd genym well ffordd o lawer y tro hwn na'r tro cyntat, ac wedi cyfarwyddo â'r wlad ac a'r ceffylau, fel na bu y dychweliad mor flin ac annyben a'n dyfodiad yma y tro cyntaf. Gan mai y bwriad oedd aros am rhyw naw mis, ac yna symud ymaith i Santa Fe, nid oedd neb yn teimlo fod y chwalu fu ar bethau, a'r lladd fu ar yr anifeiliaid, yn neillduol y gwartheg, yn rhyw golled fawr, ond yn unig dipyn o anfantais yn nglyn a llaeth ac ymenyn; ond fel y trodd pethau allan, colled fawr iawn fu y symud a'r chwalu hyn, ac effeithiodd ar rai am flynyddoedd.