Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Methiant y Cynhauaf

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN. XI.-METHIANT Y CYNHAUAF.

Aeth Awst, Medi, a Hydref heibio heb nemawr ddim gwlaw, ac erbyn canol Tachwedd yr oedd y tywydd yn boeth ac yn ddeifiol, fel y mae yn arferol a bod yr adeg hon, ac felly erbyn diwedd y mis hwn yr oedd y rhan luosocaf o'r llanerchau gwenith wedi gwywo a chrino, oddieithr darnau bychain oedd mewn pantau, yn derbyn llaithder o'r afon, neu ynte y darnau hyny oeddynt yn ddigon agos i'r môr i'r llanw wthio dwfr yr afon yn ol, nes llifo drostynt; daeth y rhai hyn i addfedrwydd, ond yn gnydau teneuon ar y goreu. Parodd hyn ddigalondid cyffredinol. Yr oedd hyn diwedd Tachwedd 1866. Yr oeddys, fel yr awgrymwyd o'r blaen, wedi hau ar y darnau, a'r unig ddarnau tir o ran gweryd oedd yn debygol o ddwyn ffrwyth, am mai ar y llanerchau hyn yr oedd tyfiant naturiol, ac wrth weled fod yr hinsawdd yn rhy sych i gynyrchu cnydau ar y tir hwn, teimlai pawb yn ddigalon ac anobeithiol iawn. Galwyd cyfarfod o'r holl sefydlwyr yn y pentref, neu Drefrawson. Wedi rhoi cyfle i bob tyddynwr ddweyd ei brofiad yn nglyn a'r cnwd, a'i farn ar y tir, gwelid yn fuan mai yr argyhoeddiad oedd, nad oedd y rhanbarth hwn yr oeddym wedi sefydlu arno yn gymwys i neb feddwl byw arno, am, fel y bernid y pryd hwnw, nad oedd yma ddigon o dir cynyrchiol hyd yn nod pe buasai yn cael digon o wlaw. Ond beth oedd i'w wneud? A oeddym i ymadael a'r lle heb unrhyw brawf nac ymchwiliad pellach? Penderfynwyd ein bod i benodi ar nifer o'r amaethwyr mwyaf profiadol i fyned i fyny i ddilyn yr afon mor belled ag y barnent yn angenrheidiol, i edrych allan am dir gwell a ffrwythlonach. Gwnaeth y dynion hyn eu hunain yn barod yn ddioed, ac ymaith a hwynt, ac wedi teithio i fyny i ganlyn yr afon am tua chan' milldir, fel y tybient y pryd hwnw, daethant at greigiau mawrion yn cyraedd hyd at yr afon, lle nad oedd un dyffryn o gwbl, na lle i basio ar geffylau i fyned yn uwch i fyny. Gadawsant eu ceffylau yn y pant ar lan yr afon, a dringasant ar eu traed i ben y creigiau hyn, er cael gweled a oedd yno wlad yn agor yn uwch i fyny, ond ni welent ddim ond creigiau yn mhob man, a dychwelasant yn ol yn fwy digalon ne anobeithiol na phan gychwynasent, yn sicr yn eu meddyliau nad oedd Patagonia, mor belled ag y gallasent hwy farnu, yn gymwys i'w phreswylio. Wedi eu dychweliad, galwyd cyfarfod eto dderbyn eu tystiolaeth, ac wedi clywed eu hadroddiad digalon, penderfynwyd fod i'r Cyngor weithredu ar unwaith i drefnu rhyw foddion i ni gael ein symud o'r lle i rywle arall yn y Weriniaeth, lle y gallem godi cnydau. Y pwnc cyntaf i'w ystyried oedd, pa fodd i fyned oddiyma o gwbl, am fod ein llong fechan wedi derbyn niweidiau trymion wrth ddyfod i mewn i'r afon wrth ddychwelyd o'i mordaith diweddaf, ac yn gorwedd yn ddrylliedig ar y traeth. Yr oedd genym yn ein mysg rai seiri oedd yn gyfarwydd a chychod a llongau, ac felly penodwyd ar ddau neu dri o honynt i fyned i'r traeth i edrych am y llong fechan, i weled a ydoedd modd ei hadgyweirlo yn gymwys i wneud mordaith i Buenos Ayres. Cafwyd ganddynt dystiolaeth ffafriol ar y fater, ac felly penderfynwyd myned ati o ddifrif ar unwaith. Yr oedd gerllaw genau yr afon, ac felly yn ymyl y llong ddrylliedig, amryw ddarnau o longau oedd wedi myned yn ddrylliau rhyw dro heb fod yn mhell, ac felly daeth coed a haiarn y rhai hyny yn ddefnyddiol i adgyweirio ein llestr ni. Galwodd ein llywydd bawb at y gwaith— rhai i gasglu coed i'w llosgi, i wneud charcoal at wasanaeth y gof, ereilli lifo darnau o'r trawstiau oedd ar y traeth, ac ereill i'w gweithio, a'r dynion nad oedd grefftwyr i gynorthwyo fel labrwyr, a thrwy gydweithrediad a diwydrwydd, erbyn canol Ionawr yr oedd y llong fechan wedi ei thrwsio i fyny, ac yn weddol gymwys i fordaith eto unwaith. Pwnc yr ymddyddanion y misoedd hyn ydoedd i ba le i fyned? Pob un yn darllen pob peth a gelai ar ddaearyddiaeth gwahanol wledydd, megys Awstralia, California, Brazil, Banda, Oriental, a hanes gwahanol dalaethau y Weriniaeth Archentaidd. Ond yr oedd ein tlodi yn rhwystr i ni feddwl am unrhyw. wlad tuallan i'r Werinaeth Archentaidd, am nad oedd obaith i ni gael unrhyw Lywodraeth yn barod i gostio ein symud. Pan oedd ein llong fel hyn bron yn barod, etholwyd mewn cyfarfod cyhoeddus ddau ddirprwywr i fyned at y Llywodraeth Archentaidd i geisio ganddynt ein symud i ryw ran arall o'r Weriniaeth, ac hefyd chwech o'r dynion mwyaf cymwys, yn ol ein barn ni, i fyned i edrych y tir a gynygid i ni, rhagi ni gael ein siomi y tro hwn eto. Gwnaed pobpeth yn barod. Y dirprwywyr oeddynt Mr. William Davies, ein llywydd, ac ysgrifenydd yr hanes hwn, a'r personau i edrych y tir oeddynt y Meistri Edwin C. Roberts, John Morgans, Griffith Price, John Roberts, Thomas Ellis, a Richard Eliis, a dwylaw y llong oeddynt Captain Robert Neagle, Mri. R. J. Berwyn, David Jones, a George Jones. Dyma bob peth yn barod, ac aethom allan o'r afon yn llwyddianus Ionawr 25, 1867, ac yr oeddym wrth angor o flaen dinas Buenos Ayres yn mhen wyth niwrnod. Aeth y ddau ddirprwywr i'r ddinas i aros yno mewn gwesty, er mwyn bod yn gyfleus i ymwneud a'r Prif Weinidog, Sef Dr. Rawson, ond arosodd y lleill i gyd ar fwrdd y llong, a chynaliwyd hwynt yno ag ymborth, trwy garedigrwydd y Prif Weinidog. Y mae y darllenydd yn cofio i mi adrodd, yn mhellach yn ol yn yr hanes hwn, am Mr. Lewis Jones, ein cyn—lywydd, yn ymadael o'r Wladfa o herwydd rhyw anghydwelediad rhyngddo a'r sefydlwyr, a hyny yn mhen tua thri mis wedi y glanio yn y wlad, ac o hyny hyd yr adeg hon, yr oedd wedi aros yn Buenos Ayres, gan fod yn arolygydd gwasg Seisnig yn y ddinas, sef Swyddfa y Buenos Ayres Standard"—papyr a gyhoeddir yn y ddinas hyd heddyw gan un Mr. Mulhall. Cafodd y dirprwywyr wrthwynebydd cadarn ynddo ef, sef Mr. Lewis Jones, yn eu hymwneud a'r Prif Weinidog yn nghylch symud y Wladfa. Gan mai efe, yn nghyda Captain Love Jones Parry, Madryn, oedd y rhai a anfonasid i edrych y wlad, ac iddynt hwythau ddwyn tystiolaeth mor ffafriol ir lle, ond yn awr y sefydlwyr am ymadael am nad oedd yn lle, yn ol eu barn hwy, yn gymwys i sefydlu ynddo, gellid tybio yn naturiol iawn y buasai efe yn gwrthwynebu, ac felly y gwnaeth yn egniol iawn. Trwy fod Dr. Rawson wedi bod mor awyddus o'r cychwyn i sefydlu Gwladfa ar y Camwy, ac wedi bod mor ffyddlon a charedig i'r sefydlwyr er cychwyniad y sefydliad, a hyny ar draul derbyn cryn anghymeradwyaeth oddiar law ei Lywodraeth, nid oedd yn anhawdd ei berswadio i goelio y goreu am y lle, a theimlo yn anfoddlon i symud Wladfa. Y ddadl ydoedd, nad oeddyn wedi gwneud digon o brawf, ac mai blwyddyn eithriadol oedd yr un a basiodd, a bod tymhorau sychion o'r fath yn dygwydd ar adegau mewn gwahanol barthau o Dde America. Yr oeddym ninau o'r tu arall yn tybio ein bod yn gwybod yn llawer gwell na'r Prif Weinidog a Mr. Lewis Jones, ac felly yn ddi-droi yn ol yn ein cais am gael ein symud. Y canlyniad o hyn fu i'r Prif Weinidog benderfynu anfon rhyw ddau o honom i lawr eto at y sefydlwyr, er cael sicrwydd trwy ddeiseb wedi ei harwyddo gan bob un mewn oed beth oedd ei ddymuniad, am ei fod yn ameu, fe allai, mai rhyw nifer fechan oedd yn anesmwytho. Buon fel hyn yn Buenos Ayres am tua thri mis cyn dyfod i un penderfyniad. Yn ystod yr adeg hon, buom yn gohebu a Llywydd Talaeth Santa Fe am ddarn o dir i fyny yno, mewn lle a elwid Bajaro Blanco, ac aethpwyd yno i'w edrych, ac yr oeddid yn bur foddhaus arno fel tir da, ond ei fod yn rhan o'r Dalaeth, ac felly yn anghymwys i ni gario allan y symuad o Wladfa Gymreig. Gofynodd Dr. Rawson i Mri. R. J. Berwyn ac Edwin C. Roberts, a'r ysgrifenydd i fyned i lawr i'r Camwy i ymofyn barn y sefydlwyr, a chydsyniasom ninau a'i gais. Yr oedd Mri. R. J. Berwyn a Edwin C. Roberts yn myned i lawr gyda chais oddiwrth Dr. Rawson am i'r sefydlwyr wneud un prawf ychwanegol, ac y caent ymborth am flwyddyn arall, ac hadau o wahanol fathau i'w rhoddi yn y tir, ac yr oedd yr ysgrifenydd yn myned i lawr gydag addewid llywydd Santa Fe, Mr. Orono, am dir yn Bajaro Blanco, ac yr oedd tynged y Camwy yn dibynu ar pa un o honom a gelai fwyaf o enwau.