Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Ymweliad y "Triton" a'r Wladfa

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN, X.-YMWELIAD Y "TRITON" A'R WLADFA

.

Yn nechreu Gorphenaf 1866, ymwelwyd a ni gan un o longau rhyfel Prydain o Monte Video, o'r enw "Triton," fel y cyfeiriasom eisioes, mewn canlyniad i ddeiseb gamarweiniol a ddanfonwyd o'r Wladfa gan nifer fechan o'r sefydlwyr i Raglaw y Falkland Islands. Yr oedd y llong hon dan reolaeth Lieutenant Napier, R.N., ac ar ei bwrdd Captain Watson, ysgrifenydd y Swyddfa Brydeinig yn Buenos Ayres, Mr. Arenales, swyddog Archentaidd, heblaw swyddogion ereill y llong a'r dwylaw. Bu y llong wrth angor yn Mhorth Madryn am amryw ddyddiau, a bu Captain Watson a Mr. Arenales, meddyg y llong, ac ereill o'r swyddogion, drosodd ar y Camwy rai dyddiau, yn edrych ansawdd y tir a sefyllfa y sefydlwyr, er mwyn rhoi adroddiad cyflawn i'r Llywodraeth Brydeinig trwy y gweinidog yn Buenos Ayres. Yr ydym eisioes wedi gwneud sylw o'r adroddiad hwn, fel na raid i ni ychwanegu. Bu ymweliad y llong hon a ni yn fanteisiol i'r sefydliad mewn mwy nag un ystyr. Symudodd i raddau y teimlad o unigedd oedd yn ein meddianu o angenrheidrwydd, trwy roi ar ddeall i ni eu bod wedi cael gorchymyn swyddogol i beidio bod yn ddyeithr i'r sefydliad, ac heblaw hyny, rhanwyd llawer iawn o esgidiau a arferir ar fwrdd y llongau hyn yn mysg y rhai oedd fwyaf anghenus yn y cyfeiriad hwn. Yr oedd y bobl oedd wedi cerdded llawer, ac wedi bod yn defnyddio llawer ar y bal wedi treulio llawer o esgidiau mewn amser byr, a bu y rhodd hon yn werthfawr iawn iddynt. Hefyd, casglodd y morwyr yn eu plith eu hunain ddigon i dalu am 1,000 o latheni wlanen oedd gan y llong at wasanaeth y dwylaw, a rhanwyd hono drachefn rhwng y rhai mwyaf anghenus. Yr oedd golwg pur ffafriol ar y llanerchau yd pan oedd y llong hon yn y lle, am ein bod wedi cael gwlaw maethlon iawn ychydig yn flaenorol i'w dyfodiad atom, ac felly yr oedd adroddiad y bobl hyn at eu gilydd yn lled fafriol, yr hyn fu fel dyfroedd oerion i enaid sychedig i bleidwyr y mudiad yn Nghymru.

Ymweliad yr Indiaid a ni.

Gyda bod y "Triton" wedi myned allan o'r porthladd, ymwelwyd a ni gan ddau lwyth o Indiaid. Yr oedd hyn tua chanol Gorphenaf, sef canol ein gauaf ni. Yr oedd teulu yr hen lywydd Francisco yn ein plith o hyd, a phob peth yn myned yn mlaen yn gysurus, a neb yn meddwl am ychwaneg o honynt i ddyfod atom, o lelaf hyd nes y byddai hwn yn ymadael i ddweyd pa fodd yr oedd efe wedi ymdaro. Ond rhyw ddydd Sul, pan oedd yr ysgrifenydd mewn ty anedd i fyny rhyw naw milldir o'r pentref yn pregethu tua thri o'r gloch y prydnawr, dyma ddegau o Indiaid oddeutu y ty. Hwn oedd y ty uchaf yn y dyffryn y pryd hwnw. Daeth rhai o honynt i mewn o'r tu fewn i'r drws, ac ereill o honynt yn edrych i mewn trwy y ffenestri. Gallwch feddwl i ddyfodiad sydyn cynifer beri cryn gyffro yn y cynulliad bychan, ac i'r ymwelwyr gael mwy o sylw ar unwaith na'r pregethwr, yr hwn a deimlai ar unwaith mai goreu pa gyntaf y tynai yr oedfa i derfyniad, canys nid oedd yntau mwy na'r gynulleidfa a'i galon yn broof i ofn. Barnwyd yn ddoeth i yru rhyw un ar unwaith i lawr i'r pentref i roi hysbysrwydd o'u dyfodiad, gan alw wrth bob ty oddiyno i lawr i ddweyd y newydd. Er fod corff y sefydlwyr yn byw yn y pentref, eto yr oedd rhai wedi adeiladu tai ar eu tyddynod, ac wedi myned iddynt i fyw. Daeth dau o'r Indiaid i lawr i'r pentref y noson hono i ganlyn yr ysgrifenydd, sef llywydd y llwyth a'i was, ond gwersyllodd y llwyth tua chwech milldir o'r pentref. Bu siarad mawr y noson hono o dy i dy yn y pentref, a phenodwyd ar nifer i gadw gwyliadwriaeth trwy ystod y nos, ac yn wir, nid wyf yn meddwl i neb gysgu yn drwm y noson hono. Daeth y boreu o'r diwedd, a phob peth yn dawel fel arfer ond cyn amser ciniaw yr oedd yr holl lwyth wedi codi eu pabellau gerllaw y pentref. Yr oedd yma 60 neu 70 o eneidiau, yn meddu deuddeg neu bymtheg o babellau, ugeiniau o geffylau, os nad canoedd rai, a llawer iawn o gwn. Yn mhen ychydig ddyddiau yr un wythnos, daeth llwyth arall i lawr ar yr ochr ddeheuol i'r afon (ar yr ochr ogleddol yr oedd y lleill), a gwer- syllasant hwythau gyferbyn a'r rhai blaenaf, ond fod yr afon cydrhyngddynt. Adwaenid y llwythau hyn fel llwythau Chiqi Chan, a Galatts, sef enwau y llywyddion, neu y penaethiaid. Yr oedd Chiqi Chan yn perthyn, efe a'i lwyth, i'r Indiaid a adnabyddid fel y Pampa Indiaid, a Galatte i'r rhai a adnabyddid fel y Tuweltchiaid, neu Indiaid y De. Yr oedd genym erbyn hyn o gant i gant a haner o Indiaid cydrhwng gwragedd a phlant yn ein mysg, felly wedi ein cau i fyny, ac yn hollol ddiamddiffyn, trwy fod y môr o un tu i ni, a'r ddau lwyth Indiaidd, un o bob tu i'r afon, rhyngom a'r wlad. Byddent yn ymweled a'n tai bob dydd, ac yn begio bwyd, yn ac treio gwneud maanach a ni trwy gyfnewid math o wrthbanau breision o'u gwaith eu hunain, amryw fathau o grwyn, pluf estrysod, ac weithiau yn cynyg ceffylau, cesig, ac offer marchogaeth, megys cyfrwyau o'u gwaith eu hunain, ac weithiau y rhai Yspaenig. Yr oeddynt wedi arfer marchnata a'r Yspaeniaid yn Patagones, ac mewn lle i'r de a elwir Santa Cruz, ac yr oedd llawer o'r dynion yn medru ychydig o Yspaenaeg. Yr oeddynt wedi arfer cael diodydd meddwol gan yr Yspaeniaid uchod, ac fel ereill wedi cael blas ar ddiodydd poethion, a'r swyn sydd mewn meddwdod, un o'r pethau cyntaf a ofynent am dano oedd Connac neu frandi, canys dyna yr enw a roddent hwy ar bob math o wirodydd poethion. Nid oedd yn y sefydliad ar y pryd ond tair potelaid o gin ac ychydig frandi a gedwid yn y stor fel meddyginiaeth. Y mae llawer wedi bod yn beio y Gwladfawyr am ddechrau rhoi gwirodydd i'r Indiaid, heb wybod dim am yr amgylchiadau. Nid ydym mewn un modd yn cyfiawnhau ein gwaith mewn blynyddoedd wed'yn yn rhoi gwirodydd iddynt, ond ar y cychwyn, yn enwedig y tro cyntaf y daethant i lawr, yr oedd yn anhawdd iawn eu gwrthod o unrhyw beth a ofynent, gan ein bod mewn tipyn o ofn, ac yn hollol ddiamddiffyn, ac yn awyddus iawn o'u cadw yn gyfeillion. Er boddio cywreinrwydd y darllenydd, caniataer i mi ddweyd, mai yn meddiant yr ysgrifenydd yr oedd y tair potelaid gin, wedi eu gadael iddo gan y tir fesurydd, a rhoddodd hwynt yn rhodd ac yn rhad i'r penaeth Chiqi Chau, ond teg yw dweyd ei fod wedi cael ychydig o'r stor cyn hyny. Wedi iddynt yfed cydrhyngddynt y gwirod hwn, ac nid oedd ond fel dim cydrhyngddynt, daeth y penaeth a chaseg dlos iawn i'r ysgrifenydd yn bresant, yn gydnabyddiaeth, mae'n debyg, an y gwirod. Dyna y cwbl o wiredydd a gawsant y flwyddyn hon, am mai dyna yr oll oedd yn y lle; ond pan welwyd eu bod mor daer am y gwirod, ac yn cynyg bargeinion da am dano, ymdrechodd rhai gael swm pur fawr o hono erbyn y tymor nesaf y deuent i dalu ymweliad a ni, ac y mae yn iawn i ni addef i'r gwirodydd yn y dyfodol fyned yn brofedigaeth fawr yn nglyn a'r fasnach Indiaidd.

Er i'r minteioedd Indiaid hyn fod o dipyn o rwystr i'r sefydlwyr, trwy eu bod yn barhaus yn y tai, ac yn begio rhywbeth neu gilydd yn gyson, eto buont yn fantais dirfawr i ni ar yr adeg hon, trwy ein cyflenwi â cheffylau a ger marehogaeth, a rhoddi i ni lawer o gigfwyd yn gyfnewid am fara a phethau ereill. Gwerthent eu nwyddau y flwyddyn hon yn hynod o rad, y mae yn debyg am eu bod yn gweled nad oedd gan y Gwladfawyr nemawr ddim i roi am danynt. Prynid ceffylau yn rhad ceffyl am ychydig dorthau o fara ac ychydig aiwgr, pryd arall am ychydig latheni o gotwm a thorth neu ddwy. Wedi bod yn ein mysg fel hyn am rhyw ddau neu dri mis, ymadawsant, pob llwyth i'w fangre ei hun, gyda'r dealldwriaeth gereu cydrhyngom. Ond er i ni ymadael mewn heddwch, eto cawsom ar ddeall nad oeddynt i'w hymddiried fel dynion gonest, ond yn hytrach i'w gwylied yn barhaus, yn y ty ac yn y maes. Y mae fel yn ail natur iddynt ladrata, er yn gwybod nad yw yn gyfreithlon, canys cyflawnent eu lladradau yn y modd mwyaf cuddiedig a chyfrwys. Eto y mae yn iawn i ni gyfaddef fod rhai o honynt—rhai o'r prif ddynion— am roi ar ddeall eu bod yn rhy anrhydeddus i ladrata, a hyny yn fwy o falchder nag o dueddiad gonest.

Lladrataodd rhai o Indiaid yr ochr ddeheuol nifer o geffylau y flwyddyn hon, a diangasant i ffwrdd o flaen y gweddill, ond bu penaeth Galatts yn ddigon anrhydeddus i roi benthyg ceffylau, a rhoi arweinwyr i'r sefydlwyr i erlid ar eu holau, a buont yn llwyddianus i'w dal, a'u dwyn yn ol i'r sefydliad, ond yr oedd hyn i'w briodoli i raddau pell i ymddygiad ein llywydd ni ar y pryd, Mr. Wm. Davies, trwy iddo fod yn ddigon gwrol i ddangos nad oedd arnom ddim o'u hofn; ac os nad oedd y penaeth yn ymyraeth ac yn gweithredu i ddal y lladron, y byddai iddo ef a'i deulu gael eu cadw yn garcharorion, felly gwnaed pob peth i fyny mewn heddwch, ac ymadawyd yn gyfeillion.