Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Y Goruchwyliwr yn Buenos Ayres

← Edrych i Mewn i'n Sefyllfa a'n Rhagolygon

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia gan Abraham Mathews

Ymweliad y "Triton" a'r Wladfa

PEN. IX—Y GORUCHWYLIWR YN BUENOS AYRES.

Cafodd Mr. William Davies, ein goruchwyliwr, dderbyniad a sylw caredig oddiar law y Llywodraeth Archentaidd yn Buenos Ayres. Gan i'r bywydfad a fwriadwyd i fod wrth law i redeg i Patagonia, os byddai rhyw angen neillduol, fyned yn ddrylliau ar draeth y mor yr wythnos gyntaf wedi i ni lanio, nid oedd gan y Wladfa un math o gyfrwng cymundeb a'r byd bellach, gan nad oedd ffordd dros y tir wedi ei chael allan eto. Felly un cais at y Llywodraeth oedd, ar iddynt gael llong fechan at wasanaeth y sefydliad. Caniataodd y Llywodraeth 140p. tuag at brynu llong fechan, a rhoddodd boneddwr Seisnig o'r enw Mr. Denbigh, yr hwn oedd mewn cysylltiad a thy masnachol pwysig yn Buenos Ayres £100. Penderfynodd y Llywodraeth yn garedig iawn roddi 140p yn fisol i'r sefydliad tuag at gael lluniaeth a hadyd, a bod y rhodd hon i barhau hyd y cynhauaf yn nechreu 1867. Fel hyn, wedi bod yn Buenos Ayres am amryw fisoedd, a bod yn hynod lwyddianus yn ei neges, dychwelodd Mr. W. Davies yn ol yn y llong oedd yn dwyn y lluniaeth, a'r llong fechan a brynwyd hefyd i'w ganlyn, yn ngofal rhai o ddwylaw y llong arall. Cafodd Mr. Davies, fel y gellir dysgwyl, dderbyniad calonog a chroesawgar lawn gan y Gwladfawyr wedi gweled ei lwyddiant, yn enwedig wedi gweled y llong oedd ganddo erbyn hyn yn eiddo y sefydliad yn gyfangwbl, ac i fod with law mewn adeg o daro. Yn ystod absenoldeb Mr. Davies yn Buenos Ayres, yr oedd rhai yn rhy bryderus i ddechreu gwneud dim, dan yr esgus na wyddid eto beth a ddelai o honom, ond ereill mwy ffyddiog, ac o duedd fwy weithgar, a aethant o ddifrif i wneud tipyn o drefn ar bethau, er bod yn alluog i ddechreu trin y tyddyn mor fuan ag ydoedd modd. Yr oedd y tirfesurydd wedi mesur mapio y dyffryn ar yr ochr ogleddol i'r afon, ond nid oedd wedi mesur ar yr ochr ddeheuol ond yn unig dair fferm, am i'r afon orlifo, fel nad allai fyned yn mlaen gyda'r gwaith, ond yr oedd yma ddigon, a digon yn weddill, o dyddynod i bawb. Penderfynodd y Cyngor fod y tyddynodd i'w rhoddi allan i'r dyfodwyr trwy goelbren, neu roi tocynau mewn blwch, a rhif y tyddynod arnynt, a phob un gael y rhif a dynai allan. Ni roddwyd tocynau am yr holl dyddynod, ond y rhai hyny oeddynt o fewn y pymtheg milldir nesaf i'r mor.

Sefydlodd pawb fel rheol bron, yn nesaf at eu gilydd, fel ag i beidio bod yn rhy wasgafedig pe y dygwyddai rhyw ymosodiad oddiwrth Indiaid. Yn gynar yn y gwanwyn, aeth y rhan luosocaf o'r rhai oedd yn alluog i weithio, i barotoi y tir yn nechreu yr haf oedd yn dilyn. Nid oedd genym yr adeg hon ond nifer fechan o erydr, a nifer llai drachefn o geffylau a fedrai weithio yn rheolaidd. Nid oedd ond ychydig geffylar yn Neheudir America y pryd hwnw a fedrai weithio, am nad oeddid yn eu harfer, am mai ychain a ddefnyddid i weithio bron yn gyffredinol; felly nid oedd dim i'w wneud ond cymeryd y gaib a'r bâl i barotoi darnau o dir yn barod i'w hau. Nid oeddys y pryd hwnw, nid yn unig ddim yn deall yr hinsawdd yn briodol, ond nid oeddys ychwaith yn deall ansawdd a phosiblrwydd gwahanol ranau o'r dyffryn Felly dewiswyd y tir i'w drin oedd a thyfiant arno yn barod, am fod y rhan fwyaf o'r tir yn hollol ddidyfiant, a thybiem nad oedd hwnw fawr werth, gan nad oedd dim yn tyfu yn naturiol arno, beb wybod y pryd hwnw mai diffyg lleithder oedd yr achos o'r diffrwythder hwnw. Gydag offerynau oedd yn gofyn y fath lafur caled, ac amser mor hir i wneud hyd yn nod ychydig, gellir meddwl nad allodd y rhai cryfaf wneud ond ychydig erwau. Tir trofeydd yr afon a barotowyd bron i gyd, am ei fod yn dyfadwy, ac felly yr oedd yn gryf, ac yn anhawdd iawn ei balu ai geibio; ond trwy ddiwydrwydd a dyfalbarhad, yr oedd bron pawb erbyn dechreu Mehefin wedi hau ychydig erwau—rhai fwy, a rhai llai. Yn ystod Mehefin, cafwyd gwlaw tyner a thyfol anghyffredin, ac eginodd y gwenith ar bob llanerch, fel yr oedd golwg ddymunol iawn arnynt, a phob, un yn obeithiol a chalonog. Pan ddaethom yma gyntaf, ac am rai misoedd wed'yn, yr oeddid yn bur bryderus yn nghylch yr Indiaid. Pan yn teithio y nos, neu yn cysgu allan ar y paith, byddid bron myned i lewyg wrth glywed yegrech ambell i aderyn, gan dybio yn siwr mai swn mintai o Indiaid oedd. Buwyd felly mewn ofn a dychryn yn awr ac yn y man am rai misoedd, ond dim hanes am an Indiad yn ymddangos, nes oeddid bron myned i'r eithafion arall i gredu nad oedd yr Indiaid yn y wlad. Ond dyma ddyn yn carlamu i lawr y dyffryn, ac i'r pentref, ac yn dweyd, a'i anadl yn ei ddwrn, "Mae yr Indiaid wedi d'od," a thranoeth dyma hen wr a hen wraig, a dwy ferch, wedi gwisgo eu hunain mewn crwyn guanaco, yn gwneud eu hymddangosiad. Yr oedd ganddynt babell (tent), wedi ei gwneuthur o grwyn ac ychydig bolion, a nifer luosog o geffylau, cesyg, a chwn. Yr oeddynt hwy a ninau y naill mor ochelgar a'r llall, ac yn methu a gwybod beth i'w wneud o'n gilydd, gan nad oeddym yn deall un gair a ddywedai y naill wrth y llall. Yr oedd yr Indiad wethiau yn siarad eu iaith ei hun, a phryd arall yn siarad yr Yspaenaeg, ond yr oedd y naill bron mor ddyeithr i ni a'r llall, oddieithr ein bod yn clywed ambell i air yn bur debyg i ambell i air Lladin oedd ambell un yn ei gofio. Yr oedd yr Indiaid wedi arfer myned i Patagones—Sefydliad Yspeinig —i fasnachu, ac fel hyny wedi pigo i fyny ychydig o Yspaenaeg siarad cyffredin. Bob yn dipyn, daethom i allu deall yn weddol, mewn rhan trwy arwyddion, ae hefyd trwy fod y naill a'r llall o honom yn pigo i fyny ambell i air Yspaenasg, ac ambell i air hefyd o iaith y brodorion. Yr oedd pob peth mor belled ag y deallem ni yn heddychol a charedig oddeutu y teulu hwn, ond y pryder oedd rhag mai ysbiwr bradwrus ydoedd, ac y gallai fod yna fyddin gref i'w dysgwyl; ond wrth weled mis ar ol mis yn myned heibio, a dim cyfnewidiadau mewn dim, aethom i gredu, ac yr oeddym yn gywir, mai hen bobl ddiniwed oedd y rhai hyn, ac erbyn deall y cwbl, efe oedd un o brif lywyddion y wlad, o'r hon yr oedd Dyffryn y Camwy yn rhan, ac felly perchenog cyfreithlon y tir.

Bu ymweliad y teulu Indiaidd hwn yn fanteisiol iawn i'r Wladfa yn yr amgylchiadau yr oedd ynddynt y pryd hwnw. Yr oedd cigfwyd yn brin iawn ar y pryd, am nad oedd genym ddigon o anifeiliaid eto fel ag i allu lladd dim at ein gwasanaeth, a thrwy ryw anffawd, neu yn hytrach trwy ein hanfedrusrwydd o herwydd diffyg profiad, a'n dyeithrwch yn y lle, yr oeddym wedi colli yr oll o'r defaid yr wythnos gyntaf wedi cyraedd y dyffryn. Nid oedd ond nifer fechan o honom ychwaith wedi ymarfer a dryll, ac felly yn methu a chael gafael ar yr adar a'r anifeiliaid gwylltion oedd mewn cyflawnder o'n deutu, ond pan ddaeth y llywydd Indiaidd Francisco (canys dyna ei enw) i'n plith gyda'i gwn a'i ceffylau cyflym, yn nghyd a'i fedrusrwydd i hela, byddem yn cael llawer iawn o gig ganddo yn gyfnewid am fara a phethau eraill. Heblaw hyny dysgodd lawer ar ein dynion ieuainc pa fodd i drin ceffylau a gwartheg anhywaeth, trwy ddefnyddio y laso ar bolas (gwel yr atodiad) i'w trafod. Cawsom wersi pwysig hefyd yn y gelfyddyd o hela anifeiliaid gwylltion, ac mewn canlyniad daeth amryw o'n pobl ieuainc yn fuan yn helwyr cadarn.