Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Edrych i Mewn i'n Sefyllfa a'n Rhagolygon

Oddi ar Wicidestun
Codi y Faner Archentaidd ar Ddyffryn y Camwy Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

Y Goruchwyliwr yn Buenos Ayres

PEN. VIII.—EDRYCH I MEWN I'N SEFYLLFA A'N RHAGOLYGON.

Dymna ni yn awr wedi hel pob peth at eu gilydd; y cwbl sydd i'w ddysgwyl wedi cyraedd—yn wartheg, ceffylau, ac ymborth. Y mae yr unig long sydd o fewn ein cyrhaedd yn yr afon yn barod i gychwyn i ffwrdd tua Buenos Ayres, ac yna byddwn wedi ein gadael yn hollol ar ein penau ein hunain, a rhyw 170 o milldiroedd rhyngom a'r sefydliad nesaf atom, felly gwelir fod o bwys i ni beth yw ein sefyllfa i wynebu y dyfodol. Y mae yn awr yn ddechreu Tachwedd, ac felly, a chaniatai y byddwn yn llwyddianus i gael cynhauaf y flwyddyn nesaf—canys ni cheir cynhauaf y flwyddyn hon—y mae genym flwyddyn a phedwar mis cyn y gallwa ddysgwyl cael defnydd bara o'n hamaethiad ein hunain. Cyfarfu y Cyngor i edrych i mewn i'n hadnoddau. Cymerwyd amcangyfrif mor fanwl ag y gellid beth oedd gan bob un mewn ffordd o luniaeth, a pha faint oedd o luniaeth o bob math yn yr ystordy cyffredinol, a chafwyd allan nad oedd yn y lle o gwbl ond digon o ddefnydd ymborth am saith neu wyth mis, a'i ranu yn gynul iawn i bob un. Galwyd ar ein cynrychiolydd, Mr. Lewis Jones, i gael gwybod beth oedd ei syniad ef am y dyfodol, gan mai efe oedd wedi bod yn ymwneud a'r Llywodraeth, ac wedi pwrcasu yr oll oedd genym mewn llaw. Ond nid oedd gan Mr. Lewis Jones nemawr o oleg i'w roi ar y mater, gan nad oedd gandde olwg am gael ychwaneg o Buenos Ayres. Yr oedd yr oll o'r trefniadau a wnaed wedi eu gwneud ar y dybiaeth y buasema yn y lle yn ddigon buan i hau y tymor hwn, ac felly nad oedd angen darparu ond hyd Mawrth neu Ebrill, 1866; ac heblaw hyn, yr oedd yr holl eiddo oeddid wedi eu cael wedi eu prynu gan fasnachwyr yn Buenos Ayres a Phatagones ar goel gan Mr. Jones, gan nad oedd y Llywodraeth eto wedi addaw dim; a chan nad oedd golwg am fodd i dalu am yr eiddo oeddid wedi eu cael eisoes, nid oedd fawr calon gan Mr. Lewis Jones i fyned i geisio ychwaneg. Yn ngwyneb hyn, galwodd y Cyngor gyfarfod o'r holl fintai, er mwyn rhoi ar ddeall i bob un ei sefyllfa, a chael barn y llaws beth oedd oreu i'w wneud, a rhoi hefyd gyfle i'r goruchwyliwr, Mr. Lewis Jones, i roi adroddiad o'r hyn ydoedd wedi ei wneud, a'i fwriad yn nglyn a'r dyfodol. Cyfarfod dipyn yn ystormus fu hwn. Yr oedd tuedd greft yn y cyfarfod feio y goruchwyliwr am na fuasai y trefniadau yn helaethach, a rhai yn barod i'w gyhuddo o gamarwain yn yr addewidion a addawsid yn Nghymru, y rhai y dywedid y buasai y Llywodraeth yn eu cyflenwi Achosid y geiriau chwerwon a ddywedwyd o bob tu, gan anwybodaeth o du y bobl o'r gwaith o ymwneud a swyddogion y Llywodraeth, a chan ddiffyg profiad o du y goruchwyliwr o'r wlad, ae hefyd pa fodd i drin pobl mewn amgylchiadau o'r fath. Mewn canlyniad i'r anghydwelediad hwn, rhoddodd Mr. Jones ei swydd i fyny fel llywydd ac fel goruchwyliwr, yr hyn a achosodd ddiflasdod mawr, a phenderfynodd ef a'i briod, a brawd iddo ymadael gyda'r llong oedd yn barod i ymadael a'r lle. Mewn canlyniad i hyn, etholodd y Cyngor lywydd a goruchwyliwr newydd, yn mherson an Mr. William Davies, o Lerpwl—dyn o feddwl cryf, clir, ac o wybodaeth eang—dyn pwyllog a phenderfynol, ac yn selog a gweithgar gyda'r symudiad Gwladfaol. Penderfynwyd ei fod yntau hefyd i fyned i fyny i Buenos Ayres gyda'r llong uchod, er cael dealldwriaeth helaethach gyda'r Llywodraeth, a chael ychwaneg o ddefnyddiau lluniaeth i'r lle, yn nghyda gwenith a haidd tuag at hau. Ymadawodd gyda'r llong hon hefyd y personau canlynol, Dr. Green (ein hunig feddyg), Mri. William Williams, Lerpwl; John M. Thomas, Merthyr Tydfil; a'r Surveyor oedd wedi dyfod atom i fesur y dyffryn. Achosodd y sefyllfa hon ar bethau gryn anesmwythder mewn rhai pobl anmhwyllog ac ansefydlog ac ymunodd nifer o honynt i dynu allan ddeiseb a'i hanfon gyda'r llong hon at Raglaw y Falkland Islands, yr hwn oedd brwyad Prydeinig, yn erfyn am i'r Llywodraeth Brydeinig ymyraeth a chael rhyw foddion i'n symud o'r lle i ryw diriogaeth odditan Faner Prydain. Yr oedd y ddeiseb hon yn camliwio pethau yn anghyffredin, ac mewn canlyniad i hon, bu gohebiaeth hir rhwng swyddogion Prydeinig y Falkland Islande, y Prif Lyngesydd yn Monte Video, a'r Cenhadwr Gwleidyddol yn Buenos Ayres, yr hyn a orphenodd mewn long ryfel Brydeinig gael ei hanfon i lawr o Monte Video yn mis Gorphenaf 1866 i edrych i mewn i sefylla y sefydliad ar y Camwy. Nid oedd ond nifer fechan wedi arwyddo y ddeiseb hon yn weithredol, ond yr oedd yr anesmwythwyr wedi ffugio rhai, a rhoi i lawr hefyd enwau nifer o fabanod. Yr hwn a flaenorai yn y mater hwn oedd dyn o'r enw Robert Williams, yr hwn oedd weinidog gyda'r Bedyddwyr gwr gweddw, ac un mab ieuanc gydag ef, a chan fod eu morwyn wedi eu gadael, a neb ganddynt i edrych ar ol eu ty, yr oedd ganddynt beth achos i gwyno ar yr amgylchiadau. Yn mhen tua blwyddyn, ymadawodd saith o'r deisebwyr, ond arosodd y gweddill; yn mysg y rhai a arosodd, y mae mab y Robert Williams y cyfeiriwyd ato. Y mae y ddeiseb, a'r enwau wrthi, ar gael yn adroddiad y llong ryfel Triton," am y flwyddyn 1866, yn nghyda llawer o ffeithiau ereill, ac y maent, y rhan luosocaf, yn gywir, ond lle y mae yr ysgrifenwyr yn gwneud sylwadau o'u heiddo eu hunain.