Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Codi y Faner Archentaidd ar Ddyffryn y Camwy

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

Edrych i Mewn i'n Sefyllfa a'n Rhagolygon

PEN VII. CODI Y FANER ARCHENTAIDD AR DDYFFRYN Y CAMWY.

Yn ystod yr wythnosau hyn, daeth atom mewn llong o Patagones ddau swyddog, yn nghyd a'u gweision, perthynol i'r Llywodraeth Archentaidd. Swyddog milwrol oedd un, Captain Marga, o Patagones, ac un Mr. Diag, tir-fesurydd o Buenos Ayres, oedd y llall. Yr oedd Captain Marga wedi d'od yma dros y Llywodraeth Archentaidd, i godi baner y Weriniaeth Archentaidd ar y lle, ac i roi caniatad ffurfiol i ni gymeryd meddiant o'r lle a'i sefydlu. Daethant drosodd o Borth Madryn ar geffylau, y rhai a ddygasent i'w canlyn yn y llong a'u cludai. Dygwyddodd wneud wythnos neu naw diwrnod o wlaw y pryd hyn, a thrwy fod nifer luosog o honynt yn teithio yn llinyn ar ol eu gilydd dros y paith pan oedd yn wlyb, gwnaethant lwybr amlwg, ar hyd yr hwn wedi hyny y gwnaed y ffordd, canys hyd hyny nid oedd pawb yn cadw at yr un llwybr. Y mae gallu mawr gan bobl wedi eu codi mewn gwledydd newyddion i dynu cyfeiriad syth hyd yn nod mewn lle hollol ddyeithr iddynt, ac felly gwnaeth y bobl hyn lwybr lled syth y tro hwn, er nad oeddynt erioed wedi bod yno o'r blaen.

Ar y 15fed dydd o Fedi, codwyd y Faner Archentaidd ar Ddyffryn y Camwy, ar lanerch gerllaw yr afon, tua phedair milldir i'r mor. Wedi i seremoni codi y Faner fyned drosodd, a chael tipyn o orphwys, dychwelodd y swyddog milwrol a'i weision yn ol i Patagones, ond arosodd y tir-fesurydd gyda ni i wneud ei waith. Codasid y Faner ar le a alwem ni yr Hen Amddiffynfa," darn o dir wedi cael ei gau i mewn a ffos gron ydoedd, ac yn mesur o 60 i 100 llath ar ei draws. Y mae hanes gwneuthuriad y ffos hon ar dafod leferydd, ond nid ydwyf yn gwybod am ddim yn ysgrifenedig ar y mater, ac felly nid wyf yn honi rhoddi hanes hollol fanwl am dani, na'r amgylchiadau. Yr hyn a glywais ydyw, i foneddwr o'r enw Jones ddyfod yma mewn llong, a nifer o ddynion i'w ganlyn tua'r flwyddyn 1853, gyda'r bwriad i ladd gwartheg gwylltion, er mwyn eu crwyn a'u gwer. Yr oedd Fitzroy yn ei hanes o Ddyffryn y Camwy yn dweyd fod y dyffryn yn llawn o wartheg gwylltion, ond y mae yn ymddangos i'r Indiaid glywed rhyw sibrwd am anturiaeth y dyn hwn, ac iddynt ddyfod i lawr a hel a gyru o'u blaen i'r Andes bron yr oll o honynt, cynifer, with reswm, aga allesent gael gafael arnynt, a llwyddo i'w gyru i'r coedwigoedd. Dywed yr hanes mai rhyw haner dwsin a welodd y boneddwr hwn a'i weision o gwbl. Yr oeddynt wedi cloddio y ffos y cyfeiriwyd ati, ac wedi taflu y pridd i'r ochr mewn, a phan fyddai y llanw i fyny, byddai y ffos yn llawn o ddwfr er dyogelwch, am fod chwedl ar led nad oedd Indiaid Patagonia byth yn croesi dwfir i ymosod.

Pan aethom ni yno yn mhen y deuddeg mlynedd, yr oedd yno ddau neu dri o fythynod, a ffwrn o briddfeini yn aros. Yr oedd y tai bychain hyn wedi eu gwneud o goed a herg, a llawer un o honynt wedi ei wneuthur o briddfeini wedi eu llosgi. Dywedir i'r bobl hyn ymrafaelio a'u gilydd a suddo eu llong yn yr afon, gweddillion yr hon oedd yno pan aethom ni yno, ac iddynt fyned ymaith dros y tir i Patagones. Nis gallaf dyngu i wirionedd manwl yr hanes uchod, ond mae yn sicr fod yna gnewyllyn o ffeithiau iddo. Beth bynag, ar yr ysmotyn hwn y dechreuwyd adeiladu, ac y mae o fewn terfynau ein Prif Ddinas heddyw. Dyma ni yn awr oll gyda'n gilydd unwaith eto. Yr oedd y dynion ieuainc, a'r penau teuluoedd, wedi bod yn bysur yn adeiladu bythod i fyw ynddynt yn ac oddeutu yr Hen Amddiffynfa, cyn i'r gwragedd a'r plant ddyfod trosodd o Porth Madryn, Yr oedd rhai o'r bythed hyn wedi eu gwneud o goed wedi eu dwbio a chlai; ereill wedi tori ystafell yn ochr clawdd ffos yr Hen Amddiffypfa, pob un yn dyfeisio pa fodd i wneud ei dy gyflymaf, a chyda lleiaf o waith. Yr oeddid wedi adeiladu math o ystordy yma hefyd i gadw y gwenith, y blawd, a'r nwyddau gwahanol oeddid wedi eu dwyn o Buenos Ayres, fel moddion lluniaeth. Yr oedd rhai o'r ymfudwyr wedi dod a swm da o ddefnydd ymborth i'w canlyn o Lerpwl, Yr oedd genym ddwy felin flawd i'w gweithio a llaw neu gyda cheffyl, wedi eu pwrcasu cyn gadael Cymru, a gosodwyd y rhai hyny i fyny yn yr Hen Amddiffynfe, er bod yn gyfleus i bob un fel eu gilydd. Erbyn hyn yr oeddym yn teimlo yn bur gysurus, rhywbeth tebyg i ddynion fu mewn ystorm, a hono yn awr wedi mynad heibio. Y mae genym hamdden yn awr i edrych o'n deutu i gael gweled pa fath le sydd yma, a beth yw adnoddau tebygol ein gwlad fabwysiedig. Y mae y dyffryn yn ymddangos yn un braf iawn o bob tu i'r afon, ac yn edrych yn hollol wastad, a'r afon yn ymddolenu fel neidr trwyddo nes ffurfio mân or-ynysoedd yma ac acw. Y mae yr afon gyferbyn a'n pentref o 80 i 100 llath o led, a choed helyg yn tyfu ar y glanan yn bur gyffredin, Rhyw olwg grinllyd, a diffrwyth sydd ar y dyffryn at ei gilydd, oddeithr yn y torfeydd a nodasom, y rhai sydd yn derbyn lleithder gan yr afon. Y mae dyffryn y Camwy oddeutu 50 milldir o hyd ac yn am. rywio o 3 i 4 milldir o led, weithiau fwy ac weithiau lai. Y mae y dyffryn hwn fel yn cael ei dori yn ddau trwy fod yr afon yn taro ar yr uchelder tua 25 milldir o'r mor ar yr ochr ogleddol, a thrachefn yn taro ar ucheldir deheuol rhyw 5 milldir yn uwch i fynu. Y mae o bwys i'r darllenydd gadw y ffaith hon mewn cof, am y byddaf yn nghorff yr hanes hwn yn cyfeirio at y sefydliad, fel dau ddyffryn sef yr isaf a'r uchaf, yn enwedig yn nglyn a'r camlesi dyfriol.

Yr oedd erbyn hyn dau neu dri mis wedi pasio, ac felly yr oedd yn rhy ddiweddar i fyned ati i hau, pe buasai genym y moddion priodol at hyny, ond gan ein bod bron i gyd wedi dod a hadau man, neu hadau gerddi fel eu gelwir hwynt yn gyffredin, aeth llawer ati i hau ychydig o'r rhai hyny, mewn lleoedd cyfleus a hawdd. Ond gan ein bod yn hollol anwybodus o natur eithafol sych y tir aoc o'r hinsawdd diwlaw, hauasom mewn lleoedd hollol anmhriodol, a'r canlyniad fu, ni thyfodd dim. Byddai yn well i ni cyn myned yn mhellach egluro ychydig yn nglyn a'r tymhorau. Y mae tymhorau Patagonia bron yn hollol gyferbyniol i dymhorau Cymru; mis Mai yw dechreu y gauaf, a Tachwedd ydyw dechreu yr haf. Arferiad Deheudir America ydyw hau yn Mai a Mehefin, a thrwy ei bod yn awr arnom ni yn ddiwedd Hydref, nid oedd dysgwyl i bethau dyfu cystal hyd yn nod pe bussem wedi ei hau yn y tir priodol. Dylid cofio pan yn adolygu dechreuad y Wladfa, a'r methiantau yn y blynyddoedd cyntaf, fod yn anhawdd iawn cael dynion oedd wedi arfer a gwlad mor wlyb a gwlawog a Chymru, ddod i ddeall ar unwaith pa fodd i amaethu gwlad berffaith sych, a bron hollol ddiwlaw, a'r ychydig wlaw hwnw yn hollol ddamweiniol, ac nid yn dymhorol fel yn ngwledydd y Dwyrain.