Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Y Glaniad a'r Byw yn Porth Madryn

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN. V.—Y GLANIAD A'R BYW YN PORTH MADRYN.

Glaniasom Gorphenaf yr 28ain, 1865. Y mae y darllenydd yn cofio i ni wneud cyfeiriad mewn penod arall at anfoniad allan y Meistri Lewis Jones, Lerpwl, ac Edwin C. Roberts, gynt o Wisconsin, i wneud y trefniadau yn orphenol yn Buenos Ayres. a phrynu lluniaeth, ac anifeiliaid, a threfnu yn Porth Madryn nifer o fythod i dderbyn y teuluoedd. Er ein mawr lawenydd pan aethom i fyny i ben uchaf y porthladd— i'r angorfa apwyntiedig, cawsom fod yn ddau negesydd yno—Mr Roberts ar y tir gyda'r anifeiliaid, a Mr Jones newydd ddyfod i mewn gyda'r ail lwyth, ac yno ar fwrdd y llong yn barod i'n derbyn; a phan y daeth mewn cwch i fwrdd ein llong, cafodd fanllefau lawer o hwre,' nes yr oedd y bryniau o bab tu yn diaspedain. Yr oedd Mr Roberts wedi adeiladu nifer fechan o fythynod coed ar y lan yn ymvl y mor, er cael ychydig gysgod i'r gwragedd a'r plant. Yr oedd Mr Roberts wedi bod yma am rai wythnosau cyn i ni lanio, ac wedi bod yno yn cael ei gynorthwyo gan nifer o haner Indiaid a ddaethai gydag ef o Patagones i fugeilio yr anifeiliaid, ac adeiladu y bythynod. Rhyw ddiwrnod pan oedd efe a'r dynion hyn oedd gydag ef yn cloddio ffynon i geisio cael dwfr croew, Mr Roberts yn y gwaelod yn cloddio, a'r dynion yn codi y pridd i fyny mewn tybiau, ymadawodd y bobl y noson hono heb godi Mr Roberts i fyny, ac yno y gorfu iddo fod hyd rhywbryd dranoeth, pryd y darfu iddynt ail feddwl, a'i godi oddiyno.

Prydnawa y dydd y glaniwyd, aeth dyn sengl o'r enw David Williams, brodor o Aberystwyth, am dro i fyny llethr bryn oedd yn codi oddiwrth y mor, er mwyn edrych beth a welai, ond ni ddychwelodd byth yn ol. Y tebygolrwydd ydyw iddo fyned dros y bryn, a cholli ei olwg ar y mor, a dyrysu, a cholli ei gyfeiriad, a theithio nes myned yn rhy wan, a marw o newyn. Cafwyd gweddillion o'i esgyrn, a rhanau o'i ddillad, yn nghyda darnau o bapyrau heb fod yn mhell o ddyffryn y Gamwy yn mhen llawer o flynyddau, a dygwyd hwynt i'w claddu yn mynwent y sefydliad. Yr oedd y ddau negesydd wedi sicrhau nifer o ychain arferol ar iau, ac fel yr oedd yn dygwydd, yr oedd gyda ninau an dyn oedd wedi arfer a gweithio ychain, sef Mr Thomas Davies, o Aberdar, teulu yr hwn wedi hyny a ddaeth yn bwysig yn y sefydliad. Chwiliwyd am ddarn o'r tir hawddaf i weithio gerllaw y porthladd, a hauwyd ynddo wenith, heb wybod y pryd hwnw nad oedd yn y wlad ddigon o wlaw i'w egino, a'i ddwyn yn mlaen i berffaithrwydd. Fel hyn ni chollwyd dim amser, heb fod bron pawb yn gwneud rhyw beth. Rhai yn clirio y darn tir, ac yn gosod y drain a dynid yn fath o wrych mawr i gau y lle i mewn, rhag yr anifeiliaid, ereill yn bugeilio y gwartheg, y defaid, a'r ceffylau, ereill yn dechreu clirio y mângoed a'r draun, er dechreu ffordd rwydd o Borth Madryn i ddyffryn y Camwy. Yr ydym yn dweyd y pethau hyn er cywiro adroddiad Mr Ford, y Gweinidog Prydeinig yn Buenos Ayres ar y pryd. Yn yr adroddiad hwnw am 1867, dywed fod aflwyddiant y sefydlwyr y flwyddyn gyntaf i'w briodoli i'w segurdod yn Mhorth Madryn am wythnosau wedi glanio, yn nghyda'u anwybodaeth o amaethyddiaeth, ac felly adael yr had yn rhy agos i'r wyneb; ond y mae yn amlwg, heb wybod beth yr oedd yn ei ddywedyd. Gwna hefyd gyfeiriad at Guano, a'r ynysoedd oedd yn gyfleus i'r bobl ei weithio, a gwneud â'r iau mawr o hono, oni buasai eu diogi. Y mae yr adroddiadau hyn oll yn ffrwyth anwybodaeth o'r lle a'r amgylchiadau.

Cafwyd llawer o ddifyrwch y pryd hwn gyda'r gwartheg. Yr oeddid wedi prynuy gwartheg hyn yn Patagones. Nid oedd Yspaeniaid De Ameriea y pryd hyn yn gwneud nemawr arferiad o odro, a gwneud caws ac ymenyn, ond eadwent y gwartheg wrth y canoedd a'r miloedd ar y paith i fagu, a lladdent hwynt er mwyn eu crwyn a'u gwêr.

Felly yr oedd y gwartheg hyn yn hollol wylltion, gan nad oeddid byth yn ei bwydo, na'i dal, na neb byth yn myned yn agos atynt ond ar geffyl, ac nid wyf yn meddwl iddynt erioed weled gwraig o'r blaen. Coffa da am Mrs. Eleanor Davies priod Thomas Davies y soniasom o'r blaen am dano—dynes wedi cael ei magu ger llaw Aberteifi, ac wedi arfer a gwartheg ar hyd ei hoes. Un diwrnod aeth allan a phiser godro yn ei llaw ar fedr godro cwpl o'r gwartheg oedd a lloi ieuaine ganddynt. Cerddai ar eu holau gan geisio tynu eu sylw trwy ddweyd, "Dere di morwyn i, dere di morwyn fawr i," ond edrychai y buchod arni fel pe buasai fwystfil ysglyfaethus mewn ofn a syndod, ond ambeli i un dewrach na'i gilydd yn galw i fyny ei gwroldeb i sefyll er gwneud ymosodiad pan yr oedd y rhan luosocaf yn dianc am eu heinioes. Cerddau Mrs. Davies yn mlaen at un o'r rhai oedd yn sefyll, yn ddigon di feddwl ond dyma y fuwch yn rhuthro ati, a thaflodd Mrs. Davies y piser tuag ati a gwnaeth y goreu o'i thraed i ffoi, gan ddweud wrth y bobl oedd ger llaw, "Dyma andras o wartheg, dyn a'n cato ni, dyma wartheg ar yspryd drwg ynddynt." Diwrnod arall yr oedd hen wr o'r enw John Jones, o Mountain Ash, yn cerdded yn ddifeddwl heibio rhai o'r gwartheg, a dyma un o honynt yn rhuthro arno ac yn ei daflu i lawr, ond pan yr oedd hi yn ceisio ei guro a'i phen a'r lawr, cydiodd yr hen wr dewr yn ei dau gorn a'r gefn ar lawr, a chiciau hi yn ei thrwyn, nes yr oedd yn dda ganddi gael ei gollwng. Wedi ymgynghori dipyn a'r haner Indiaid oedd wedi dyfod i ganlyn y gwartheg o Patagones, deuwyd i ddeall mai arferiad y wlad oedd, os oedd eisieu dal buwch neu geffyl, fod dyn ar geffyl yn arfer taflu rhaff ledr am ben y creadur ac yna arwain y fuwch at bost oedd wedi ei sicrhau yn y ddaear, ac yna ei rhwymo yn dyn wrtho, cyn cynyg ei godro, ac os byddai yn wyllt iawn byddid hefyd yn clymu ei thraed ol. Bob yn dipyn daethpwyd yn gyfarwydd ar drefn hon, ac felly llwyddwyd i gael llaeth ac ymenyn.