Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia/Yr Ail Gyfnod, sef o Awst 1867 hyd Awst 1874

Hanes y Wladfa Gymreig yn Patagonia

gan Abraham Mathews

PEN. XIV.—YR AIL GYFNOD, SEF O AWST 1867 HYD AWST 1874.

Dyma ni unwaith eto ar ddyffryn y Camwy, yn dechreu parotoi ychydig o dir i hau ynddo, er mwyn myned drwy ryw ffurf o wneud prawf ychwanegol o'r lle. Yr ydym yn dweyd trwy ffurf, am nad oedd yn brawf gwirioneddol, am un peth—ei bod yn rhy ddiweddar i hau; a pheth arall, am nad oedd gan neh ffydd yn y lle, ac felly ddim yn teimlo dyddordeb i wneud dim yn iawn a thrwyadl. Cyfarfod â llythyren amod y llywodraeth i roi cynaliaeth am y flwyddyn oedd amcan uwchaf pob un, a phawb yn bwriadu symud i Santa Fe yn gyrar y flwyddyn ddyfodol. Fel y gellid dysgwyl, ni ddaeth nemawr gynyrch o'r hyn a hauwyd y flwyddyn hon, am y rhesymau a nodasom ucbod. Bu yr Indiaid yn ein plith yn hir iawn y flwyddyn hon, a buont yn gynorthwy mawr ni mewn ffordd o gigfwyd a cheffylau, y rhai a brynem ganddynt yn gyfnewid am fara a phethau eraill. Trwy fod rhai wedi lladd eu gwartheg, ac ereill wedi colli rhai yn helynt y symudiad, yr oedd cryn brinder llaeth ac ymenyn yn ein plith yr adeg hon. Trwy fod cryn amser yn angenrheidiol i anfon i Buenos Ayres, ac i'r llywodraeth benderfynu, ac yna edrych am long a'i pharotoi i ddyfod i lawr gydag ymborth erbyn Medi a Hydref y flwyddyn hon, yr oedd yr ymborth wedi myned yn brin iawn, a rhai yn dyoddef eisieu, a bron pawb wedi rhedeg allan o fara, oddieithr ambell i un oedd dipyn yn humangar, ag oedd yn gallu cadw bara a defnydd bara yn guddiedig oddiwrth y lluaws. Yr oedd yr ymborth wedi rhedeg allan yn gynt nag y buasai, pe na buasid wedi bod mor hael arno i'r Indiaid yn gyfnewid am bethau ereill, yn yr hyder y daethai cyflenwad atom o Buenos Aires yn brydlon. Nid oedd dim i'w wneud ond i'r dynion ieuainc, a llawer o benau teuluoedd, fyned allan i'r paith, i fanau cyfleus i ddala helwriaeth gyda'u cwn a'u ceffylau, a byw yno yn gyfangwbl, ond fod ganddynt negeswyr yn cario cig i'r teuluoedd oedd ar y dyffryn. Yr oedd rhai wedi aros gyda'u teuluoedd, ae yn treio byw ar saethu hwyaid a gwyddau gwylltion. Er i'r rhan luosocaf o'r Sefydlwyr gael digon o ryw fath o ymborth, cigfwyd yn benaf, eto, y mae yn ddiamheu i rai dynion a'u teuluoedd ddyoddef graddau o newyn yr adeg hon—dynion gweiniaid a diymadferth, nad oedd yn gallu myned i'r paith, nac ychwaith yn alluog i saethu ond ychydig, ond y mae yn ddymunol hysbyeu yma na newynodd neb, ond y mae yn ddiamheu i rai ddyoddef i'r fath raddau fel ag yr effeithiodd ar eu cyfansoddiadau byth wed'yn, fel ag i'w gwneud yn analluog i ddal caledwaith a phwl o afiechyd. Yn Tachwedd cawsom ymwared trwy i long fechan o Patagones ddyfod atom, gyda rhan o gymorth y llywodraeth, ac yr ydoedd ar ei bwrdd hefyd fasnachwr o Patagones gyda gwahanol nwyddau i'w gwerthu neu i'w cyfnewid am bluf a chrwyn. Tua'r wythnos olaf yn Rhagfyr daeth atom long arall o Buenos Aires gyda chyfran arall o rodd y lywodraeth, ac ar ei bwrdd deulu o Americaniaid, sef gwr a gwraig, a phlentyn. Y penteulu oedd Mr David Williams, Durbamville, Oneida, E.N.—Cymro o waedolaeth ac iaith, ond yn briod âg Americanes o Georgia. Yr oedd gan y gwr hwn eiddo a thir yn yr Unol Daleithiau, a bu yn gaffaeliad i'r Sefydliad yn y dyfodol drwy ddwyn i mewn i'r wlad offerynau amaethyddol Americanaidd. Y mae ef a'i briod wedi eu claddu yn naear y Camwy, a'i blant yno hyd heddyw yn barchus a llwyddianus. Daeth hefyd gyda'r llong hon un o'r enw Cadivor Wood, o Gaer—dyn ieuanc o Sais wedi dysgu Cymraeg, ac wedi cymeryd dyddordeb mawr yn y mudiad Gwladfaol, ac yn ysgrifenydd y Cwmni Ymfudol a Masnachol ydoedd newydd gael ei ffurfio yn Nghymru. Yn Ionawr, 1868, aeth ein llong fach i Patagones ar neges, i ymofyn gweddill yr ymborth oedd yno ar ein cyfer; Cadben Neagle, gyda chwech o ddynion cryfion ar ei bwrdd. Mr Cadivor Wood fel teithiwr yn dychwelyd yn ol wedi gorphen ei neges dros y Cwmni yn ein plith, Meistri James Jones, Thomas Evans (Dimol), David Davies, David Jones, a George Jones fel dwylaw y llong. Cyrhaeddodd Patagones yn ddyogel, a rhoddwyd yr ymborth, a dau ych gwaith ar ei bwrdd, a chychwynodd yn ol Chwefror yr 16eg, 1868, ond ni chlywyd gair am dani byth wed'yn, ac ni welwyd olion neb, na dim oedd ar ei bwrdd; y dyb ydyw, trwy ei bod yn wan, i'r anifeiliaid oedd o'i nmwn beri amhariad arni, neu achosi ei throi yn ormodol ar un ochr, fel achosi ei suddiad trwy ei llanw o ddwfr, ond nid yw hyn ond dyfaliad noeth; yn wir nid oes genym un ddirnadaeth beth a ddaeth o honi.

Cyn i unrhyw long arall ddyfod atom, bu peth prinder drachefn, ond nid i'r un graddau a'r prinder yn yr Hydref blaenorol. Yn Mai, 1868, daeth atom long eto o Buenos Aires gydag ymborth, hadyd, ac anifeiliaid, yn nghyda 36 o rychddrylliau (rifles).

Y mae y darllenydd erbyn hyn yn barod i ofyn, Beth am y symud i Santa Fe? Yr ydym yn awr yn myned i adrodd pa fodd y cafwyd o hyd i'r allwedd agorodd ddrws llwyddiant y Sefydliad.

Yr oedd yma yn ein mysg ddyfudwr o'r enw Aaron Jenkins, o Troedyrhiw, Merthyr Tydfil, D.C. Yr oedd efe o'r cychwyn wedi bod yn un o'r rhai mwyaf di-ffydd yn nglyn a'r wlad, ac wedi bod yn hynod o awyddus i ymadael o'r lle i rywle. Cafodd yntan fel ereill sm o hadyd i'w rhoddi yn y ddaear wedi troi yn ol, ond gan nad oedd ganddo foddion priodol tuag at aredig, a dim yn teimlo i fyned i geibio na phalu, penderfynodd daflu hadyd i'r tir du, di-groen, a llyfnodd ychydig arno, heb ddysgwyl gweled dim mwy o hono nac oddiwrtho. Yn Tachwedd y tymor hwn (1867), yr oedd yr afon yn uchel iawn, ac fel yr oedd Aaron Jenkins rhyw ddiwrnod yn sefyll ar lan yr afon gyferbyn a'r llanerch dir ydoedd wedi ei hau, a gweled fod yr afon bron at ben y geulan, ac yn tybio hefyd fod peth rhediad tuag at y llanerch tir oedd wedi ei hau, barnodd pe buasai yn agor ffos fechan yn ngheulan yr afon, y buasai y dwr yn rhedeg i'w dir. Penderfynodd fyned ati, a gwneud; ac erbyn iddo dori rhyw 20 neu 30 llath o ffos fechan, daeth y dwfr oedd yn ei dynu ar ei ol yn y ffos i wyneb y tir, a lifai yn haenen deneu dros ei dir gwenith. Wedi gweled fod y tir wedi ei fwydo yn dda, ataliodd y dwfr i redeg; a thrwy fod y tywydd yn gynes, yn mhen tua wythnos, yr oedd y gwenith yn egin glas dros y llanerch dir, ac yn mhen tua saith wythnos rhoddodd ddwfr iddo drachefn, a daeth yn mlaen yn wenith braf, ac yn gnwd toreithiog erbyn diwedd Chwefror. Torodd ef, a rhwymodd ef, a chasglwyd a dyrnwyd ef, a chafodd rai sacheidiau o'r gwenth harddaf a welsid yn unman. Cyn hyn yr oeddid yn tybied nad oedd y tir du di-groen yn werth dim, am nad oedd dim yn tyfu arno yn naturiol, heb wybod mai rhy sych ydoedd i fwrw allan egin yr hadau oedd ynddo wrth natur. Y mae yn y tir yn naturiol hadau amrywiol fathau o weiriau, a dim ond iddo gael lleithder eginant, a thyfant yn gnydau toreithiog. Yr oedd ar y dyffryn, a hyny ar y tyddynod oeddis wedi eu cymeryd, rai miloedd o erwau o dir fel hyn, ac wedi cael y prawf hwn arno, barnwyd y byddai yn well rhoi un prawf ar y lle eto drwy ddyfrhau y tir hwn cyn rhoddi y goreu iddo, ac ymadael. Felly anfonwyd hyn at y llywodraeth, a boddlonodd Dr Rawson estyn y cymhorth yn mhellach er mwyn gwneud y prawf hwn eto, ac yn Mai 1868, fel y nodwyd eisoes, anfonwyd i lawr hedyd, ymborth, a gwartheg, fel yr oedd pawb yn galonog i fyned yn mlaen i hau at y flwyddyn ganlynol.

—————————————

Gan mai ar y tir du, digroen, yr hauwyd y tymor hwn nid oedd yn gofyn cymaint o lafur ac amser, am nad oedd angen ond yn unig taflu yr had i'r ddaear, a'i lyfnu, ac yns tori ffosydd bychain o'r afon iddo i'w ddyfrhau pan byddai yr afon wedi codi yn ddigon ushel. Hauodd rhai y flwyddyn hon ar raddfa a ystyrid y pryd hwnw yn eang, ac hauodd pob un ryw gymaint. Cododd yr afon yn brydlon, a chafodd pawb ddwfr i'w wenith, ac yr oedd golwg ardderchog ar y cnydau yn mhob cyfeiriad, a daeth y cnydau i aeddfedrwydd yn gynar yn Ionawr 1869, am ein bod wedi gallu hau yn gynar. Pan yr oedd pawb wedi gorphen tori ei wenith, a'r rhan luosocaf wedi ei godi yn stycanau, ac ambell un wedi dechreu cario i'r ddas, daeth yn wlaw cyson am tua naw diwrnod, ond nid oedd yn wlaw trwm. Yr oedd yr afon wadi bod yn bur uchel trwy y tymor, ac wedi codi drachefn yn ystod y gwlaw hwn, nes yr oedd bron at ymylon y torlanau. Yr adeg hon, ar brydnawn Sul tua diwedd Ionawr, pan yr oedd y rhan luosocaf o'r sefydlwyr yn y capel, daeth yn ystorm o fellt a tharanau, ac yna wlaw bras mawr, fel pe buasai cwmwl wedi tori, nes yr oedd pob pant a fos wedi eu llanw o ddwfr, a'r llechweddi yn llifo fel nentydd y mynyddoedd, ae erbyn boreu dydd Llun, yr oedd yr afon wedi codi dros el cheulenydd, a bron yr oll o'r dyffryn wedi ei orchuddio â dwfr. Gan fod y dyffryn yn wastad, a'r tywydd yn dawel, ni chariwyd y cnydau ymaith gyda'r llif, ond gellid gweled y stycanau yn sefyll a'u penan allan o'r dwfr fel llwyni o frwyni, neu hesg mewn cors. Ond y Sul yn mhen yr wythnos wedi yr ystorm uchod, pan oedd y wlaw wedi peidio er's dyddiau, a'r awyr wedi clirio, a'r lle wedi dechreu trio ychydig, a phawb yn hyderus y bussid yn cael y cnwd heb fod yn rhyw lawer gwaeth wedi i'r dwfe gilio, am y gwyddid y buasai y ddaear a'r yd yn sychu yn gyflym wedi i'r dwfr gilio, am fod y tywydd mor boeth. Ar y Sul hwn, cododd yn wynt cryf o'r Gorllewin, fel y cynhyrfwyd y dwfr oedd megys llyn ar y dyffryn, nes codi tonau uchel arno, a'r gwynt yn gryf, fel y taflwyd yr holl stycanau i lawr, ac yna eu cario yn ysgubau rhyddion i ganlyn y llifeiriant i'r mor. Bu nifer fechan o'r tyddynwyr, trwy egni ac ymroad, yn llwyddianus i achub ychydig, ond collwyd corff mawr y cnwd, ac yr oedd yr ychydig a allwyd arbed yn gwaethygu yn fawr. Dyma eto y flwyddyn fwyaf lwyddianus a gobeithiol oeddym wedi ei gael o'r cychwyn wedi troi allan yn fethiant ac yn siomedigaeth fawr. Hefyd, heblaw colli y cnwd, collwyd tua 60 o aneri oeddid newydd eu cael, trwy iddynt, wrth ddianc o ffordd y llif oedd ar y dyffryn, grwydro ar hyd y paith, nes myned yn rhy bell i gael gafael arnynt, ac ni chafwyd byth mo honynt, am iddynt fyned i gyfeiriad yr Andes, ac felly i gyraedd yr Indiaid. Profiad tanllyd oedd hwn i'r sefydlwyr. Wedi i ni dybio ein bod wedi cael allwedd llwyddiant y wlad, a chael y fath gynhauaf addawol, dyma nodwedd newydd ar y wlad yn dod ger ein bronau. Y cwestiwn yn awr ydoedd, Pa mor aml y gallesid dysgwyl gorlifiad fel hwn? Yr oeddym wedi bod yma er's yn agos i bedair blynedd, a dyma y tro cyntaf i ni weled peth fel hwn, ond beth os oedd i ddod bobrhyw bedair neu bum' mlynedd, a hyny yn barhaus. Yr oedd un peth yn peri i ni beidio gwangaloni, sef nad oedd arwyddion fod y fath orlifiad wedi bod er's llawer o flynyddoedd meithion. Ar yr adeg hon, yr oedd rhai yn byw ar eu tyddynod, ac wedi gorfod cilio o'u tai, a myned i fyw mewn math o babellau ar fryn bychan oedd gerllaw, ond trwy fod y tywydd mor desol, ni oddefodd neb unrhyw niwed oddiwrth hyny. Ond wrth fod y rhan luosocaf o'r boblogaeth yn byw yn y pentref, a hwnw wedi ei adeiladu ar fryn graiarog, ni achosodd y gorlifiad lawer o golled na thrafferth yn yr ystyr hyn.