Hen Gymeriadau Dolgellau/II Rhai Ohonynt

Hen Gymeriadau Dolgellau

gan Edward Williams (Llew Meirion)

ychwaneg ymhellach ymlaen am y cwnstabliaid yma.

Nid oedd Dirwest wedi gorchfygu eto, er fod llawer o ddirwestwyr aiddgar yn y dref; ond gan mwyaf un—teetotallers oedd mwyafrif y trigolion, fel ymhob tref a llan y pryd hwnnw. Pan y byddai un wedi myned i'r "stad feddwol" a elwir yn incapable, 'doedd dim ond ei arwain i'r stocks at y Bont Fawr, a chloi ei draed i mewn ynddynt hyd nes y sobrai. Yr wyf yn cofio Huw Llwyd Bach a Hwmffra Rhisiart y Crydd wedi eu caethiwo ynddynt y tu mewn i giat yr Hall, a'r diweddaf yn canu yn hapus,—"Coi mi neri coi mi." Gan fod pob tafarn yn darllaw ei diod ei hun yr oedd llawer o yfed ar yr hyn a elwid yn "ail ddiod" neu "ddiod fain," a byddai llawer o deuluoedd cyffredin y dref yn prynu rhyw chwart neu ddau ac yn ei dwymo, a'i roi fel pryd o botes am ben bara i'r plant, yn enwedig os byddai y teulu yn lliosog. Enw y course hwn yn iaith menu oedd "bara diod."

Gellid myned ymlaen fel hyn am dudalennau i ddangos pa beth oedd agwedd gymdeithasol y dref yn y cyfnod hwn; ond amser a ballai i mi son am y chwareuon, y campau, a'r rhempau, a ddaethant megis hyd drothwy yr ugeinfed ganrif; megis permanta, sef oedd hyn, ar noson Calangauaf i ferch neu fab fyned dair gwaith o amgylch yr eglwys yn y nos ei hunan, a thwca noeth yn ei law, ac yn gofyn, "Dyma'r twca, p'le mae'r wain?" A disgwylid i un o drigolion gwlad hud ddod a'r wain i'r neb a ofynnai am dano, a byddai hynny yn sicrwydd y caffai y mab neu y ferch eu dymuniad o'r hyn oedd fwyaf anwyl ganddynt. Hefyd yr ymryson cicio rywbeth ar ffurf pel droed rhwng plwyfi Llanfachreth a Dolgellau, pryd mai terfynau y ddau blwyf oedd y goals y pryd hwnnw. Ond nis gallaf lai na rhoddi i chwi syniad arall am yr hen dref yn ei hagwedd fasnachol yn y cyfnod yma. Y mae yn wybyddus i chwi oll mai prif ddiwydiant y dref a'r cylchoedd y 300 mlynedd diweddaf oedd gwehyddiaeth, a thrin gwlan i'r amcan hwnnw. Dyddorol fuasai myned ar ol y ffaith yma yn hanesyddol, a'i dilyn ymlaen hyd y cyfnod yma, cyfnod y gellid ei alw yn "passing of the loom," neu ymadawiad y gwehydd. Mae rhai yn fyw ac yn cofio yn dda nad oedd odid dŷ ym Mhenucha'rdre nad oedd clic y gwehydd i'w glywed ynddo, ac nad oedd wythnos yn myned heibio nas gwelech gannoedd o lathenni o ddarnau yn cael eu stretchio a'u sychu yng Nghae Deintyriau ac oddeutu y ffatrioedd. A. chwestiwn dyddorol ydyw,—Pa fodd y daeth Dolgellau, y Drefnewydd, Llanidloes, Pen Llwyn, Tregaron, Caerfyrddin, a sir Benfro yn enwog fel canolfannau pwysig y gelfyddyd o weu? Yr ateb yw mai tramorwyr o Fflanders a erlidiwyd o'u gwlad i geisio gloewach nen ym Mhrydain, ac iddynt lanio yn sir Benfro a dyfod i fyny mor belled a hyn i'r Gogledd, a geilw yr haneswyr eu hymdaith yn "March of the Flemings." Sefydlasant yn y mannau crybwylledig, gan ddysgu y trigolion i weu, ac wrth eu dysgu ymbriodi a merched a meibion y lleoedd hynny; ac ond i ni sylwi yn fanwl, ceir eu gwehelyth yn ein plith hyd yr awrhon. A dwn i ddim am well cyfrif i roi am y dywediad anghwrtais Dos i Fflandars!" sydd mor gyffredin yn ein plith, na sen i hiliogaeth y bobl hyn, os byddwn am i rywun fynd ymhellach oddiwrthym nag un o'r tri thyrpac yma. Ond sut bynnag, yr oedd gwedd fasnachol y dref yn flodeuog iawn am gyfnod maith, ac ystyrrid eu nwyddau gweu y rhai goreu bron yn y deyrnas. Ac mor bwysig oedd y diwydiant fel y pasiodd y Senedd ddeddf arbennig at gael unffurfiaeth yn lled a phwysau y darnau, gan mwy na thebyg, fod rhai yn defnyddio y mesur Ffleming (the Flemish Ell), ac eraill yn defnyddio y mesur Seisnig (English Ell).

Ond, 'rwy'n gweled fy mod yn crwydro. Fy amcan yw dangos yn gynnil fod hanes Dolgellau eto heb ei ysgrifennu, a bod yma lawer o honom, fel brodorion, yn hollol anwybodus o'r histori a'r trâs uchel sydd i'r hen dref yn y gorffennol.