Humphrey Jones a Diwygiad 1859/Tre'rddol a'r Gymdogaeth

← Cynnwys

Humphrey Jones a Diwygiad 1859 gan Evan Isaac

Eglwys Tre'rddol →

I.

TRE'RDDOL A'R GYMDOGAETH.

Pentref bach diymffrost yng ngogledd Ceredigion, a eistedd yn dawel mewn dôl deg, ar odre un o'r mynyddoedd sy'n ffurfio cadwyn Pumlumon ydyw Tre'rddol. Cuddia'r ynys sydd ar Gors Fochno Fae Ceredigion rhagddo, eithr pan fo'r Bae yn ferw gan ystorm fawr daw sŵn ei gynnwrf hyd ato ar brydiau. Yn ôl traddodiad, ar uchaf y mynydd sy'n gefn iddo, ac ar gyfyl Cae'r arglwyddes, yng ngolwg Gwar-cwm-isaf, y mae bedd Taliesin Ben Beirdd. Pan oeddwn i'n hogyn credai holl blant y fro'r traddodiad heb geisio praw o'i gywirdeb, ac wedi tyfu'n fawr parhânt i'w gredu. Nid oes un math ar reswm tros gredu i ysbryd yr hen fardd fendithio dim ar y pentref; aeth ei fendithion i gyd i bentref Talybont, filltir a hanner i'r de, lle maged Ceulanydd a Mochno a Hawen a Richard Morgan, Llanarmon-yn-Ial, ac o'r un man y cafodd "J.J." yntau eneiniad awdl" Y Lloer."

Ni wyddys pa mor hen yw Tre'rddol, ac o bu hanes i'w fore aeth i golli. Bu'n bygwth bod yn enwog ychydig tros gan mlynedd yn ôl ar gyfrif medr a masnach yr hetwyr a weithiai ynddo. Bu bri mawr ar hetiau Tre'rddol am gryn gyfnod, a dygid hwy i ffeiriau a marchnadoedd Cymru i'w gwerthu. Eithr lladdodd peiriannau'r trefydd mawr y fasnach hetiau, a suddodd y pentref i ddinodedd a digalondid. Yr unig fasnach arall a fu o fudd i'r pentref ac a'i siriolodd o dro i'w gilydd ydoedd masnach y mwyn plwm. Y mae'r mynyddoedd o'i ôl, a hyd yn oed y Gors o'i flaen, wedi eu britho â phyllau y mwyn plwm. Bu gweithio mawr ar adegau yng ngweithfeydd Bryn yr Arian, Pen Sarn, Y Romans, Y Llain Hir, Neuadd yr Ynys a Phenrhyn Gerwin. Telid eu cyflogau i'r gweithwyr ar y pedwerydd dydd Sadwrn o bob mis, a diwrnod pwysig oedd hwnnw; deffroai'r pentref i fywiogrwydd mawr wrth sŵn ymyfwyr yn yr Half Way Inn a'r Commercial, a chyfrannai'r Royal Oak a'r Frân hwythau, yn Nhaliesin, y pentref cyfagos, gryn lawer at firi'r "Dydd Sadwrn Pen Mis." Eithr ysbeidiol fu llwyddiant y gweithfeydd hyn, ac aeth yr olaf ohonynt a'i ben iddo tua deugain mlynedd yn ôl. Ond wedi cysgu'n hir, y mae'r gymdogaeth yn effro eto unwaith, ac yn effro i fywiogrwydd mwy ffasiynol na chynt. Rhed y cerbydau modur mawr trwy'r pentref rhwng Aberystwyth a Machynlleth amryw weithiau bob dydd, ac oherwydd y cyfleusderau newydd, daw i'r ardal lawer o Saeson, rhai gwâr a rhai anwar, i fyw i dai rhad, a dwyn elfennau newydd i mewn i'r bywyd.

Yr oedd swyn mawr ym mywyd dôf a diniwed yr ardal hanner can mlynedd yn ôl. Dyddiau euraidd y flwyddyn oedd y Groglith a'r Nadolig a'r Calan a Ffair Talybont. Disgwyliai'r ieuenctid am y dyddiau hyn ag awch a'u cadwai'n effro a hoenus trwy undonedd y cyfnodau dôf. Y Groglith oedd y pwysicaf o'r dyddiau pwysig. Gorymdeithiai ysgolion Sul y Wesleaid a'r Methodistiaid Calfinaidd trwy'r ddau bentref, a dychwelent i'w capeli i yfed te a bwyta bara brith, ac yn yr hwyr cynhelid cyrddau difyr i ganu ac adrodd pethau syml. Penodid yn brydlon ddwy wraig o bob capel, y naill i grasu'r bara gwyn, a'r llall y bara brith. Torthau mawr wedi'u crasu'n uchel, a'r gwahaniaeth rhwng y ddau fara ydoedd bod un yn does pur a'r llall wedi ei fritho ag ychydig o gyrens â'r mymryn lleiaf o floneg tawdd ynddo. Bore mawr i ni'r hogiau ydoedd bore'r Groglith; ceid cert mul i gario'r bara, a llusgem y gert â hwyl hyd at y capel. Byddai Tom Beechy yno eisoes, yn ymyl clwyd mynwent yr hen gapel, yn prysur weithio tân mawr i ferwi dŵr. Am ddau o'r gloch cychwynnai'r orymdaith â'r faner fawr ar y blaen, ac yna'r côr canu tan arweiniad Thomas Jones, Parc Gât, neu Evan Pierce, y Goetre. Ym mhen ychydig gydag awr dychwelid i wledd fawr o de, ac ar ôl clirio'r byrddau, am chwech o'r gloch dechreuai'r cyngerdd,—cwrdd canu ac adrodd. Cenid pethau syml a swynol fel, "Wyres Fach Ned Puw," "I Fyny Bo'r Nod," "Y Bachgen Dewr," "I Blas Gogerddan aeth y Bardd," ac adroddid caneuon Ceiriog a Mynyddog a beirdd gwlatgar eraill, hawdd i'w deall. Nid oedd y Nadolig mor bwysig â'r Groglith; yr oedd yn fwy tebyg i'r Sul. Ni cheid gorymdaith, ond ceid te yn y prynhawn, a chyngerdd yn yr hwyr, eithr gwahaniaethent oddi wrth de a chyngherdd y Groglith; ni cheid cymaint o fara brith y Nadolig, ac nid oedd mor frith, ond yn dduach ac o well defnydd, a chodid swllt o dâl am wleddoedd y dydd. Prif hynodion y Calan ydoedd gwneuthur cyfleth y nos ymlaen a chasglu calennig hyd ddeuddeg o'r gloch y bore. Casglai nifer o gyfeillion at ei gilydd ac aent i dai arbennig i dreulio'r nos i weithio cyfleth, ac i adrodd chwedlau difyr a chanu ambell gân. Cyn toriad y wawr clywid y plant yn canu:—

Mi godes yn fore,
Mi gerddes yn ffyrnig,
At dŷ Dafydd Puw
I ofyn am glennig.

Am ddeuddeg o'r gloch ceid tawelwch mawr, ac agorai'r cybyddion eu drysau a sylwi ar y plant yn cyfrif eu harian. Nid oedd hawl i galennig ar ol deuddeg, ac felly, nid oedd berygl i gybydd ei ddangos ei hun. Dydd mawr arall oedd dydd Ffair Talybont. Ffair bleser ydoedd yn fwyaf arbennig. Gwerthid a phrynnid anifeiliaid yn y bore, ond rhoddid y gweddill o'r dydd i bleser, ac anodd fuasai taro ar well ffair. Llenwid y darn mawr tir agored sy'n wynebu'r Black Lion a'r White Lion â stondiniau yn gwerthu pob math o nwyddau i hudo plant a phobl ieuainc; ceid hefyd shoeau o bob math, ac yn ben arnynt, shoe fawr Wmbells. Cai'r cryf gyfle i brofi'i nerth, a'r saethwr gyfle i brofi'i fedr. Am fisoedd cyn y ffair casglai'r plant eu ceiniogau, a chymaint oedd eu hawydd am swm teilwng ar gyfer y ffair fel na warient ddimai yn ystod y misoedd hynny. Os cai plentyn yn ei logell ddydd y ffair o wyth geiniog i swllt, teimlai nad oedd raid iddo blygu pen i neb. Wrth gwrs, nid oedd raid gwario'r swm i gyd, oblegid braint fyddai gallu ymffrostio trannoeth HUMPHREY JONES A DIWYGIAD '59 bod gan un weddill ar ôl gwario'i wala. Dychwelai'r plant adref tua chwech o'r gloch a gadael y ffair i bobl ieuainc a chanol oed a dynnai iddi o'r ffermydd a'r gweithfeydd mwyn plwm; glynai hefyd ambell hynafgwr hyd awr hwyr oherwydd aros yn ei waed flâs ffair ei ddyddiau bore.

Dyna fywyd diniwed a syml plwyf Llancynfelin yn yr oes o'r blaen. Nid oes ond ei gysgod yn aros. Y mae'r Groglith yno, eithr heb ei fara brith a'i ganu Cymraeg syml. Yn lle'r bara brith iach, ceir byns a theisennau bach crwn na ŵyr un dewin y tu allan i'r dref pa dda neu ddrwg sydd ynddynt, a cheir classical solos, na wyr yr hen pa un ai Cymraeg ai Saesneg a fyddant, yn lle "Hen Ffon Fy Nain," &c. Nid oes hwyl fel cynt ar y Nadolig. Y mae'r medr i weithio cyfleth wedi ei ladd gan siocolet, a dirywiodd Ffair Talybont yn raddol o fod yn ffair bleser yn ffair anifeiliaid.

Bywyd sionc ac anianol yw'r bywyd newydd. Ceir yno'n awr fendithion a breintiau'r trefydd mawr Seisnig, megis, Football Team a Tennis Club a Women's Institute a Whist Drives. Ni fu yn yr holl fro gert a mul er marw Jac Owen, coffa da am dano, ac ni cheir stori na chân fin nos wrth dân mawn mwyach.

Wele ddarlun o fywyd newydd yr ardal a gyhoeddwyd yn y "Welsh Gazette," am Awst 23, 1928,— "Taliesin.—Sports a Whist Drive.—Cynhaliwyd Sports llwyddiannus ym mharc Cletwr," (cae pori Dôl Cletwr yw hwnnw) "dydd Mercher diweddaf, o dan nawdd y Women's Institute a'r Clwb Cicio Pêl Droed. Barnwyr, Y Parchedigion Isaac Edwards a Joseph Jenkins, Mri. E. D. Thomas a T. J. Pugh. Cychwynnydd,—Mr. Thomson. Mwynhaodd y bobl ieuanc eu hunain yn fawr, gan ymdaflu i'r gwahanol weithred- iadau ag awch. Cefnogwyd y Side Shows yn rhagorol, ac yn arbennig, Pabell Madame Russell. Caed Whist Drive yn yr hwyr, a'r Parch. J. Williams, Talybont, yn Feistr y Seremoniau."

Sôn am uno'r enwadau! Methu a wnaeth crefydd a'u huno am dros gan mlynedd, ac wele'r Women Institute a'r Football a'r Tennis a'r Whist Drives yn rhinwedd eu daearoldeb yn llwyddo. Diddorol fyddai gwybod barn yr hen saint Thomas Jones, y Post, a Griffiths, y Gelli, am y newid,—y bywyd newydd cymysgryw wedi gwthio'r hen fywyd Cymreig gwledig o fod. Un ai er gwell ai er gwaeth, yr hen bethau a aeth heibio.